ความนำ

หลักธรรมที่ว่าด้วยเรื่องอริยสัจมีมาก ทราบได้จากหนังสือชุดธรรมโฆษณ์ที่พุทธทาสภิกขุกับคณะได้รวบรวมจัดพิมพ์ขึ้นโดยใช้ชื่อว่า อริยสัจจากพระโอษฐ์ เป็นหนังสือขนาด ๘ หน้ายก ๒ เล่ม คือ อริยสัจจากพระโอษฐ์ ภาคต้น หนา ๘๑๖ หน้า อริยสัจจากพระโอษฐ์ ภาคปลาย เรียงเลขหน้าต่อกัน หน้า ๘๑๗-๑๖๗๖ รวม ๘๕๙ หน้า ผู้ต้องการศึกษานอกจากที่นำเสนอพึงศึกษาได้จากหนังสือที่ระบุชื่อไว้ตอนท้าย ในที่นี้ขอนำเสนอเท่าที่เห็นว่าควรทราบในเบื้องต้น ขอแยกเป็นข้อๆ ดังต่อไปนี้

๒. พระพุทธองค์ ทรงขยายความอริยสัจ ๔ ประการไว้ในธัมมจักกัปปวัตตนสูตรที่ทรงแสดงแก่นักบวชปัญจวัคคีย์ว่า

ทุกขอริยสัจ คือ ความเกิดเป็นทุกข์ ความแก่เป็นทุกข์ ความเจ็บเป็นทุกข์ ความตายเป็นทุกข์ ความประสบกับสิ่งไม่เป็นที่รักเป็นทุกข์ ความพลัดพรากจากสิ่งเป็นที่รักเป็นทุกข์ ความไม่ได้สิ่งที่ตนปรารถนาเป็นทุกข์ ว่าโดยย่อ ความยึดมั่นขันธ์ ๕ เป็นทุกข์

ทุกขสมุทัยอริยสัจ คือ ตัณหาอันนำไปเกิดอีก เป็นความเพลิดเพลินและความกำหนัด ทำให้เพลิดเพลินในอารมณ์นั้นๆ ได้แก่ กามตัณหา ภวตัณหา วิภวตัณหา

ทุกขนิโรธอริยสัจ คือ ความที่ตัณหาดับไปอย่างไม่มีเหลือด้วยวิราคะ ความสละ ความสลัดทิ้ง ความพ้น ความไม่อาลัยในตัณหา

ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาอริยสัจ คือ อริยมรรคมีองค์ ๘ ประการ ได้แก่ สัมมาทิฏฐิ สัมมาสังกัปปะ สัมมาวาจา สัมมากัมมันตะ สัมมาอาชีวะ สัมมาวายามะ สัมมาสติ สัมมาสมาธิ

เตสญฺจ โย นิโรโธ เอวํวาที มหาสมโณ

อรรถกถาอธิบายว่า ธรรมที่เกิดแต่เหตุ คือ ขันธ์ ๕ พระอัสสชิเถระแสดงทุกขสัจแก่
อุปติสสปริพาชกด้วยคำนี้ เหตุแห่งธรรมเหล่านั้น คือสมุทัยสัจ พระอัสสชิเถระแสดงว่า
พระตถาคตทรงแสดงสมุทัยสัจนั้น ความดับแห่งธรรมเหล่านั้น คือ ความดับอย่างไม่กลับมีแห่งทุกข์และสมุทัยเหล่านั้น พระตถาคตทรงแสดงความดับนั้นด้วย พระอัสสชิเถระแสดงนิโรธสัจแก่อุปติสสปริพาชกด้วยคำนั้น ก็ในคาถานี้ แม้ว่าพระอัสสชิเถระจะไม่ได้แสดงมรรคสัจไว้โดยรวม แต่ก็ได้แสดงไว้โดยนัย เพราะเมื่อท่านกล่าวถึงนิโรธ มรรคที่นำให้ถึงนิโรธนั้น ก็เป็นอันกล่าวด้วย

อริยสัจ มีความหมายเฉพาะคำ ซึ่งท่านแสดงไว้หลายนัย พระสารีบุตรชาวศรัลังกาผู้แต่งคัมภีร์สารัตถทีปนี วินัยฎีกา ได้อธิบายไว้ว่า ที่เรียกว่า อริยสัจ ก็เพราะพระอริยะทั้งหลายมีพระพุทธเจ้าเป็นต้น ย่อมแทงตลอดสัจจะนั้น เรียกว่า อริยสัจ เพราะเป็นสัจจะที่พระอริยะพึงแทงตลอด เพราะลบบทท้ายที่มีในบทต่อมา สัจจะของพระตถาคตผู้เป็นอริยะ ชื่อว่าอริยสัจบ้าง อริยสัจนั้น ย่อมมีแก่พระตถาคตนั้น เพราะพระองค์ทรงบรรลุและทรงประกาศด้วยพระองค์เอง และเพราะมีผู้อื่นบรรลุต่อจากนั้น อีกประการหนึ่ง ชื่อว่าอริยสัจ เพราะเป็นสัจจะที่ทำความประเสริฐให้สำเร็จ โดยความสำเร็จเป็นพระอริยะ เพราะพระตถาคตนั้นตรัสรู้ ลบบทท้ายเหมือนก่อน หรือชื่อว่าอริยสัจ เพราะเป็นสัจจะที่ประเสริฐ(จริงแท้) เพราะพึงเข้าใกล้ชิด พึงบรรลุโดยไม่ผิดไปจากความเป็นอย่างนั้น เมื่อพิจารณาตามคำอธิบายนี้ ความหมายอริยสัจ สรุปได้ ๕ ความหมาย คือ

๑. อริยสัจ : สัจจะซึ่งพระอริยะแทงตลอด(ตรัสรู้)

๒. อริยสัจ : สัจจะที่พระอริยะพึงแทงตลอด(ตรัสรู้)

๓. อริยสัจ : สัจจะของพระตถาคตผู้เป็นอริยะ

๔. อริยสัจ : สัจจะที่ทำให้เป็นอริยะ

๕. อริยสัจ : สัจจะอันเป็นอริยะ(ความจริงอันประเสริฐ)

หลักธรรมเรื่องอริยสัจ ๔ นี้ ถือว่าเป็นหลักการที่ครอบจักรวาล ทุกสิ่งทุกอย่างสรุปลงในอริยสัจได้ทั้งหมด สิ่งที่พึงกำหนดรู้จัดลงในทุกข์ คือสิ่งที่พึงกำหนดรู้(ปริญเญยยะ) สิ่งที่ไม่ดีไม่งามที่ชั่วร้าย เป็นสิ่งที่พึงละเว้น จัดลงในสมุทัย คือสิ่งที่พึงกำหนดละ(ปหาตัพพะ) สิ่งที่พึงทำให้สำเร็จ จัดลงในนิโรธ คือสิ่งที่พึงทำให้แจ้ง(สัจฉิกาตัพพะ) สิ่งที่เป็นวิธีการที่จะทำให้บรรลุจุดมุ่งหมาย จัดลงในมรรค คือสิ่งที่พึงทำให้มีขึ้น

ปัญหาต่างๆ ที่เกิดขึ้นในสังคมปัจจุบัน ตัวปัญหานั้นต้องกำหนดรู้ จัดเป็นตัวทุกข์ สาเหตุที่ทำให้เกิดปัญหาเป็นสิ่งที่พึงละเว้น(ก่อนที่จะเกิดปัญหาในคราวต่อไป) จัดเป็นสมุทัย การแก้ปัญหาได้ จัดเป็นนิโรธ ซึ่งต้องทำให้สำเร็จ วิธีแก้ปัญหา จัดเป็นมรรค เป็นสิ่งที่ต้องศึกษาหาทางทำให้มีขึ้น

มีผู้เล่าว่า ขับรถแล้วพบป้ายเขียนไว้ให้ขับรถแบบอริยสัจ ๔ มีอาจารย์มหาจุฬาฯ ท่านหนึ่งบอกว่า พวกนี้เอาอริยสัจ ๔ ไปทำเสียหลักการพระพุทธศาสนา ดึงฟ้าลงต่ำ ผู้เขียนเอง
ก็ยังไม่เข้าใจว่า จะทำให้เสียหายอย่างไร ถ้าขับรถแบบอริยสัจ ๔ ได้ ก็ถือว่า ประยุกต์พุทธศาสตร์ไปใช้ในสังคมศาสตร์ได้สำเร็จ ในปัจจุบัน ธรรมะในพระพุทธศาสนาดูเหมือนจะเป็นหมันเนื่องด้วยไม่มีใครนำไปใช้ปฏิบัติ ด้วยเข้าใจว่า เป็นของสูงที่ต้องใช้ปฏิบัติเพื่อไปนิพพานเท่านั้น

ในการขับรถแบบอริยสัจ ๔ นี้ ถ้ากำหนดทำความเข้าใจอริยสัจ ๔ ก็จะพบว่า ทุกข์นั้นต้องกำหนดรู้ เวลาขับรถผู้ขับก็ต้องกำหนดรู้ตลอดเวลาว่า ตนกำลังขับรถ ในการขับรถมีอะไรบ้างที่ต้องละเว้น ก็มีต้องละเว้นการขับเร็วเกินไป ละการขับผิดกฎจราจร ละการไม่ต่อทะเบียนรถ ละการขับฝ่าไฟแดง ก็ถือว่าสิ่งที่ต้องละเหล่านี้เป็นสมุทัย คือตัวเหตุที่จะทำให้การขับรถไปไม่สำเร็จความประสงค์ การขับรถไปก็ต้องมีจุดหมายปลายทางที่จะไปถึง ถือเป็นความสำเร็จ ก็เป็นตัวนิโรธ คือความสำเร็จ เวลาขับไปก็ต้องมีความรู้ในเส้นทางที่จะไปว่าจะไปทางไหน มีทางลัดทางไหนบ้าง จะต้องหลีกเลี่ยงเส้นทางไหนบ้าง ก็เป็นมรรค คือวิธีการ อย่างนี้ก็จัดเป็นการขับรถแบบอริยสัจ ๔ ได้

๑. สังยุตตนิกาย มหาวารวรรค สัจจสังยุต เล่ม ๑๙ ภาษาบาลี ข้อ ๑๐๗๑-๑๒๐๑ หน้า ๓๖๑-๔๑๔ ฉบับมหาจุฬาเตปิฏกํ ๒๕๐๐ ภาษาไทย ข้อ ๑๐๗๑-๑๒๐๑ หน้า ๕๘๓-๖๕๗ ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ๒๕๓๙.

๒. ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๓๑ ภาษาบาลี ข้อ ๘-๑๖ หน้า ๓๑๗-๓๒๗ และข้อ ๓๙-๔๐ หน้า ๓๗๒-๓๗๖ ฉบับมหาจุฬาเตปิฏกํ ๒๕๐๐ ภาษาไทย ข้อ ๘-๑๖ หน้า ๔๒๗–๔๔๒ และข้อ ๓๙-๔๐ หน้า ๕๐๑–๕๐๖ ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ๒๕๓๙.

๓. อภิธรรมปิฎก วิภังค์ สัจจวิภังค์ เล่ม ๓๕ ภาษาบาลี ข้อ ๑๘๙–๒๑๘ หน้า ๑๑๗-๑๔๔ ภาษาไทย ข้อ ๑๘๙–๒๑๘ หน้า ๑๖๓–๑๙๖.

๔. อภิธรรมปิฎก ยมก สัจจยมก เล่ม ๓๘ ภาษาบาลี ข้อ ๑–๑๗๐ หน้า ๒๑๔-๒๗๘ ภาษาไทย ข้อ ๑–๑๗๐ หน้า ๓๕๒–๔๔๕.

๕. วิสุทธิมรรคปกรณ์ ภาค ๒ โรงพิมพ์วิญญาณ ๒๕๓๙ ภาษาบาลี หน้า ๑๓๙-๑๖๕, ฉบับแปล งาน ๑๐๐ ปีสมเด็จพุฒาจารย์ ข้อ ๕๒๙-๕๖๙ หน้า ๘๐๑-๘๓๗.

๖. อริยสัจจากพระโอษฐ์ ภาคต้น ชุดธรรมโฆษณ์ โดยพุทธทาสภิกขุ มูลนิธิธรรมทาน ไชยา จัดพิมพ์ ๒๕๒๗.

๗. อริยสัจจากพระโอษฐ์ ภาคปลาย ชุดธรรมโฆษณ์ โดยพุทธทาสภิกขุ มูลนิธิธรรมทาน ไชยา จัดพิมพ์ ๒๕๒๗.

๙. พุทธธรรม (ฉบับเดิม) โดย พระธรรมปิฎก (ป.อ. ปยุตฺโต) พิมพ์ครั้งที่ ๑๙ สำนักพิมพ์ธรรมสภา ๒๕๔๕ หน้า ๑๗๗–๑๘๗.