Państwo arabskie mogło było powstać na pozostałych terenach Palestyny mandatowej, ale nie powstało: Transjordania zaanektowała bowiem zdobyty zachodni brzeg Jordanu i przemianowała się na Jordanię, zaś Egipt objął zdobytą Strefę Gazy wojskową okupacją, odmawiając – inaczej, niż Jordania – jej mieszkańcom obywatelstwa. Mieszkańcy tych ziem mają za sobą bardzo długą historię niesuwerenności i podbojów. Brytyjczycy obszar, który nazwali w ślad za Rzymianami Palestyną, zdobyli na Turkach podczas I wojny światowej.

Imperium otomańskie władało nim od XVI w.; wcześniej od VII w. panowały tam rozmaite kalifaty arabskie i przez sto lat królestwo chrześcijańskich krzyżowców. Arabowie zdobyli te ziemie na Bizantyjczykach, sukcesorach imperium rzymskiego, które podbiło je w I w. p.n.e. Wcześniej przez półtora tysiąca lat istniał tam starożytny Izrael, powstały po podboju przez Żydów biblijnego Kanaanu.

Gdy w II w. n.e. Rzym skutecznie stłumił żydowskie powstanie niepodległościowe, przemianował ich ziemie na Palestynę, nazwę zaczerpnąwszy od zamieszkujących śródziemnomorskie wybrzeże Filistynów.

Gdy w 1948 r. powstał ponownie Izrael, państwo żydowskie nie istniało już od 1900 lat. Państwo palestyńskie zaś nie istniało nigdy. Dziś Izraelczycy walczą o przetrwanie państwa żydowskiego, Palestyńczycy zaś – by państwo arabskie w ogóle mogło powstać.

Szanse na porozumienie malały z roku na rok

Izrael przejściowo okupował Gazę po wojnie z Egiptem w 1956 r. i ponownie zajął ją po kolejnej wojnie w 1967 r. Izraelska okupacja spowodowała poprawę warunków życia w strefie i boom demograficzny: populacja, do 1967 r. stabilna (nadwyżkę demograficzną pochłaniała emigracja) podwoiła się w ciągu 20 lat, a następnie znów w ciągu 10. Tylko w ciągu pierwszych 15 lat okupacji średni spodziewany czas życia wzrósł o 14 lat, dwa razy więcej niż w sąsiedniej Jordanii.

Podobnie wzrosły inne wskaźniki społeczno-ekonomiczne i ludność palestyńska uznała, że okupacja izraelska jest jednak od egipskiej czy jordańskiej lepsza. Ale już ci, którzy czasów sprzed 1967 r. nie pamiętali, nie porównywali swojego życia z położeniem rówieśników w Kairze czy Ammanie, ale z tym, jak żyją Izraelczycy, Arabowie czy Żydzi, i zaczęli, całkiem zasadnie, domagać się dla siebie takich samych praw i możliwości. Ich pokojowe powstanie przeciwko izraelskiej okupacji z końca lat 80., nazwane później 1. Intifadą, uruchomiło dynamikę, która doprowadziła do zawarcia w 1993 r. przełomowego porozumienia pokojowego z Oslo między Izraelem a Organizacją Wyzwolenia Palestyny Jasera Arafata.

Dziesięć lat przed 1. Intifadą Egipt, jako pierwsze państwo arabskie, zawarł porozumienie pokojowe z Izraelem, w którym jednak o Palestyńczykach nie było mowy. Premier Menachem Begin był gotów zwrócić Gazę Egiptowi, wraz z całym półwyspem Synaj, ale Kair nie był zainteresowany. Za to porozumienia z Oslo umożliwiły utworzenie Autonomii Palestyńskiej, sprawującej władzę w strefie Gazy i na części Zachodniego Brzegu.

Żydowska prawica, reprezentująca niemal połowę społeczeństwa izraelskiego, gwałtownie odrzuciła porozumienia. Były one w jej oczach i kapitulacją wobec terroru – Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP) była wszak, podobnie jak np. część żydowskiego podziemia zbrojnego z czasów mandatowych, organizacją terrorystyczną. Co więcej, choć porozumienie z Oslo takiej klauzuli nie zawierało, było jasne, że celem procesu pokojowego było powstanie państwa palestyńskiego.

Ale ziemie, na których miało ono powstać, w tym zwłaszcza Zachodni Brzeg, były w oczach prawicy wyłącznym i niezbywalnym, danym od Boga dziedzictwem narodu żydowskiego. Rej wodził lider Likudu Binjamin Netanjahu, dzisiejszy premier. Młody ekstremista Itamar Ben Gwir wystąpił w telewizji, wymachując ozdobą, którą zerwał z maski samochodu "zdrajcy" – premiera Icchaka Rabina. "To dorwaliśmy i jego też dorwiemy" – zapewniał. Dziś jest w rządzie Netanjahu ministrem bezpieczeństwa narodowego. Kilka dni po słowach Gwira inny ekstremista, Igal Amir, "zdrajcę" zamordował. Do władzy doszła prawica i jęła sabotować porozumienia. Podpisane i ratyfikowane, obowiązywały one jednak nadal obie strony.

Popierała je większość i Izraelczyków, i Palestyńczyków, ufając przyświecającej im zasadzie "ziemia (dla Palestyńczyków) w zamian za pokój (dla Izraelczyków)". Ale izraelska prawica ani myślała przekazywać Autonomii Palestyńskiej kolejnych uprawnień i obszarów. Zaś islamistyczny Hamas, będący w opozycji do rządzącej w Autonomii świeckiej partii Fatah, ani myślał wyrzec się terroru.

Rozpętał 2. Intifadę, w której w zamachach terrorystycznych zginęły 2000 Izraelczyków, a od izraelskich represji 6000 Palestyńczyków. Palestyńczycy nie dostali ziemi, Izraelczycy – pokoju. W rezultacie poparcie dla porozumień z Oslo zaczęło słabnąć.

Hamas chce toczyć tzw. świętą wojnę

Hamas (Islamski Ruch Oporu) powstał pod koniec lat 70. z inspiracji szejka Ahmeda Jasina, przywódcy gazańskiego oddziału Bractwa Muzułmańskiego, walczącego ze świecką dyktaturą w Egipcie. Jego działalność zrazu cieszyła się nieoficjalnym poparciem izraelskich władz okupacyjnych, mających nadzieje, że religijny ferwor odciągnie Palestyńczyków od antyizraelskiego nacjonalizmu. W 1989 r. dokonała ona swego pierwszego aktu terroru i została przez Jerozolimę zdelegalizowana.

Karta Hamasu, przyjęta w 1987 r., głosi, że żadna część Palestyny nie może zostać oddana we władanie niewiernych, gdyż stanowi niezbywalną islamską spuściznę. Państwo islamskie, które tam powstanie, będzie częścią ogólnoświatowej społeczności wiernych, i rządzić się będzie zasadami szarii. W tym celu należy z Izraelem toczyć świętą wojnę, dżihad, aż zostanie on zniszczony. Wrogami są też wszyscy Żydzi na całym świecie, winni wszelkiego zła. Karta powołuje się na "Protokoły Mędrców Syjonu".

Ewentualny sukces porozumień z Oslo byłby dla Hamasu polityczną klęską, moralną abominacją i religijną hańbą. Temu scenariuszowi zapobiegła jednak 2. Intifada, dosłownie wysadzając porozumienia w powietrze. Dwukrotnie rządy izraelskie – lewicowy Ehuda Baraka w 2000 r. i prawicowy Ehuda Olmerta dziewięć lat później – proponowały stronie palestyńskiej powstanie państwa palestyńskiego na około 95 proc. Zachodniego Brzegu oraz w Gazie, z wymianą terytoriów za pozostałe 5 proc. Dwukrotnie palestyńscy liderzy – najpierw Jaser Arafat, potem Mahmud Abbas – odrzucali te propozycje, nie zgłaszając kontroferty. Palestyńczycy obawiali się, że dla porozumienia nie ma w obu społeczeństwach większości, lecz ich sprzeciw zamieniał te obawy w pewność. W Izraelu Barak i Olmert przegrali wybory, wśród Palestyńczyków w siłę urastał Hamas.

Hamas nie toleruje sprzeciwu

W 2005 r. prawicowy premier Ariel Szaron uznał, że dalsza obecność Izraela w strefie Gazy, gdzie 8 tys. osadników żyło w sześciu osiedlach pod ochroną tysięcy żołnierzy, nie ma sensu. Średnio dochodziło do 10 ataków dziennie na osiedla i chroniące je wojsko. Szaron podjął decyzje o zakończeniu okupacji i ewakuowaniu osadników siłą, do czego doszło w sierpniu 2005 r. mimo ogromnych protestów społecznych. Po klęsce planu pokojowego Baraka, który skądinąd odrzucał, uważał że rozmowy z Autonomią nie mają sensu, i ewakuację przeprowadził jednostronnie, bez koordynacji z Palestyńczykami.

Zaowocowało to wzrostem poparcia dla Hamasu, który ogłosił, że siłą wyrzucił Izraelczyków z Gazy, a teraz wyrzuci ich z reszty Palestyny. W jedynych wolnych palestyńskich wyborach, do jakich doszło rok później, Hamas zebrał 43 proc. głosów. Był to nie tylko wyraz poparcia dla terroru, lecz i wotum nieufności dla rządów Hamasu, powszechnie i zasadnie uznanych za skorumpowane i nieskuteczne. Kiedy jednak Hamas odmówił potwierdzenia podpisanych przez OWP porozumień z Oslo i późniejszych, wyrzeczenia się przemocy i uznania Izraela, społeczność międzynarodowa odmówiła uznania jego rządów.

Rok później Hamas w zamachu stanu obalił w Gazie władze Autonomii, zabijając prawie 200 osób i zmuszając tysiące do ucieczki. Wrogość między rządem Hamasu w Gazie i władzami Autonomii w Ramalli na Zachodnim Brzegu chwilami jest większa niż między każdą z tych frakcji a Izraelem.

Miliony dolarów w walizkach

Zarazem, również zgodnie z programem, Hamas rozpoczął w 2007 r. ostrzał Izraela, najpierw chałupniczymi rakietami Kassam, produkowanymi z rur kanalizacyjnych, potem korzystając z coraz bardziej skutecznej broni, dostarczanej przede wszystkim z Iranu, i masowo przemycanej przez granicę z Egiptem. Hamas udzielał też wsparcia egipskiemu Bractwu Muzułmańskiemu, walczącemu terrorem ze świecką dyktaturą Hosni Mubaraka.

W efekcie Izrael i Egipt nałożyły na strefę blokadę, starając się udaremnić przemyt do Gazy. Bardzo negatywnie wpłynęło to na życie codzienne ludności Gazy, która jęła postrzegać ją nie jako skutek hamasowskiego ostrzału, lecz jego przyczynę: islamiści twierdzili, że Żydzi pragną Gazańczyków dręczyć i zabijać, a powstrzymuje ich jedynie zbrojny dżihad, jaki Hamas toczy.

Zaś ONZ, gdzie Organizacja Konferencji Islamskiej dysponuje jedną trzecią głosów, uznała, że Izrael, skoro kontroluje granice Gazy, to nadal ją okupuje, a tym samym, jako mocarstwo okupacyjne ma obowiązek dbać o potrzeby mieszkańców, zapewniając im żywność, wodę, prąd, paliwo i opiekę medyczną. Znamienne, że za okupanta nie uznano natomiast Egiptu, który wszak również realizuje tę blokadę.

Co więcej, blokada okazała się militarnie nieskuteczna. Po odpaleniu w 2008 r. 3000 rakiet na Izrael Jerozolima odpowiedziała atakiem, w nadziei zniszczenia wyrzutni i warsztatów wytwarzających je oraz rakiety. Zginęło ponad 1000 Palestyńczyków i 13 Izraelczyków, lecz rezultat nie został osiągnięty: rakiety odpalano nadal, choć z reguły likwidowały je izraelskie systemy antyrakietowe.

W 2014 r. komórka Hamasu na Zachodnim Brzegu porwała i zamordowała trzech izraelskich nastolatków. Izrael odpowiedział kolejnym atakiem na Gazę. Zginęło ponad 2000 Palestyńczyków i 73 Izraelczyków. Choć nadal ostrzał nie ustał, rząd izraelski uznał, że Hamas nie jest zainteresowany dalszą intensyfikacją konfliktu, lecz raczej sprawną administracją w Gazie i poprawą warunków życia jej mieszkańców, a przynajmniej tych, którzy Hamas popierają.

Zdaniem premiera Netanjahu, rządy Hamasu w Gazie były wręcz dla Izraela korzystne, bowiem zdejmowały zeń presję na wznowienie procesu pokojowego. W sytuacji bowiem, gdy w Ramalli rządzą niekompetentni i skorumpowani fatahowcy, a w Gazie terroryści z Hamasu, z kim Jerozolima miałaby rozmawiać?

Przemawiając w 2019 r. na zamkniętym posiedzeniu władz Likudu, Netanjahu stwierdził, że każdy, kto wspiera Izrael, winien popierać te transfery finansowe. Użycie zwykłej bankowości było niemożliwe, gdyż Hamas jako organizacja terrorystyczna obłożony był sankcjami.

Chytry plan terrorystów

Hamas jednak nigdy nie wyrzekł się swych celów. W 2021 r. zorganizował w Gazie konferencję o sposobach wprowadzania w islamskiej Palestynie, po pokonaniu Izraela, swych rządów. Żydowscy mieszkańcy – z wyjątkiem tych, których rodziny mieszkały na terytorium dzisiejszego Izraela przed ogłoszeniem przez Wielką Brytanię Deklaracji Balfoura, wspierającej ruch syjonistyczny – mieli zostać deportowani do swych krajów pochodzenia. Jedynie ci, których wiedza byłaby niezbędna dla nowych władców kraju, musieliby zostać i w ten sposób odpokutować swe winy wobec narodu palestyńskiego.

Izraelski wywiad wiedział oczywiście o tym, podobnie jak wiedział o systematycznych ćwiczeniach, przeprowadzanych przez hamasowców w Gazie na specjalnie zbudowanej makiecie kibucu, czy pozorowanych szturmach na ogrodzenie graniczne. Zbywano to jednak jako jedynie popisy czy próby prowokacji. Koncepcja, że Hamas nie jest zainteresowany konfrontacją, panowała niepodzielnie. Dokładnie pół wieku wcześniej, w październiku 1973 r., podobna koncepcja – że żadna koalicja arabska nie jest w stanie Izraela pokonać, a więc wojny nie będzie – doprowadziła Izrael do początkowej klęski po zmasowanym egipsko-syryjskim ataku w Jom Kipur.

Hamas uderzył w przekonaniu, że jego skuteczna operacja zachęci Hezbollah w Iranie do podjęcia ataku, do którego następnie dołączy Iran i Syria. W efekcie Izrael zostanie pokonany. Jak się wydaje, bezpośrednim czynnikiem były zaawansowane rozmowy amerykańsko-izraelsko-saudyjskie na temat trójstronnego porozumienia, w ramach którego Rijad uznałby Izrael, USA udzieliłyby Saudyjczykom gwarancji bezpieczeństwa, chroniących przez ewentualnym atakiem Iranu, a Izrael poczyniłby znaczące ustępstwa polityczne na rzecz Palestyńczyków. Gdyby porozumienie takie zostało zawarte, byłoby dowodem, że z Izraelem lepiej negocjować, niż go atakować, co pogrążyłoby całą dotychczasową linię Hamasu, zaś Iran, patron gazańskich islamistów, nie mógłby grozić wojną arabskim państwom Zatoki.

Atak Hamasu wywołał efekt domina. Izrael popełnia zbrodnie przeciw ludzkości

Atak Hamasu 7 października 2023 r. był największą klęską militarną w historii Izraela i największą rzezią Żydów od czasu Zagłady. Napastnicy wdzierali się do przygranicznych kibuców i mordowali, kogo popadło, w tym dzieci, kobiety i starców. Wiele kobiet zgwałcono. Zbrodnie dokumentowali filmami zagranymi z naczołowych kamer, w które byli zaopatrzeni. Mimo że niektóre opowieści o bestialstwach okazały się potem na szczęście nieprawdziwe, rzeź była aktem przejmującego okrucieństwa. Zginęło 1200 osób, w tym, co dziesiąty z 3 500 uczestników festiwalu muzycznego Nova, odbywającego się przy granicy. Zaś wymordowane kibuce od lat były zaangażowane w pomoc dla mieszkańców Gazy. Należy podkreślić, że wśród ofiar byli też izraelscy Arabowie, a mieszkańcy beduińskich osad ryzykując życiem, spieszyli ofiarom z pomocą.

Armia izraelska i siły bezpieczeństwa były w pierwszych godzinach walk nieobecne. Stacjonujący przy granicy z Gazą batalion przerzucono właśnie na Zachodni Brzeg, gdzie narastająca przemoc osadników wobec Palestyńczyków doprowadziła do eskalacji. Napastników wyparto dopiero po dwóch dniach, lecz zdołali uprowadzić do Gazy 253 porwanych. Prawie dwustu zostało następnie uwolnionych w dwóch wymianach na skazanych za terroryzm lub aresztowanych w ramach działań antyterrorystycznych Palestyńczyków. Armia izraelska uwolniła około dziesięciu, trzech zabiła, biorąc ich za hamasowców, a sześciu zostało zamordowanych przez ich oprawców z obawy, że zostaną uwolnieni. W niewoli przebywa jeszcze 50 osób, z czego być może 20 żyje.

Izraelczycy odpowiedzieli zmasowanymi atakami na Gazę, a po trzech tygodniach przystąpili do lądowego szturmu. Celem wojny jest uwolnienie zakładników i zniszczenie Hamasu. Cele te są jednak sprzeczne: uwolnienie siłą się nie powiodło, zaś Hamas uwolni zakładników, tylko jeśli będzie to dlań korzystne.

Izraelczycy opublikowali obszerną tego dokumentację, ale niektóre izraelskie tezy, jak to, że pod szpitalem al-Szifa znajduje się bunkier dowodzenia Hamasu, pozostają nieudowodnione. Zarazem udowodniono liczne ataki na obiekty chronione oraz na cywili, których koniecznością wojskową uzasadnić nie sposób. Tak było na przykład z atakiem na konwój humanitarny organizacji World Central Kitchen, w którym zginał polski woluntariusz Damian Soból. Stanowią one zbrodnie wojenne. Izraelska prokuratura wojskowa podaje, że prowadzi 78 dochodzeń z podejrzenia o ich popełnienie.

Zarazem należy pamiętać, że podczas gdy Izrael popełnia zbrodnie w toku uprawnionej i legalnej wojny, cała działalność Hamasu, od ostrzału Izraela na ślepo, poprzez mordowanie przypadkowych ludzi, po porywanie zakładników i posługiwanie się własną ludnością cywilną jako żywymi tarczami stanowi zbrodnię.

Liczba ofiar cywilnych w Gazie byłaby mniejsza, gdyby Hamas zezwolił cywilom na chronienie się w gigantycznej sieci tuneli (750 km – więcej niż metro londyńskie), jaką pod strefą zbudował. To te tunele, na które poszła znaczna część funduszy humanitarnych dla Gazy, umożliwiają Hamasowi tak długie kontynuowanie walk. Musa Abu Marzuk, członek Biura Politycznego Hamasu, odpowiadając w październiku 2023 r., dlaczego nie wpuszcza się cywili do tuneli, wyjaśnił, że "tunele są dla naszych bojowników, a od ochrony cywili jest okupacja (tj. Izrael) i ONZ".

Czy Izrael miał prawo kontratakować

Nie wiemy, jakie dowody przeciwko premierowi Netanjahu, ówczesnemu ministrowi obrony Joawowi Galantowi oraz trzem przywódcom Hamasu zebrał prokurator Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK), Karim Khan, gdyż pozostają one tajne. Można jednak przypuszczać, że istotnie były wystarczające dla wystawienia za tymi politykami, oskarżonymi przez MTK o zbrodnie wojenne i przeciw ludzkości, nakazów aresztowania. Hamasowcy zginęli w międzyczasie na wojnie.

Izrael odrzuca zasadność wystawienia nakazów, przekonująco podnosząc, że Trybunał nie przedstawił swych dowodów izraelskiemu systemowi sprawiedliwości, istotnie niezależnemu, by sam mógł wdrożyć śledztwo. Tego wymaga procedura Trybunału, i tak prokurator Khan postąpił wobec rządu Wenezueli, oskarżonego o mordowanie przeciwników politycznych. W rezultacie prokuratura wenezuelska przejęła śledztwo i nakazów nie wystawiono. Tę kwestię MTK ma rozstrzygnąć do maja przyszłego roku; na razie nakazy obowiązują.

Według hamasowskiego ministerstwa zdrowia w Gazie zginęły już 63 tys. osób. Dane te społeczność międzynarodowa przyjmuje za wiarygodne, choć pochodzą od jednej ze stron konfliktu. Co jeszcze ważniejsze, nie rozróżniają one ofiar cywilnych, wojskowych (ktoś w końcu odpalał te rakiety na Izrael i nadal strzela do izraelskich żołnierzy), ofiar działań Hamasu (rakieta, która spadła w październiku 2023 r. na szpital al-Ahli, zabijając jakoby 471 osób, była palestyńska) i naturalnej śmiertelności. To, że znaczącą część ofiar stanowią dzieci (czyli osoby do 18. roku życia) jest konsekwencją demografii Gazy, gdzie połowa ludności ma poniżej 18 lat. Jest wszelako rzeczą zrozumiałą, że wysoka liczba ofiar, w tym młodocianych, budzi oburzenie – tym bardziej że była przewidywalna, gdy Izrael rozpoczął kontratak.

Zasadne jest pytanie, czy w tej sytuacji Izrael miał prawo kontratakować. Francesca Albanese, specjalna sprawozdawczyni ONZ ds. Okupowanych Terytoriów Palestyńskich, uważa, że nie. Tyle tylko, że oznaczałoby to, iż Izrael chroni ludność cywilną przeciwnika bardziej, niż własną. W wywiadzie dla libańskiego kanału LBC Ghazi Hamad, inny członek Biura Politycznego, zapowiedział w październiku 2023 r., że Hamas takie rzezie, jak 7 października, przeprowadzi "znów i znów, aż do całkowitego unicestwienia Izraela". Brak reakcji stanowiłby zgodę na taki scenariusz.

Co tak naprawdę robi Netanjahu

Oskarżenia o ludobójstwo stawiano Izraelowi już nazajutrz po ataku Hamasu, zanim jeszcze zaczął się izraelski kontratak. Formalnie oskarżyła Izrael przed (odrębnym od MTK) Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości (MTS) o tę najcięższą zbrodnię Republika Południowej Afryki; do jej wniosku dołączyły z czasem 34 inne państwa. Trybunał wniosek przyjął, lecz, wbrew rozpowszechnionemu przekonaniu, nie stwierdził, że jest on "prawdopodobny": rozstrzygnięcie tego jest właśnie przedmiotem prac Trybunału, przewidzianych na lata.

Za prawdopodobne – jak wyjaśniła sędzia Joan Donahue w wywiadzie dla BBC w kwietniu 2024 r. – MTS uznał, że prawa Palestyńczyków, chronione przez Konwencję o Zapobieganiu i Ściganiu Ludobójstwa, mogą być naruszane – o ile oskarżenie RPA jest zasadne. Zbiorowe poparcie dla tego oskarżenia wynika zaś zapewne z tego samego, co fakt, że ONZ 25 proc. wszystkich swoich rezolucji potępiających, a Rada Praw Człowieka ponad połowę, uchwaliła przeciw Izraelowi. Sponsorują je państwa należące do Organizacji Konferencji Islamskiej, które w Zgromadzeniu Ogólnym zajmują jedną trzecią miejsc.

Zarazem rząd Irlandii, przyłączając się do wniosku RPA, wystąpił o poszerzenie obecnej prawnej definicji ludobójstwa. Podobnie Amnesty International stwierdziła, że kryterium "zamiaru eksterminacji" jako koniecznego dla stwierdzenia ludobójstwa winne zostać zniesione. Izraelscy Lekarze na rzecz Praw Człowieka oparli swe oskarżenie o ludobójstwo na przewidywanych odległych konsekwencjach obecnych działań zbrojnych Izraela. Słowem, oskarżyciele stwierdzają, że na gruncie obecnej definicji, opartej na udowodnieniu zamiaru, tego oskarżenia Izraelowi postawić nie można – i dlatego żądają zmiany definicji. Można się zastanawiać, dlaczego im tak bardzo na obrazie Izraela-ludobójcy zależy.

Niemożność postawienia takiego oskarżenia nie podważa uznania, że zbrodnie wojenne i przeciw ludzkości istotnie zostały popełnione. Definicje przestępstw można zmieniać: zmieniona została na przykład definicja gwałtu, z korzyścią i dla ofiar, i dla praworządności w ogóle. Ale wszelka definicja ludobójstwa, która pomija lub osłabia element intencji sprawcy, nieuchronnie prowadzi do określenia mianem ludobójstwa działań aliantów podczas II wojny światowej, zwłaszcza naloty dywanowe i burze ogniowe skierowane na miasta niemieckie i japońskie. Wojnę wówczas należałoby uznać za obustronnie ludobójczą, a różnicę między spaleniem Drezna a utworzeniem Auschwitz za nieistotną. Jak powiedział Albert Camus: "Źle nazywać rzeczy, to dodawać do nieszczęść świata".