İndirim Kodu
![](data:image/svg+xml,<svg xmlns="http://www.w3.org/2000/svg" width="16" height="16"><rect fill-opacity="0"/></svg>){kind=small}
![](data:image/svg+xml,<svg xmlns="http://www.w3.org/2000/svg" width="128" height="128"><rect fill-opacity="0"/></svg>)
![](data:image/svg+xml,<svg xmlns="http://www.w3.org/2000/svg" width="15" height="9"><rect fill-opacity="0"/></svg>)
![](data:image/svg+xml,<svg xmlns="http://www.w3.org/2000/svg" width="32" height="32"><rect fill-opacity="0"/></svg>)
Melhame-i Kubra
8 Mayıs 2015 Cuma 07:00:35 (70 mesaj)
Konu Sahibi
 Kurulus Dönemi SELÇUKLULAR’IN KÖKENI Selçuklular, XI-XIV. yüzyillarda Türkistan, Horasan, Iran, Afganistan, Irak, Suriye ve Anadolu’da subeler halinde hüküm sürmüs olan devletin ve onu yöneten hanedanin adidir. Selçuklularin bilinen ilk atasi Dukak’dir. Yenikent yabgusunun hizmetinde sübasi olarak görev yapmakta idi. Usta savasçiligi dolayisiyla “demir yayli’’ unvani tasiyordu. Kaynaklarin yetersizligi sebebiyle onun atalari hakkinda bilgi sahibi degiliz. Dukak’m ölümü üzerine yerine oglu Selçuk sübasi oldu. Adi kaynaklarda “Salcuk”, “Salçuk’V’Selcük’’, “Selçuk’’, “Sarçuk’’ gibi farkli sekillerde yazilmistir. Selçuk Bey’in torunlarinin kurdugu devlet devrin kaynaklari tarafindan, onun adina nisbetle Selçukiyyan, Selaçika, Ali Selçuk (Selçuklu ailesi) olarak kaydedilmistir.Selçuk Bey’in ailesi ve yakinlarina iliskin olarak sadece Mikail, Arslan Israil, Musa inanç, Yusuf Ymal ve Yunus adli bes oglunun varligi tespit edilebilmistir.Selçuklularin Oguzlar’m Kinik boyundan geldigi ittifakla kabul edilmektedir. Ancak ne Dukak’m, ne de Selçuk Bey’in Kinik boyunun beyi olduklarina dair herhangi bir bilgiye sahip degiliz. Ikisinin de yalnizca Oguz Yabgulugu’nda sübasi olarak görev yaptiklari tespit edilebilmektedir.  SELÇUKLULAR VE OGUZLAR Oguzlar gelenege göre, Oguz Kagan’m iki ayri esinden dünyaya gelen alti oglunun neslinden gelmektedirler. 24 Oguz boyunun, Bozoklar kolunu olusturan Günhan, Ayhan, Yildizhan ve Üçoklar kolunu teskil eden Gökhan, Daghan, Denizhan’m dörder oglunun torunlari olduklari kabul edilmektedir. Bu bilgilere göre Selçuklularin atasi olan Kinik, Üçoklar’dan Denizhan’in küçük ogludur. Osmanlilar ise Bozoklar’dan Günhan’in büyük oglu Kayi’nin soyundan gelmektedirler. Kasgarli Mahmud, Divanü Lûgat-it Türk adli eserinde o günün tanigi olarak Kinik boyunu, Selçuklular’in siyaset sahnesindeki büyük rolüne nazaran listenin basina koymustur. Müslüman olmayan iki boyu ise listeye almamistir. Asagida verilen tablolarda her boyun damga ve ongunlari da gösterilmektedir. Dikkat edilecegi üzere listelerde farkliliklar bulunmaktadir.   Oguzlar, içlerinden Selçuklular ve Osmanlilar gibi iki önemli hanedan çikararak Türk Tarihinin XI. yüzyildan günümüze kadar olan akisini degistiren büyük Türk toplulugudur. Bu bakimdan günümüzde de Türklügün baslica temsilcileri onlarin torunlari olan Türkiye Türkleri’dir. Oguz boylarinin çogunlugu, Selçuklularin tarih sahnesine çiktigi X. yüzyilda, Orta Seyhun ile Aral Hazar arasindaki bozkirlara kadar olan genis bir bölgede yasamakta idiler. VIII. yüzyilin ilk yarisindan itibaren önce, temelini olusturduklari Göktürk, sonra Uygur Kaganligi’nin çökmesi üzerine meydana gelen göç dalgalari ile batiya çekilmislerdi. Oguzlar X. yüzyilda bir yabgu tarafindan idare edilmekte idiler. Oguz Yabgulugu’nun baskent Yengikent’den baska Sabran, Sütkent, Karaçuk, Barçinligkent ve Cend gibi sehirleri de vardi. Yarigöçebe (konargöçer) bir hayatlari oldugu için baslica üretim alanlari hayvancilik (at, koyun, deve) ve kendilerine yetecek kadar ziraat idi. Bununla birlikte sehirlerde zenaat ve ticaretin de yaygin oldugu bilinmektedir. Oguz yabgularinin Hazar Kaganligi veya Karahanlilar’a bagli olduklari ileri sürülmektedir. Oguzlar’in Hazarlar’la bazen mücadele, bazen de ittifak halinde bulunduklari ve onlara parali asker olarak hizmet ettikleri de tespit edilmistir. Selçuklularin da Hazarlarla dogal olarak Oguz Yabgulugu mensuplari olarak iliskilerinin oldugu tahmin edilebilir. Selçuk Bey’in ogullarina Mikail, Israil, Musa, Yusuf ve Yunus gibi isimler verilmis olmasi Yahudi Hazar Kaganligi ile kültürel etkilesim oldugu izlenimi vermektedir.922 yilinda Idil Bulgar hanina gitmekte olan Abbasi halifesinin elçilik heyetinde bulunan Ibn Fadlan, seyahatnâmesinde Oguzlar’a iliskin önemli bilgiler verir. Bu tarihlerde aralarinda müslüman olanlar bulunmakla birlikte, çogunlugun henüz eski Türk dinine (Gök Tanri inanci) mensup olduklari anlasilmaktadir.X. yüzyilin ikinci yarisinda, Kitaylar’in Mogolistan’dan sürülmesi Kipçak boy birliginin dagilmasi sonucunu dogurdu. Oguzlar kuzey komsulari olan Türk boylarinin kaynasmasi ve göçleri sebebiyle ciddi baskiya maruz kaldilar. Bu olayin yarattigi siyasi, sosyal ve ekonomik sarsintilar, Oguzlar’i da yerlerinden oynatti. Onlarin bir kismi Karadeniz’in kuzeyindeki bozkirlara ve Dogu Avrupa’ya göç ettiler.Daha sonra Selçuklular’in özünü teskil edecek olan diger Oguz topluluklari ise, Hazar Denizi’nin güneyine indiler. Bu sirada Horasan ve Maveraünnehir’de hüküm sürmekte olan Sâmânogullar’i Karahanlilar’in baskisi ile giderek zayiflamakta idi. Bu yönde göç eden Oguzlar Islamiyeti kabul ederek, Maveraünnehir’de toplanmaya basladilar.  CEND’E GOÇ Daha önce de söylendigi gibi, X. yüzyilin ikinci yarisinda yasanan sözkonusu olaylar, Oguzlar’i da yakindan etkiledi. Sübasi Selçuk Bey’in, bu sirada iyice güç kaybetmis olan Yabgu ile bir rivayete göre onun yerine geçmeyi planladigi süphesiyle arasi açildi. Selçuk Bey’in detayi bilinmeyen kisa hayat hikâyesi iyi incelendiginde dahi, bunun çok da yersiz bir iddia olmadigi tahmin edilebilir. Bununla birlikte Yabgu’yu zaafa ugratan diger sebepler de gözardi edilemez. Ancak sebebi ne olursa olsun bu rekabet, Yabgu’ya göre daha zayif oldugu anlasilan Selçuk’un yurdunu terk etmesiyle sonuçlandi. Selçuk Bey az sayidaki kaynagin verdigi müphem bilgiye göre, 960 veya 985 yilinda, Yengikent’ten, yine Yabgu’ya bagli olan Cend sehrine geldi. Cend Seyhun’un güney kiyisinda, yani Islâm medeniyet dairesi içerisinde bulunuyordu. Yaninda 100 kadar atli ile buraya gelen Selçuk Bey, bölgenin sartlarini kisa sürede analiz ederek müslüman olmaya karar verdi. Bir gelecek insasi pesinde olan Selçuk Bey’in bu karari almasinda, daha önce bölgeye göç etmis olan soydaslarinin kendisine katilmasini saglamak arzusunun da önemli bir etken oldugu anlasilmaktadir. Nitekim bir kaç yilda etrafinda büyük kuvvetlerin toplanmis olmasi, tercihinin ne kadar isabetli oldugunu göstermektedir. SÂMÂNOGULLARI VE KARAHANLILAR’LA ILISKILER Türkler, Maveraünnehr’in Emeviler tarafindan fethinden itibaren yakin temasta olduklari Islâm dinini Talas Savasindan sonra, artik kitleler halinde kabul etmeye baslamislardi. Ancak X. yüzyilin baslari bu hususta bir dönüm noktasi oldu. Önce Idil Bulgarlar’i, kisa bir süre sonra da Karahanlilar müslümanligi seçtiler. Karahanlilar böylece Sâmânogullarinin Türkistan’da yürüttükleri cihad faaliyetlerinin önünü kesip, onlarin Türkistan’daki askerî ve siyasî ilerleyislerini durdurdular. Bir süre sonra ise dogrudan Sâmânogullari’ni hedef alan bir dis politika yürütmeye basladilar.Selçuk Bey’in, Oguz yabgusuna ait olmakla birlikte, adetâ bir müslüman uç sehri olan Cend’de müslümanligi kabulü onu, kisa bir zaman içerisinde Karahanli Sâmânogullari mücadelesinin en önemli taraflarindan birisi haline getirdi. Onun Yabgu’nun Cend’e gelen vergi memurlarini kovmasi bu çevredeki sayginligini arttirdi. Selçuk Bey’in kaynaklarda gâzi unvani ile anildigina bakarak, müslüman olmayan soydaslarina karsi cihad ettigi söylenebilir. Nitekim büyük oglu Mikail’in de böyle bir seferde sehit düstügü anlasilmaktadir.Karahanli ailesinden bati bölgesinin yöneticisi olan Kiliç Bugra Han Harun, Seyhun’un dogusundaki Isficab, Taskent gibi sehirleri aldiktan sonra 992 yilinda Sâmânogullari’nin baskenti olan Buhara’yi isgâl etti. Selçuk Bey, Sâmânî emirinin yardim istegine, oglu Arslan Bey idaresinde kuvvet göndererek cevap verdi. Bugra Han sehri terke mecbur olup ülkesine dönerken, Oguzlar onun artçi birliklerine çok zayiat verdirdiler. Sâmânogullari emiri, bu yardim karsiliginda Selçuklular’a Buhara yakinlarindaki Nur kasabasini yurtluk olarak verdi. Oguzlar’in merkeze bu kadar yakin bir yere davet edilmis olmalari, çöküsün esiginde bulunan Sâmânogullari’nin onlardan daha etkili biçimde yararlanmak istediklerini göstermektedir. Nur bölgesine Oguzlar’dan sözkonusu yardima kumanda eden Arslan Bey idaresindeki bir grubun göç ettigi tahmin edilmektedir.Bu sirada artik iyice yaslanmis olan Selçuk Bey ise hâlâ Cend’de oturuyordu. Ailenin ve onlara bagli Oguzlar’m yönetimi hayattaki büyük oglu Arslan’in idaresinde gibi görünüyordu. Ancak Selçuk Bey babalari Mikail bir gazada sehid düsmüs olan Çagri ve Tugrul’u özel itina ile, adeta liderlige hazirlayarak kendisi büyütmüstü. Selçuk Bey tahminen 1009 yilinda 100 yasi civarinda öldü. Bundan sonra hayattaki büyük oglu Arslan’in yabgu unvani alarak ailenin basina geçtigi, Yusuf Yinal ve diger kardeslerinin de hiyerarsik olarak onun hizmetinde oldugu tahmin edilmektedir. Nitekim Arslan ve Yusuf’un ölümünden sonra Musa înanç’m yabgu unvani aldigi görülecektir. Ancak Çagri ve Tugrul Beyler’in amcalarinin hizmetine girmek konusunda mesafeli bir tavir takindiklari anlasilmaktadir. Selçuk Bey’in kendilerine gösterdigi ihtimam ve babalari Mikail büyük ogul oldugu için yöneticilik hakkinin kendilerinde oldugu düsüncesiyle Cend bölgesinde kalmaya devam ettiler. Oguzlar bagli bulunduklari beylere nisbetle, Yabgulular, Yinallular, Kizillular gibi adlarla anilmislardir. Islâm kaynaklarinda müslüman Oguzlar için Türkmen adi giderek yayginlasirken devletin kurulmasindan sonra da genellikle hanedanin adina göre Selçuklular seklinde zikredilmislerdir.Bu arada Sâmânogullari, Kiliç Bugra Han’in yerine geçen Nasr îlig Han tarafindan 999’da ortadan kaldirdi. Topraklari Ceyhun nehri sinir olmak üzere Karahanli ve Gazneliler arasinda bölüsüldü. Ebû Ibrahim Ismail adli bir Sâmâni sehzadesi ülkesini kurtarmak için onlara karsi büyük bir mücadele baslatti. Ona, bes yil süren bu beyhude macerada Arslan Bey idaresindeki Oguzlar’in yardim ettikleri anlasiliyor.Böylece Karahanlilar Maveraünnehir’e hâkim olunca, düsmanlarina yardim eden Selçuklular onlarla karsi karsiya kaldilar. Karahanlilar hem bu sebeple hem de, ayni müslüman Oguz (Türkmen) kitleye hitap ettikleri için, kendilerine rakip olarak gördükleri Selçuklular’dan pek hoslanmiyorlardi. Çagri ve Tugrul Beyler bu sebeple yogun baskiya maruz kaldiklari Maveraünnehir’den çikis yolu aradilar. Iki kardes bir kisim kuvvetleri ile doguya göçerek Karahanli büyük kagani Togan Ahmed Han’in hizmetine girdiler. Fakat Selçuklular’in arz ettigi tehdidin farkinda olan Han, Tugrul Bey’i yakalatti. Bunun üzerine Karahanlilar’a karsi ihtiyati elden birakmayip disarida kalan Çagri Bey, bir baskinla kardesini kurtardiktan sonra, Maveraünnehir’e geri dönmek zorunda kaldilar. Karahanlilar’in kendi aralarindaki mücadeleler ve Nasr Ilig Han’in ölümü (1013) de, Selçuklular’in durumunu iyilestirmeye yetmedi. Karahanli Ali Tegin b. Kiliç Bugra Han Maveraünnehir’i hâkimiyeti altina almaya çalisirken askerî güç olarak Oguzlar’dan yararlanmak mecburiyetinde oldugunu görüyordu. Bunun için Selçuk Bey’in ölümünden sonra artik Yabgu unvani tasiyan Arslan ile isbirligi yapti. Hattâ onun kizi ile evlenmek suretiyle akrabalik kurdu. Fakat Ali Tegin, Çagri ve Tugrul Beyler idaresindeki Selçuklular’a düsmanca davraniyordu. Arslan Yabgu’nun da kendisine mesafeli durarak, tam anlamiyla hizmetine girmeyen yegenlerini onun karsisinda himaye etmedigi anlasilmaktadir.  Buhara’da Samaniler dönemine ait Ismail Samani’nin türbesi ÇAGRI BEY’IN DOGU ANADOLU KESIF AKINI Selçuklular bir yandan mevcut sartlarin etkisiyle askerî gücünü artirmakla birlikte; Maveraünnehr’i henüz fethetmis ve gücünün dorugunda bulunan Karahanlilar’a karsi yeterince varlik gösteremiyorlardi. Bunun üzerine mevcut sartlari degerlendiren Çagri ve Tugrul Beyler, tehlikeli bir maceraya atilmak zorunda kaldilar. Aldiklari karar geregince Tugrul çöle çekilirken, Çagri, Rum (Anadolu) seferine çikacakti. Nitekim Çagri Bey yaklasik 3 bin kisilik bir kuvvetle yola çikti (1016). Karahanli ve Gazneli topraklarindan gizlice ve süratli bir sekilde Azerbaycan’a ulasti. Burada hayatlarini geleneksel olarak Rum’a gaza ederek geçirmekte olan soydaslarinin kendisine katilimiyla güçlendi. Çagri Bey ilk olarak Van bölgesinde Bizans’a bagli Vaspuragan Ermeni Prensligi topraklarina girdi. Türk askerleri kilik kiyafetleri, savas usûlleri ve süratleri ile büyük saskinliga sebep oldular. Ermeni prens Senekhe rim onlarla savasmaya dahi cesaret edemedi. Bölgeyi yagmalayan Çagri Bey pek çok esir ve ganimet alarak yoluna devam etti. Ani(Kars)’daki Ermeniler, Arran’da ki Seddâdogullari ve Gürcistan topraklarina akinlarini sürdüren Çagri Bey, 4-5 yil süren gazâ hayatindan sonra Türkistan’a geri döndü (1021). Çagri Bey’in bu seferinin, göçebelerin iktisadî hayatinda çok önemli bir yer tutan ganimet gelirleri bakimindan basariyla sonuçlandigi anlasiliyor. Nitekim bu zenginlikten gelen güç ve itibar Türkmenler’in Çagri Bey’e katilmasini saglarken, bu durum Arslan Yabgu’yu tedirgin ediyordu.Çagri Bey bu uzun seferin dönüsünde Buhara civarinda Tugrul Bey ile bulustugunda, ganimet sevinci yaninda, Rum ülkesinin fethe dilebilir oldugu müjdesini de paylastilar. Yurt arayisi içerisinde olan Oguzlar’m umutlarini yeserten bu tespit, ileride sartlar elverdiginde büyük mücadeleler sonucunda gerçek olacaktir. ARSLAN YABGU’NUN ESIR EDILMESI Oguzlar’m nüfusu Maveraünnehir’de engellenemez bir sekilde artarken, bölge hâkimleri arasindaki mücadelelerde önemli roller oynuyorlardi. Karahanli büyük kagani Togan Ahmed Han’in vefatindan sonra (1017) yerine geçen Mansur Arslan Ilig 1024 yilinda tahti kendi arzusu ile Yusuf Kadir Han’a birakmisti. Ancak kardesi Ali Tegin onun hükümdarligini tanimadi. Daha önce de söylendigi gibi, Ali Tegin bu hâkimiyet mücadelesinde Arslan Yabgu’nun askerî gücüne dayanmaktaydi. Bu durum ayrica Gazneliler’in Ceyhun ötesi hedefleri için de engel teskil ediyordu. Bu sebeple bölgenin iki büyük hükümdari, Yusuf Kadir Han ile Gazneli Sultan Mahmud, 1025 yilinda Semerkant yakinlarinda bulustular. Iran Turan meselelerinin konusuldugu bu görüsmede, Ali Tegin ile Arslan Yabgu’nun bertaraf edilmesine karar verildi. Ali Tegin, Sultan Mahmud’un ordusuyla Türkistan’a girdigini duyunca çöle kaçti. Fakat Arslan Yabgu, Sultan’in görüsme teklifini kabul ederek huzuruna çikti. Sultan Mahmud, Oguzlar’in Karahanlilar tarafindan algilandiklari kadar büyük bir tehdit olup olmadigini anlamak üzere yaptigi görüsmede o da ayni kanaâte vardi. Bu yüzden bir hile ile yakalanarak Hindistan’daki Kâlincâr kalesinde hapsedilen Arslan Yabgu 1032 yilinda ölene kadar orada kaldi.Arslan Yabgu’ya bagli olduklari için Yabgulular olarak anilan Oguzlar’dan yaklasik 4000 çadir halki, Sultan Mahmud tarafindan sözkonusu anlasma geregince Horasan’a nakledildi. Yabgulular’in Çagri ve Tugrul Beyler’e tâbi olmak istemeyerek göç ettiklerine dair iddialar da vardir. Bununla birlikte esas sebebin, nüfuslari giderek artmakta olan Oguzlar’in gücünün, dagitilarak zayiflatilmasi oldugu anlasilmaktadir. Zira birbirinin üzerine katlanarak gelen göç dalgalari ile çogalmakta olan Oguzlar, Ceyhun bendini yikip bir sel gibi Horasan’a girdikleri taktirde bu tahripkâr istilânin önünde durmak mümkün olamayacakti. Kizil, Yagmur, Göktas, Mansur gibi beyleri idaresinde Horasan’a geçen Yabgulu Oguzlar, kendilerine verilen yerlerde asayissizlige sebep olduklari için Sultan Mahmut tarafindan düzenlenen bir seferle bizzât cezalandirildilar. 4.000 kadari öldürülen ve çok sayida esir veren Oguzlar’dan kurtulanlar, Aral hazar arasindaki soydaslarinin yanina sigindilar (1029). Sultan Mahmud öldükten sonra oglu Mesud’un tahti ele geçirmek için kendilerinden yardim istemesi üzerine yeniden Horasan’a indiler. Fakat Mesud saltanatini güçlendirdikten sonra, devleti bakimindan tehlike arz ettiklerini düsünerek onlari ber taraf etmeye giristi (1033). Beylerinin bazilari öldürülen Oguzlar, bunun üzerine Horasan sehirlerini yagmalayip batiya dogru çekildiler. Rey’i alip oradan da Azerbaycan, el-Cezire ve Dogu Anadolu’ya girdiler. Bu bölgeleri de yagma ve akinlara ugrattilar. Ancak Musul’un Arap emiri Karvas tarafindan agir bir yenilgiye ugratilip çok kayiplar verdiler. Kalanlari kendilerinden sonra bölgeye gelen Selçuklular’la karistilar. ÇAGRI VE TUGRUL BEYLER’IN RIYÂSETI Arslan Yabgu’nun hapsedilmesi üzerine Selçuklu ailesi ile onlara bagli Oguzlar’in liderligini, Çagri ve Tugrul kardeslerin üstlendigi görülmektedir. Bu tarihte iki amcalari Musa Inanç Yabgu ve Yusuf Yinal da hayatta idiler. Ancak onlarin dedeleri tarafindan bu günler için yetistirilmis olmasi ve güç sartlar içerisinde kendilerini defalarca kanitlamalari liderliklerinin nisbeten kolay kabul edilmesini sagladi.Daha tarih sahnesine çikarlarken Selçuklu ailesi arasinda görülen anlasmazliklarin en önemli sebebi sizce ne olabilir ? Daha önce de söylendigi gibi, Maveraünnehir’de bagimsiz bir Karahanli subesi olusturmaya çalisan Ali Tegin, Arslan Yabgu’nun esareti ile kaybettigi askerî gücü yeni Selçuklu liderlerinden saglamayi plânliyordu. Ancak Çagri Tugrul Bey ler’in mesafeli durusu Ali Tegin’i baska tedbirler almaya sevk etti. Amcalari Yusuf Yinal’a yabgu unvani verip ailenin basina geçirmeyi; yani herseye ragmen mücadeleye devam edecek güçleri bulundugu anlasilan Selçuklu ailesini parçalamaya tesebbüs etti. Ali Tegin buna muvaffak olamayinca üzerlerine ordu gönderdi. Selçuklular, Yusuf Yinal da dâhil olmak üzere çok kayiplar verdiler. Ertesi sene (1030) büyük bir orduyla Ali Tegin’in üzerine yürüyen Çagri ve Tugrul Bey intikamlarini almaya muvaffak oldular.Bir süre sonra sartlarin zorlamasiyla Ali Tegin ile olan anlasmazlik askiya alindi. Gazneliler’e bagli Harizm valisi Altuntas da, ihtiyaç hâlinde askerî güçlerinden yararlanmak düsüncesiyle, Selçuklular’a kendi topraklarinda kislaklar verdi. Selçuklular artik yazlari Buhara Nur civarinda, kislari Harizm’de geçiriyorlardi.Bununla birlikte Selçuklular, babasinin ölümü üzerine tahta geçen (1031) Sultan Mesud’un, Ali Tegin üzerine gönderdigi orduya kumanda eden Harizmsah Altuntas’a karsi, Ali Tegin’in saflarinda yer almislardir. Altuntas Debusiye’de yapilan bu savasta ölünce (1032) yerine geçen oglu Harun, Gazneliler’e karsi bagimsizlik hareketine giristi. Bunun için de Gazneliler’in bas düsmani Ali Tegin ve Oguzlarla ittifak etti. Selçuklular Harun’la yaptiklari anlasma geregi Harizm’e göç ettiler. Ancak Ceyhun nehrini geçerlerken, kadim düsmanlari, Yenikent yabgusu Ali Han’in oglu ve Cend meliki olan Sah Melik’in baskinina ugradilar (Ekim Kasim 1034). 8.000 kadar ölü ve çok sayida esir veren Selçuklular olaydan Harun’u sorumlu tutarak Harizm’den ayrilmak istediler. Ancak kalkistigi isyan hareketinde onlarsiz basarili olmasi mümkün olmayan Harun Selçuklular’i dönmeye ikna etti. Fakat bundan çok kisa bir zaman sonra Harun Gazneliler tarafindan düzenlenen bir suikast sonucu öldürüldü (Nisan 1035). Ali Tegin de ayni yil vefat ettikten sonra onun ogullari ile ittifaki sürdüremeyen Selçuklular yeni bir çikis yolu aramak zorunda kaldilar. HORASAN’A GÖÇ VE GAZNELILER’LE MÜCADELE Türkler’in bati yönündeki göçleri, Selçuklular’a kadar genellikle Hazar Denizi’nin kuzeyinden, Karadeniz’in kuzeyindeki bozkirlara ve Dogu Avrupa yönünde olmustur. Ancak Türkler’in Islâm dinini kabul etmeleri göçlere ikinci bir istikamet kazandirdi. Bu güzergâhi takip edenler Hazar Denizi’nin güneyinden, Ceyhun’u geçerek Iran, Horasan ve Azerbaycan’a kadar geliyor ve hattâ Anadolu’ya gazalar yapiyorlardi. Hatirlanacagi üzere, Çagri Bey de 1016- 1021 yillari arasinda böyle bir sefer icra etmisti.Nitekim Çagri ve Tugrul Beyler idaresindeki Selçuklular, artik Harizm ve Mave raünnehir’de kalmanin dayanilmaz zorluklari karsisinda bu tecrübeyi hayata geçirerek Horasan’a göç ettiler (Mayis 1035). Aslinda dönemin kaynaklarinin ifadelerine göre, Horasan zaten Selçuklular’dan önce Türkmenlerle dolmustu. Ceyhun Nehri’ni 4.000 kisi civarinda bir kuvvetle geçen Selçuklular Horasan’in kuzeyinde Nesâ, Ferave bölgesini istilâ ettiler. Bununla birlikte Gazneliler’in Horasan valisine bir mektup göndererek, Harizm ve Maveraünnehir’de yasama sanslari kalmadigi için izinsiz olarak Sultan’in topraklarina girdiklerini bildirdiler. Musa Yabgu, Çagri ve Tugrul Bey adina gönderildigi anlasilan mektupta bundan dolayi özür beyan ediyor, Nesâ ve Ferave’nin kendilerine verilmesi karsiliginda içlerinden birisinin daima Sultan’in yaninda bulunacagini, digerlerinin de ona sadakâtle hizmet edeceklerini taahhüd ediyorlardi. Selçuklular’in kendisinden Sultan Mesud nezdinde arabuluculuk yapmasini istedikleri Sahib-i divân-i risâlet ve vezir bu olay karsisinda hakli olarak çok kaygilandilar. Gazneli vezir durumu, bu yeni gelenlerin daha önceki koyun çobanlarina benzemedigi, simdi büyük dâvalari olan kumandanlarla muhatap olduklari seklinde açikça ortaya koydu. Nesâ Savasi Gerçekten de Çagri ve Tugrul Beyler, herne kadar Gazneliler’e karsi politik bir nezaket gösterseler de hedeflerinin bundan daha fazlasi oldugu anlasiliyordu. Uzun yillardir yurt bulmak mecburiyeti ile oradan oraya göçen Oguzlar Selçuklu ailesinin etrafinda toplanarak güçlerini giderek arttirmakta idiler. Buna ragmen Sultan Mesud, Selçuklu basbuglarinin tekliflerini geri çevirdi. Oysa devlet ileri gelenleri, önceki olaylardan da ders çikarmis olarak Selçuklular’i tahrik etmemeyi öneriyorlardi. Sultan Mesud, Beg Togdi adli komutan idaresinde 15.000 kisilik bir orduyu Selçuklular’in üzerine sevk etti. Horasan’a geleleli henüz bir ay olmasina ragmen 10.000 savasçi çikaracak bir güce erisen Selçuklular Gazne ordusunu Nesâ’da meydana gelen savasta hezimete ugrattilar (Haziran 1035).Selçuklular bu zafere ragmen Gazneliler’e tekrar elçiler gönderdiler. Üzerlerine ordu sevk edildigi için savasmaya mecbur kaldiklarini, affedilmeleri hâlinde sultana hizmet edeceklerini bildirdiler. Oguzlar meselesi, iyi analiz edilmesi gereken bir konu olmakla beraber ok yaydan çikmisti. Selçuklular’in savastan önce reddedilen teklifleri, simdi kiliçlarinin hakki olarak kabul edilmek zorunda kalindi. Sultan Mesud tarafindan hil’at, at, eger takimi ve mensur gibi hâkimiyet sembolleri gönderildikten baska Nesâ, Ferave ve Dihistan da onlara birakildi. Selçuklular, Nesâ Tugrul Bey’e, Dihistan Çagri Bey’e, Ferave ise Musa Yabgu’ya verilmek üzere topraklari aralarinda bölüstüler.Selçuklular’in buna ragmen sözlerine durmalarini beklemek çok zordu. Çünkü Horasan adetâ bir insan seline ugramis durumdaydi. Çünkü Aral Hazar arasindaki Oguz yurtlarindan, Harizm ve Maveraünnehir’den akip gelen Türkmen ler çogunlukla Selçuklular’a tâbi oluyorlardi. Bunlarin yanisira bagimsiz hareket eden gruplar da oldugu gibi, Selçuklu liderlerinin, bagli olanlar üzerinde dahi mutlak otorite saglamasi mümkün degildi. Ayrica çogu yari göçebe hayat sürmekte olan Oguzlar’in, yerlesikligin hüküm sürdügü Horasan’i yagma etmelerine engel olmak da bir o kadar imkânsizdi. Nitekim nüfuslarinin giderek artmasi üzerine kendilerine verilen yerlere sigmamaya basladilar. Selçuklu akinlari Cüzcan’dan Belh’e kadar genisledi. Sultan Mesud onlari durdurmak üzere Hâcib Sübasi yönetiminde 15.000 kisilik bir orduyu Horasan’a gönderdi. Bunun üzerine daha fazla tepki çekmek istemeyen Selçuklular, bu sirada Bust’da bulunan Sultan’a bir elçi gönderdiler. Artan nüfuslari yüzünden yasadiklari yerlerin yetmedigini bildirerek, Merv, Serahs ve Baverd sehirlerinin de kendilerine verilmesi karsiliginda askerî hizmet teklif ediyorlardi (Kasim 1036). Gazne sultani yagmalariyla Horasan’i kalbura çeviren Selçuklular’in tekliflerinde samimi olmadiklari düsüncesiyle üzerlerine yeni bir ordu göndermeye karar verdi. Veziri ile Hâcib Sübasi’yi Selçuklular’i Horasan’dan atmakla görevlendirdi. Selçuklular bu tedbirler karsisinda isgâl ettikleri yerlerden Nesâ ve Ferave’ye çekildiler. Serahs-Talhâb Savaslari ve Selçuklularin Devlet Ilân Sultan Mesud durumdan haberdar olunca, meselenin çözüldügünü düsünerek Hindistan’a sefere çikti (Ekim 1037). Selçuklular ise kisin bastirmasi üzerine Hora-san’daki Gazne ordusuna küçük saldirilar düzenleyerek yeniden karisikliklar çikardilar. Durumdan haberdar olan Sultan, Hindistan’dan Hansi kalesini fethederek basariyla dönmüs olmasina ragmen, zaferinin tadini çikaramadi. Sübasiya derhal saldiri emrini verdi. Selçuklular sayica çok ve donanimi bakimindan da agir olan Gazne ordusunu, küçük hafif süvari birlikleri ile vurup kaçarak hirpaliyorlardi. Ancak buna ragmen Gazne ordusundan korktuklari için agirliklarini Merv çölüne göndererek, yenilgi hâlinde çaresiz Rey’e çekilmeyi düsünüyorlardi. Fakat Gazne ordusuna karsi Serahs ta girdikleri ve bir gün boyunca süren savasi ezici bir üstünlükle kazandilar (Mayis 1038).Geleneklere göre toplanan kurultayda bu zaferi görüsen Selçuklular, topraklarini genisletmenin yani sira, bir devlet ilâni provasi yapmak imkâni da buldular. Eski yerlere ilave olarak Musa Yabgu Serahs’i, Çagri Bey Merv’i aldi. Üçlü yönetim görüntüsüne ragmen, onlari bu sehirlere Tugrul Bey’in tayin etmesinden anlasildigina göre, ailenin ve kurulmakta olan devletin basi odur. Horasan’in merkezi olan Nisabur ise zaferden 12 gün sonra, Ibrahim Yinal tarafindan Tugrul Bey adina teslim alindi. Sehir ahalisi dogal olarak Selçuklular’a direnmedi. Ibrahim Yinal Cuma günü hutbeyi “es-Sultanü’l Muazzam” unvaniyla Tugrul Bey adina okuttu. Daha sonra 3.000 kisilik seçme bir kuvvetle sehre gelen Tugrul Bey burada Sultan Me sud’un sarayinda tahta oturarak “sultan” ilân edildi. Daha önce Ibrahim Yinal, sonra da Tugrul Bey sehrin ileri gelenlerinin kaygi ve korkularini gidermeye yönelik sözler verdiler. Savas hâli dolayisiyla kaçinilmaz olan yagma ve talanin, artik bu topraklar kendilerinin olduguna göre yapilmayacagini vaad ettiler. Ayica yabanci olduklari, Tacikler (Iranlilar)’in adetlerini bilmedikleri için ileri gelenlerin yardim ve tavsiyelerine muhtaç olduklarini da vurguladilar. Bunun yanisira Abbasî Halifesine de zaferlerini bildirmek üzere bir elçi gönderdiler.Daha sonra Nisabur’a Tugrul Bey’in yanina gelen Çagri Bey’in, sehri askerlerine yagma ettirmek istemesi üzerine iki kardes arasinda yasanan mücadele, devlete geçis sürecinde yasanan bünyevî rahatsizliklari da ortaya koymaktadir. Tugrul Bey, karsi çikmasina ragmen yagmalama konusunda israr eden Çagri Bey’i ancak biçagini çekerek, sözünü dinlemezse intihar edecegini söyleyerek durdurabilmisti. Tugrul Bey yagmadan vazgeçmesi karsiliginda Çagri Bey ve askerlerine 30.000 dinar vermek zorunda da kalmisti.Sultan Mahmud döneminden beri Oguzlar meselesi hakkinda bilgi ve tecrübesi olan; simdi bunu kendi döneminde yasanan olaylarla pekistiren Sultan Mesud, son olayla adetâ sok oldu. Selçuklular’a karsi onlarin eski düsmanlari Cend meliki ile isbirligi yaptigi gibi, Herat ve Merv’e de ordular yolladi. Kendisi de yine iyi donanimli bir ordu ile Belh’e hareket etti (Ekim 1038). Çagri Bey de bu arada, Sultanin ilerleyisine ragmen, büyük bir cesaretle Faryâb ve Tâlekân’i yagmaliyor, Belh’e dogru ilerliyordu. Sultan Mesud, Selçuklular’i Horasan’dan atmak karari ile Serahs’a dogru hareket etti. Saldirilarina devam eden Çagri Bey, yine sultani da hayretler içerisinde birakan bir cüretle Mesud’un ordugâhina baskin düzenleyerek ona ait bir fili götürdü. Çagri Bey çok öfkelenen Sultan’in kendisini izlemesi üzerine Ulyâ-âbâd denilen yerde Gazne ordusunun karsisina tek basina çikti. Kuvvetlerini kademeli olarak yenileyerek savasa sokan Çagri Bey, Sultan Mesud’un harbe dogrudan müdahalesiyle yenilgiye ugradi (Nisan 1039). Sultan bununla birlikte çölde takibin zorluklarini düsünerek, çekilmekte olan Selçuklular’in arkasindan gitmedi.Ancak Sultan Mesud 1039 yili Mayis ayi sonlarinda yeniden harekete geçti ve Serahs’a yöneldi. Gazne ordusunun gücünden endiseye kapilan Selçuklu liderleri Serahs’ta toplanarak durumu müzakere ettiler. Tugrul Bey Gazne ordusunun takip edemeyecegi bir yere çekilmeyi önerdi. Fakat diger Selçuklular ve Ulyâ âbâd’da yenilmis olmasina ragmen Çagri Bey bu fikre siddetle karsi çiktilar. Horasan’dan kipirdamalari halinde baska bir yerde tutunmanin zorluklarini ve Gazne ordusunun zayif yönlerini ileri sürerek savasmaya karar verdiler. Selçuklu ordusunun mevcudu 20.000 kadar olup, Gazne ordusu ise hemen hemen üç kati ve fillerle desteklenmekteydi. Iki ordu Talhâb denilen yerde karsilasti. Küçük çapli çatismalar sürerken Sultan Mesud, Ramazan’da kan dökmek istemedigi için bayrami bekledi. Bayram namazi sirasinda Selçuklular’in ok yagmuruna tutulan Gazne ordusu, bizzât Mesud’un sevk ve komuta ettigi bir meydan savasma girdi. 27 Haziran 1039 tarihinde Selçuklu ordusu bir kere daha yenilgiye ugradi.Sultan Mesud çöle çekilen Selçuklular’i takip etmek yerine onlarin elinde bulunan sehirleri geri almak için harekete geçti. Buna ragmen Gazne ordusu zaman zaman Türkmenler’in baskinlarina ugramaktan da kurtulamiyordu. Selçuklular zaten yazin bastirmasi yüzünden agirliklarini ve iase sikintisinin bunalttigi düsmani meydan savasi yerine vur kaç taktigi ile hirpalamayi tercih ediyorlardi. Yeni bir saldiri için zamana ihtiyaci olan Mesud, vezirinin önerisi ile Selçuklular’la yeniden baris yapti (Agustos Eylül 1039). Buna göre Selçuklular Nesâ, Baverd ve Ferâve’ye çekilecek, yani Merv, Serahs ve Nisabur’u bosaltacaklardi. Gazne sultani da güvence olarak Herat’a çekildi. Her iki taraf da barisa inanmiyor, dolayisiyla savasa hazirlaniyorlardi. Sultan Mesud sonbaharda özellikle Tugrul Bey’i yakalamak niyetiyle çok süratli bir harekâta basladi. Selçuklular onun yaklasmasi üzerine çöle çekildiler. Sultan Mesud 16 Ocak 1040’da Nisabur’a girdi. Tugrul Bey’in oturdugu tahti parçalatip, atlarini bagladigi ahirlari atese vermesi, Tugrul Bey ile isbirligi edenleri cezalandirmasi sinirlerin iyice gerildiginin isaretleri sayilmalidir. Horasan’da kitlik olmasi sebebiyle kis, her iki taraf için de çok zor geçti. Fakat Selçuklular’in ifadesiyle çöl onlarin anasi babasi idi. Onlar, sicaga soguga yokluga alisik olduklarini, bu sartlarin daha çok düsmani hirpalayacagini hesap ediyorlardi. Nitekim bu süreçte Gazne ordusunun pek çok hayvani telef oldu Mart ortasinda yeniden harekete geçen Sultan Mesud, kitligin devam ettigi Horasan’da ordusu büyük sikintilar çekerek, TusBaverd üzerinden Mayis ayi ortalarinda Serahs’a ulasti. Gazne ve Selçuklu ordularinin birbiri ardina sehre girislerinden ve tahribattan bunalan ahali sehrin kapilarini Sultan’a açmadi. Devlet ileri gelenlerinin Herat’a geri dönüp ordunun toparlandiktan sonra sefer edilmesi teklifi Mesud’u çok kizdirdi. Aslinda ne sebeple çekilirse çekilsin bunun düsmanlarinca zaaf olarak algilanacagini bilen Sultan Mesud, bazi ileri gelenleri de meselenin sürüncemede kalmasindan yararlanmakla suçluyordu. Bu durumda Selçuklular’la sonucu belirleyecek bir harbe girmesi kaçinilmaz olacakti.Nitekim 16 Mayis’ta ordunun ihtiyaçlarini saglamayi umarak Serahs’tan Merv’e dogru harekete geçti. Selçuklular bunun üzerine, daima yaptiklari gibi, bir kurultay toplayarak durumu görüstüler. Tugrul Bey yine çöle çekilmeyi teklif etti. Ancak bunun pesin yenilgi oldugunu, oysa savasirlarsa kazanma sanslarinin oldugunu düsünen Çagri Bey’in israri ve diger Selçuklu basbuglarinin da onu desteklemesi üzerine nihaî bir savasa karar verdiler.  Iki süvarinin kalkan ve kiliçla savasmasi (Varaka ve Gülsah) DANDÂNAKÂN SAVASI Ailelerini ve agirliklarini Balhan Daglari’ndaki soydaslarinin yanina gönderen Selçuklular, Gazne ordusuna dogru harekete geçtiler. Onlarin maksadi kayiplar vermekte ve maneviyati da büyük ölçüde çökmüs olan Gazne ordusunu çöle çekmekti. Selçuklular Gazne ordusuna ani baskinlar düzenleyip kaçiyor, kaçarken de su kuyularini kullanilmaz hâle getiriyorlardi. Aslinda Sultan Mesud bu savasa çikarken Selçuklular’in savas taktigini anladigini, kendisinin de buna uygun olarak, hareket kaabiliyeti yüksek bir orduyla savasacagini söylüyordu. Ancak Sultan Mesud yine onlarin stratejisine tâbi olmak zorunda kalmisti. Selçuklular’in Horasan’a göç ettigi 1035 yilindan beri sürekli alarm durumunda bulunan Gazne ordusu bu süreçte adeta tükenmisti. Nihayet Dandânakân yakinlarinda karsi karsiya gelen iki ordu üç gün sürecek bir kader savasma basladi. Selçuklular küçük birlikler hâlinde yipratma savasi veriyorlardi. Gazne ordusunun dayanilmaz hâle gelen su ihtiyacini karsilamak hayatî bir mesele idi. 23 Mayis Cuma günü Dandanakan kalesine ulasan Gazne ordusu, kale kapilari kendilerine açilmamakla birlikte, ahalinin surlardan sarkittigi su testileri ile bir miktar ihtiyacini giderdi. Kale disindaki dört kuyu Selçuklular tarafindan les atilarak kullanilmaz hâle getirilmisti. Kuyularin açilmasi durumunda bile, ordudaki çok sayida hayvaninin ihtiyacini karsilamayacagi açikti. En yakin su kaynagi ise 5 fersah mesafede idi. Sultan Mesud kuyularin temizlenmesi fikrini kabul etmeyip hareket emrini verdi. Ancak ordunun böyle bir durumda ileride bulunan su kuyularina dogru harekete geçmesi felâketin baslangici oldu. 370 saray gulâminin geceleyin kaçarak daha önce anlastiklari Selçuklu saflarinda savasa girmesi de bardagi tasiran son damla oldu. Selçuklu ordusunun bu intizamsiz kuvvetlere siddetle hücüm etmesi Gazne ordusunu darmadagin etti. Sultan Mesud, ordusu neredeyse savasmadan dagilmasina ragmen, 100 kadar adamiyla büyük bir cesaretle savasa devam etti. Ancak esir düsmek tehlikesiyle karsi karsiya kalinca Selçuklu saflarini yararak Merv yönünde kaçmaya basladi. Ordusunun kalanlari da yol boyunca ona katilmaya devam ederken Haziran 1040’da Gazne’ye vardi.Böylece tarihin sayfalarinda önemli dönüm noktalarindan biri olarak yer alacak büyük bir savas daha sona ermis oldu. Selçuklular 16.000 kisilik ordulariyla kendilerinin neredeyse bes kati olan bir orduyu hezimete ugratmislardi.Iki taraf için de hayatî önemi haiz olan bu savasi, ordularin mevcutlari arasindaki orantisizliga ragmen Selçuklular’in kazanmasinin en önemli sebeplerinden birisi süphesiz bu anin onlar için bir ölüm-kalim savasi olmasi idi. Bunun yaninda ordularin yapilari da bir o kadar mühim idi. Selçuklu ordusunun vur kaç taktigine uygun hafif süvarilerden olusmasi; buna karsilik Gazne ordusunun hareket kaabiliyetini kisitlayan agirliginin da bu sonuç üzerinde büyük etkisi vardir. Ancak bunlar kadar mühim baska bir husus da, her iki ordunun terkibidir. Selçuklu ordusu bir devletin kurulusu için temel esas olan ayni soydan insanlarin kayitsiz sartsiz dayanismasiyla, ayni davaya bas koymus, her sartta kazanmak mecburiyetinde olan savasçilarin ruh haliyle hareket ediyordu. Gazneli ordusu ise, muhtelif milletler üzerinde hüküm süren bir iktidarin, kaçinilmaz olarak bu milletlerden olusturdugu, ortak menfaâtlerden çok sahsî çikarlarin gözetildigi ahenksiz bir kalabalikti. Dolayisiyla birbirleriyle rekabet eden ve aldigi ücreti biraz fazlasiyla her kim öderse ona hizmet etmeye, baska bir deyisle ihanete hazir kimselerden meydana geliyordu.Gazneliler bu yenilgi sonucunda en önemli eyaletlerinden olan Horasan ve Harizm’i kaybettiler. Ancak Afganistan ve Kuzey Hindistan’da bulunan topraklarina çekilip 1187 yilina kadar siyasî varliklarini sürdürdüler.  Dandânakan Savasi’ni gösteren bir minyatür DEVLETIN KURULUSU VE YAPILANMASI Zaferden sonra Selçuklular bir yandan Gazne ordusunu kararli bir takibe ugratirken, hemen bir kurultay topladilar ve devlet ilân ettiler. Ancak asil büyük kurultayi bir ay içerisinde Merv’de yaptilar. Tugrul Bey bir kere daha sultan ilan edildi. Nisabur baskent olmak üzere batiya gidecekti. Özellikle Selçuklu aile mensuplari, bu büyük emegin, fedakârligin hebâ olmamasi için birlik hâlinde kalmaya and içtiler. Sonra ülke topraklarinin yönetimini paylastilar. Çagri Bey’e melik unvaniyla Merv merkez olmak üzere Horasan’in dogusu; Musa Yabgu’ya ise Herât’tan itibaren Afganistan yönünde zapt edecegi yerler verildi. Hanedanin ileri gelenlerinden bir kismina da, bu üç liderden birisine bagli olmak kaydiyla bazi yerler verildi. Çagri Bey’in oglu Kavurt Kirman’a tayin edilirken; diger oglu Alp Sungur Yakutî, Ibrahim Yinal ile Kutalmis dogrudan Tugrul Bey’in hizmetine verildiler. Selçuklular Merv kurultayinda Tugrul Bey’i sultan kabul etmekle birlikte, Çagri Bey ve Musa Yabgu’ya taninan haklar, gelenegin ötesine geçmis bulunuyordu. Nitekim her ikisi de kendi adlarina hutbe okutmak ve para bastirmak yetkisini hâiz olduklari gibi, onlarin dogrudan tâbileri de vardi. Bu durum Türk devlet geleneginin öngördügünün aksine merkeziyetçilige aykiri bir durum ortaya çikariyordu. Herhalde bu kadar mesakkatli bir süreçte büyük hizmetler etmis olan diger iki Selçuklu basbuguna da bir nevi vefa göstergesi olarak saglanan bu imtiyazlar, ileride görülecegi üzere onlarin hayatlariyla sinirli kalacaktir.Selçuklu Devleti’nin kurulusunu açiklayabilme. Gazneli Sultan Mesud, topraklarina izinsiz giren Selçuklular’a karsi mücadele baslatti. Yurt ihtiyaci yüzünden göçe mecbur kaldiklarini bildirerek yaptiklari af ve hizmet talepleri kabul edilmedi. 1035 yilinda Nesâ savasi ile baslayan ve 1040 Dandanakan savasma kadar devam eden bu mücadeleler sirasinda Selçuklular, 1038 yilinda Nisabur’u ele geçirip devlet ilân ettiler. Sultan Mesud’un, Türkmenler (Oguzlar) ya da Selçuklu meselesini çözmek üzere yaptigi son büyük hamle de Dandânakân’da basarisiz oldu. Bu basarisizlikta, Selçuklular’in bu var olmayok olma mücadelesinde kazanmaktan baska çarelerinin olmamasi ve uyguladiklari vur kaç savas taktigi önemli etken olmustur.Savastan sonra Tugrul Bey sultan ilân edilerek Selçuklu Devleti kuruldu. Ülke topraklarinin yönetimi hanedan mensuplari arasinda paylasildi.  Tugrul Bey Zamani  DEVLETIN MAHIYETI VE ILK FETIHLER Dandânakân zaferini kazandiktan sonra Tugrul Bey’i sultan ilân eden Selçuklular, bu basarilarini birer zafernâme ile basta Karahanlilar olmak üzere, tüm komsularina duyurdular. Bunun yani sira bir islâm devleti olarak onaylanmak istegi ile, Abbasî halifesi el-Kaim Biemrillah’a da elçi gönderdiler. Tugrul Bey adina kaleme alinan mektupta Gazneliler’in zulümlerinden ve tahti hak etmeyen köle soylarindan, kendilerinin ise padisahzâde olduklarindan bahsediyor; âdil, dindar hükümdarlar olmayi vad ederek saltanatlarinin tastik edilmesini bekliyorlardi. Daha önce söz edildigi gibi Dandânakân zaferinden sonra, fethedilen ve fethi hedeflenen topraklarin yönetimi hanedân mensuplari arasinda bölüsülmüstü. Tugrul Bey sultan olmakla birlikte; her birisinin kendi tâbileri bulunan Çagri Bey ve Musa Yabgu da, bagimsiz birer hükümdar hüviyetiyle karsimiza çikmaktadirlar. Gerçi onlarin bu yüksek mevkilerine ragmen hiyerarsik bakimdan Tugrul Bey’in üstünlügünü kabul etmekte olduklari anlasilmaktadir.Selçuklu Devleti’nin kurulusu, hiç süphesiz Türk Islâm ve Dünya Tarihinin akisini degistirecek önemli bir dönüm noktasi olmustur. Çünkü henüz sadece Horasan’i ele geçirmis bulunan Selçuklular, en yakindan baslayarak Afganistan, Iran, Azerbaycan ve hattâ Anadolu yönünde topraklarini genisletmek siyaseti güdüyorlardi. En güçlü rakipleri Gazneliler’le sinir mücadeleleri bundan sonra da sürüp gidecek olmasina ragmen, onlar artik ciddi bir tehdit olmaktan çikmislardi. Iran ise, tüm yakindoguda oldugu gibi, Abbasî Imparatorlugu’nun X.yüzyilda zayiflamasiyla ortaya çikan, siyasî birlikten yoksun bir sekilde, mahallî hanedanlarin idaresinde bulunuyordu.Tugrul Bey Horasan’a sahip olan kardesi Çagri Bey’le sinirdas olarak kendisini bir bakima dogu istikametinde tamamen emniyette hissediyordu. Çagri Bey ise Gazneli topraklarinda ilerlemeye devam ederek, Belh basta olmak üzere Toharistan ve Huttalân bölgelerini süratle ele geçirdi. Musa Yabgu da Herat ve Sistan’i alarak Gazneliler’e karsi mücadeleyi sürdürdü.Sultan Mesud ölmeden önce, Harizmsâh Ismail isyan etmis oldugu için Harizm’i Cend emiri SâhMelik’e vermisti. SâhMelik 40.000 kadar askerle Harizm’e yürüyüp Ismail’i agir bir yenilgiye ugratip bölgeye hâkim oldu (1041). Çagri Bey, ordusunun mevcudundan da anlasilacagi üzere, büyük bir Oguz gücüne dayanmakta olan eski düsmanlari SâhMelik’in arz ettigi tehlike karsisinda ordusuyla hemen harekete geçti. Bunun üzerine Cend meliki çekilmek zorunda kaldi. Ancak Çagri Bey onun çekilmesini yeterli görmeyerek, Taberistan seferinden henüz dönmüs olan Tugrul Bey ile birleserek SahMelik’in üzerine yürüdü. Bassehir Ürgenç’te kusatilan SâhMelik, bir huruç hareketi yapmak istediyse de yenildi. Gazneliler’e siginmak üzere kaçarken Ibrahim Yinal’in kardesi Ertas tarafindan yakalandi ve hapsedildi. Böylece Selçuklular’in eski düsmanlari tamamen ortadan kaldirildigi gibi, Harizm vilâyeti de Selçuklu idaresine girmis oldu (1043). Bu gelisme Oguzlar’in, artik rakipsiz görünen Selçuklular’a katilimini da iyice hizlandirmistir.Kirman eyaleti ise Çagri Bey’in oglu Kavurt Bey tarafindan ele geçirildi ve Büyük Selçuklular’a bagli olmak üzere, Kirman Selçuklu Melikligi kurulmus oldu. Tugrul Bey’in Harizm seferinden döndükten sonra, Selçuklu ailesinin en söhretli mensuplari olan Kutalmis, Ibrahim Yinal ve Alp Sungur Yakutî de maiyetinde olarak Bati Iran’a yönelmesi, devletin daha çok bu tarafta genisleyeceginin isaretlerini veriyordu. Merkezî bir yönetimden mahrum olan bölge, çok kisa bir zaman zarfinda Selçuklular tarafindan kolaylikla ele geçirildi. Tugrul Bey zaten daha önce, Hazar Denizi’nin güneyinde bulunan Taberistan ve Gürgân’i ele geçirerek buradaki hanedanlari kendisine baglamis bulunuyordu (1042). Ibrahim Yinal 1042’de Irak Oguzlari’nin elinde bulunan Rey sehrini ele geçirdi. Tugrul Bey ertesi sene baskentini Nisabur’dan Rey’e nakletti. Bunu Hemedân, Kazvîn, Zencân, Kirmansâh ve Hulvân gibi sehirlerin fethi takip etti (1045-1046). Tugrul Bey bundan sonra Isfahan’a yürüyüp Kâkûyeoglu Ferâmurz’u tâbiyet altina aldi (1046-1047). Fakat Ferâmurz’un daha sonra Rey’i istilâ tesebbüsü ve itaâtsizligi 1050 yilinda Isfahân’m Selçuklu topraklarina katilmasi ile sonuçlandi. Isfahân’i çok begenen Tugrul Bey imari için gerekenleri de yapti. Bütün bu fetihlerle ve Ibrahim Yinal’in Sarmâc ve Sehrizor’u almasiyla da Selçuklu Devleti artik Azerbaycân ve Irak sinirlarina; yani Bizans ve Abbasî Halifeligi hudutlarina dayanmis bulunuyordu. TÜRK AKINLARI VE BIZANS ILE ILISKILER Yukarida Oguz göçlerinin Kipçak boy birliginin dagilmasindan kaynaklanan sebeplerle, önemli ölçüde zorunluluktan kaynaklandigi ifade edilmisti. Oguzlar, Selçuk Bey’in Cend’e göçünden beri, neredeyse üç kusaktir Maveraünnehir, Harizm ve Horasan’da oradan oraya göçüp durmakta idiler. Selçuklular’in kazandigi güç ve itibar çerçevesinde etraflarinda toplananlarin sayisi da giderek artiyordu. Bununla birlikte Dandânakân zaferi Türk Milleti’nin kaderini degistirecek bir dönüm noktasi oldu. Bu zaferle Ceyhun Nehri kiyilarinda, Gazneliler tarafindan engellenmekte olan Türkmen göçünün önündeki set çöktü. Selçuklular’in devlet kurdugunu duyan Türkmenler akin akin Horasan’a gelmeye basladilar. Bilge Kagan’in adina diktigi âbideye kazittigi “aç milletimi doyurdum, çiplak milletimi giydirdim, az milletimi çogalttim” sözlerinde karsiligini bulan “babalik” vasfi geregi; göçebeler de devletin kapisina kosmaya basladilar. Devrin kaynaklari bu göçü bir insan seli olarak tarif ederler. Dönemin görgü sahidi olan Beyhâkî’nin eserinde anlattigi bir anekdot göçün kapsamini ifade etmesi bakimindan çok çarpicidir. Horasan’a akan insan yiginlari içerisinde bir seyler aranmakta olan yasli ve sakat (acûze, âciz) bir kadina, bu hâlde neden yollara düstügü sorulunca; Selçuklular’in devlet kurdugunu ve Gazneliler’in kaçarlarken yerin altina gömdükleri hazinelerden hissesini almaya geldigini söyler. Bu anlatim mübalagali sayilsa bile, yazarin dikkatimizi çekmek istedigi husus, kendisini devletin mensubu hissedâri sayan böyle bir kadin bile yollara düsmüs ise, geride neredeyse kimsenin kalmamis oldugu gerçegidir.Daha önce Horasan’a gelmis bulunan Yabgulular (Irak Oguzlari) Selçuklu Devleti’ne tâbi olmak istemeyerek batiya Azerbaycân, Dogu Anadolu, el-Cezire ve Irak’a yönelirken her tarafi yagmaliyorlardi. Ayrica Horasan’a gelmis ve henüz yerlestirilmeyen Oguzlar da, girdikleri yerlerde hayatlarini sürdürebilmek için ayni yolu takip ediyorlardi. Abbasî Hâlifesi bu sebeple Tugrul Bey’i olanlar konusunda ihtar etmek üzere bir mektup gönderdi. Halife aldiklari yerlerle yetinmelerini, yagmalarla Islâm ahaliyi daha fazla incitmemelerini bildiriyordu. Tugrul Bey buna bir yandan bu faaliyetlere katilanlarin hepsinin kendi tâbileri olmadigi, diger yandan da insanlar aç kaldiklari için böyle yapiyorlarsa elinden bir sey gelmeyecegi seklinde cevap veriyordu. Gerçekten de Türk Devleti boylar birligi esasi üzerine teskilâtlandigi için sultan, devlet nezdinde beyi tarafindan temsil edilen boy mensuplari üzerinde dogrudan söz sâhibi degildi.Bununla birlikte Selçuklu sultanlari üzerine devlet olduklari Arap, Fars veya Türk ne olursa olsun müslüman ahâliyi incitmek hakkina sahip degillerdi. Ancak yillardir bu devletin kurulusu için birlikte savastiklari soydaslarinin ihtiyaçlarini da görmezden gelemezlerdi. Çünkü aksi sekilde davranmalari varlik sebeplerine aykiri düserdi. Bu zorunlulukla Türkmenler’in iskânina iliskin bir devlet politikasi ortaya konuldu. Buna göre Türkmenler Diyâr-i Rum’a (Anadolu) sevk edilecek, bizzât Selçuklu sultanlari ve hanedân mensuplari da bu seferlerin önünü açacak, destekleyeceklerdi. Böylece Türkmenler bir taraftan gayri müslimlerle Allah yolunda savasarak gaza etmis, diger taraftan da kendileri için hayati ihtiyaç olan bir yurt kazanmis olacaklardi. Pasinler (Hasankale) Zaferi Bizans imparatoru IX. Konstantin Monomakhos, Türkler’in Azerbaycân Kafkasya sinirlarina dayanmasi üzerine 1045 yilinda büyük bir orduyu Seddâdîler’in bassehri Düvin üzerine gönderdi. Bu taarruzu haber alan Tugrul Bey de, Kutalmis idaresinde bir ordu sevk etti. 1045 yilinda, Bizans’in saldirisi üzerine meydana gelen bu ilk Selçuklu Bizans savasinda, Gürcü prensi Liparit’in kumanda ettigi Bizans ordusu agir bir hezimete ugradi. Kutalmis, Tugrul Bey’e tipki 1021 yilinda Çagri Bey’in söyledigi gibi, bu topraklarda kendilerine karsi koyacak bir kuvvet bulunmadigim bildirdi. Bu arada Gence’yi muhasara eden Kutalmis’in harekâtina paralel olarak, baska bir Selçuklu sehzâdesi Musa Yabgu’nun oglu Hasan idaresindeki ordu da Erzurum Pasin ovasini istilâ ederek Van Gölü havzasina indi. Ancak Büyük Zap suyu civarinda Bizans kuvvetlerinin pususuna düsen Hasan pek çok askeri ile birlikte sehit oldu. Tugrul Bey çok sevdigi bu akrabasinin intikamini almak için, Bizans’a karsi hemen yeni bir sefer hazirligina basladi. Bu sirada Ibrahim Yinal, yurt istemek için Nisabur’a kendisine gelen Oguzlar’i, topraklarinin yeterli olmadigini söyleyerek onlari Anadolu’ya yönlendirmisti. Kendisi de onlara verdigi söze uygun olarak, arkalarindan harekete geçmis bulunuyordu. Bu harekâttan haberdar olan Tugrul Bey, onu Bizans’a karsi savasla görevlendirdi. Ibrahim Yinal komutasindaki Türkmenler Erzurum, Gümüshâne, Agri, Erzen havalisine yayildilar. Bunun üzerine Türkler’i bertaraf etmek için harekete geçen Gürcü prensi Liparites, 50.000 kisilik ordusuyla Pasinler (Hasankale) yakinlarinda esas Bizans ordusu ile birlesti. 18 Eylül 1048 Cumartesi günü meydana gelen siddetli savasta Türk ordusu bir defa daha gâlip geldi. Bizans komutaninin Cumartesi gününü ugursuz sayarak hücuma geçmemesinin, Selçuklu ordusuna baskin imkâni verdigi anlasilmaktadir. Kaynaklar ordu komutani Liparites de dâhil, 100.000 esir ve 10.000 araba yükü ganimet ele geçtigini yazarak ne denli büyük bir zafer kazanilmis oldugunu tasvir ederler. Rey’e Tugrul Bey’in nezdine götürülen esir ve ganimetlerden, Liparites de Sultan’in payina düstü.Selçuklu Devleti ve Bizans Imparatorlugu arasindaki ilk diplomatik iliskinin bu olaydan sonra kuruldugu tahmin edilmektedir. IX. Monomakhos, ordu komutani Liparites ve bazi esirleri kurtarmak, daha önemlisi barisi saglamak üzere Tugrul Bey’e bir elçi ve degerli hediyeler gönderdi. Liparites’i fidye almadan serbest birakan Sultan, imparatora gönderdigi elçi vasitasi ile, Istanbul’da bulunan câmide Abbasî Halifesi ve kendi adina hutbe okunmasini sagladi. Bu durum kuskusuz Bizans’in Misir ile olan zengin ticaret iliskilerine zarar verecek bir gelisme olmasina ragmen, Selçuklular’in gücü karsisinda boyun egmek zorunda kalinmisti. Ancak Tugrul Bey’in yillik vergi isteginin imparator tarafindan reddedilmesi önemli bir mesele idiyse de, hadisesinin arkasini takip etmek imkâni olmadi.Zira devletin kurulusu ve genislemesinde çok büyük hizmetleri olan ve ileri harekâti ile daima Tugrul Bey’in önünü açan kardesi Ibrahim Yinal da kendisine, Çagri Bey ve Musa Yabgu gibi müstakil bir hâkimiyet alani kurmak istiyordu. Tugrul Bey, Ibrahim Yinal’in isyani sebebiyle, Bizans meselesini askiya alarak onun üzerine yürümek zorunda kaldi. Tugrul Bey kardesinden, Hemedân ve elinde tuttugu diger kaleleri geri aldigi gibi, kendisini de Sarmâc kalesinde kusatip ele geçirdi. Tugrul Bey, Ibrahim Yinal’i affedip pek çok ikta teklif etti ise de, Ibrahim Yinal sultanin hizmetinde kalmayi tercih etti. Tugrul Bey’in Anadolu Seferi Tugrul Bey’in mesgul oldugu bu kisa ara, Bizans imparatoruna Seddâdî topraklarina saldiri firsati sagladi. Hattâ imparator Monomakhos, Tugrul Bey’in Misir’a yapmayi plânladigi sefer sirasinda, Bizans topraklarindan geçme istegini de geri çevirdi. Bu arada bir yili askin süredir Gence’yi kusatmakta olan Kutalmis ise Bizans atagi karsisinda çekilmek zorunda kalmis; bununla birlikte 1053 yilinda Kars’i alip yagmalamisti.Tugrul Bey bu olaylar üzerine, imparatorun taarruzu yüzünden Dogu Anadolu sinirlarinda birikip sikinti çekmekte olan soydaslarinin önünü açmak için Anadolu’ya bizzât sefer etmeye karar verdi. 1054 yili basinda büyük bir orduyla yola çikan Tugrul Bey, önce Azerbaycân’da Revvâdî emiri Vehsudan ile Seddâdî emiri Ebû’l Esvâr’i kendisine tâbi kilarak arkasini emniyete aldi. Yoluna devamla Dogu Anadolu bölgesine giren Sultan, Van Gölü civarindaki Bargiri (Muradiye) ve Ercis kalelerini fethetti. Buradan Malazgirt’e gelen Tugrul Bey’in, üç kola ayirdigi ordusunun bir kismi Canik’ten Kafkaslar’a, Tercan’dan Oltu’ya kadar olan bölgeyi yagmaladi. Bayburt’a kadar ulasan diger bir kol, ücretli Frank askerler tarafindan püskürtüldügü için daha ileri gidemedi. Selçuklu ordusunun üçüncü kismi ise, Vanand (Kars)’da Ermeni Gagik’in ordusuyla iki tarafin da agir kayiplar verdigi bir savasa girdi. Tugrul Bey bunun üzerine ordusunu toplayip Malazgirt’e döndü ve kaleyi muhasara etti. Vasil adli bir komutan idaresinde müdafaa edilmekte olan Malazgirt bir ay boyunca siddetle muhasara edilmesine ragmen alinamadi. Tugrul Bey, Selçuklu ordusunun muhasara araçlarinin yeterli olmamasi ve kisin yaklasmasi üzerine ertesi yil yeniden gelmek karariyla Malazgirt’ten ayrilmak zorunda kaldi. Tugrul Bey bu sefer sonucunda her ne kadar istedigi sonucu alamadi ise de, Iran ve Horasan’da kendilerine yurt bulamayarak, devlet tarafindan zorunlu bir sekilde Anadolu’ya sevk edilen Türkmenler’in önünü, devletin bu konudaki siyasetine uygun olarak açmis oldu.  Sultan Tugrul Bey’in Temsili Resmi ABBÂSÎ HALIFELIGI ILE ILISKILER Selçuklu ileri geleneleri, daha 1038'de devlet kurmak tesebbüsünde bulunduklarinda; Dandânakân'da kesin olarak devletlerini kurduklarinda da Abbâsî halifesi el- Kâim Biemrillah'a elçiler göndererek saltanatlarinin onaylanmasini istemislerdi, Halife bu istekleri olumlu karsilamis; fakat Tugrul Bey'e Türkmenlerin Iran, Kirman, Irak, el-Cezire ve Azerbaycân'a yayilip islâm ülkelerini istilâ etmelerinden duydugu rahatsizligi da iletmisti. Selçuklular'm bu ilerleyisi sirasinda küçük mahallî hânedanlar disinda, bölgedeki en önemli muhatabi Büveyhogullari idi,Daha önce subeler hâlinde bulunan Büveyhogullari, 1044 yilinda Ebû Kâlicâr'm idaresi altinda birlestiler. Bagdad'da onun adina hutbe okundu. Ancak ayni tarihlerde Selçuklular da Kirman, Orta ve Bati Iran'da Büveyhogullari'nm topraklarina girmis bulunuyorlardi. Ebû Kâlicâr, baskenti fiîraz'i tahkim etmekle birlikte, tehlikenin ne denli büyük oldugunun farkina vararak, savasmaktansa Tugrul Bey'e tâbi olmayi yegledi. Bu arada Abbâsî halifesi, meshur âlim Maverdî'yi Tugrul Bey'e elçi olarak göndererek iyi idare ile ilgili bazi tavsiyelerin yanisira, Büveyhogullari'nin topraklarina girmemesi ricasinda da bulunuyordu. Halife'nin aslinda tahakkümünden biktigi Büveyhogullari lehine arabuluculuk tesebbüsünün arkasinda, iki hükümdari birbirine karsi kullanmak suretiyle, kendi durumunu kuvvetlendirmek siyaseti yatmaktaydi. el-Kâim Biemrillah'in isteklerine olumlu cevaplar veren Tugrul Bey ise, Ebû Kâlicâr'a bir elçi göndererek Halife'ye karsi daha saygili davranmasini bildiriyor ve o da bir nevi hilâfetin koruyuculugu rolüne soyunuyordu. Bu arada Ebû Kâlicâr 1048'de ölünce yerine oglu Melikü'r-Rahîm Hüsrev Firûz geçti. Bagdad'da adina hutbe okundu. Fakat Büveyhî emirinin giderek artan baskisi, Bagdad'daki Türk askerleri komutani Arslan Besâsirî'nin tahrikleri ile, sehirde meydana gelen siî sünnî çatismasi ve gerginlik had safhaya çikti. Halife bunun üzerine, Islâm Dünyasi'nin en büyük gücü durumunda olan Tugrul Bey'i Bagdad'a davet etti. Fakat Sultan, 1045'den 1052 yilina kadar araliklarla dört defa tekrarlan bu çagriya, zamanlama kendi açisindan uygun olmadigi için hemen karsilik vermedi. Çünkü bu sirada Ibrahim Yinal'in isyanini henüz bastirmis; ancak bu isyandan yararlanip taarruza geçen ve göçebe Türkler'in Anadolu'ya girisini engellemekte olan Bizans'a karsi sefere çikmak zorunda kalmisti. Tugrul Bey'in Birinci Bagdad Seferi Tugrul Bey nihayet Anadolu seferinden sonra (1054), Halife'ye bir elçi göndererek; 1. Hacca gitmek, 2. Peygambere hizmetle sereflenmek, 3. Hac yollarini eskiyalardan temizlemek, 4. Suriye ve Misir kaçkinlari (Fatimîler) ile savasmak üzere Bagdad'a gelecegini bildirdi. Ancak hatirlanacagi üzere, Halife'nin Selçuklu sultanini defalarca davet etmis olmasina ragmen bu yolculuk sirasinda, elçilerin karsilikli gidip gelmelerinden haberin Bagdad'da korku ve telasa sebep oldugu anlasilmaktadir. Tugrul Bey Bagdad'a yaklasirken yukarida sözü edilen vaadlerini ve halifenin emrine uyarak geldigini, böylece diger hükümdarlar arasinda daha itibarli bir mevkiye yükselmeyi, halifenin düsmanlarindan intikamini almak istedigini tekrar bildirmek zorunda kaldi. Tugrul Bey'in gelisinden önce Bagdad'da adina hutbe okunsa da siî ahaliyi ve Besâsirî'nin askerlerini, onun iyi niyeti konusunda ikna etmek mümkün olmadi. Nahrevan'da Halifenin veziri tarafindan karsilanan Tugrul Bey, 19 Aralik 1055 tarihinde Bagdad'a geldi. Halifenin tavsiyesine uyan Büveyhî emiri Melikü'r Rahim de itaâtini bildirdi ve askerlerini Bagdad disina çekerek sultanin güvenini kazanmaya çalisti. Büyük merasimle karsilanan Tugrul Bey, Büveyhîler'in idare merkezi olan darü'l memlekeye yerlesti. Selçuklu askerleri ise Bagdad disinda kurulan karargâhta bulunuyorlardi. Ancak ertesi gün alisveris için sehre giren Selçuklu askerlerinin saldiriya ugramasi büyük bir çatismaya dönüstü. Bu duruma çok kizan Tugrul Bey, karisikliklari bastirdiktan sonra, Halife'den olayin sorumlusu olarak gördügü Melikü'r Rahim'i kendisine göndermesini istedi. Sultan onu yakalatip hapse atarak hem onlarin 110 yillik Bagdad hâkimiyetine; hem de Büveyhogullari'na son verdi. Ancak Halife Kâim Biemrillah, kendi beklentisinin aksine güç dengesinin bozuldugunu görerek Tugrul Bey'i, Melikü'rRahim'i serbest birakmazsa Bagdad'i terk etmekle tehdit etti. Halife'ye bagli oldugunu bildiren Tugrul Bey, geri adim atmadigi gibi, olaylardan sorumlu tuttugu gûlam Türk askerlerinin iktalarina da el koyup kendi askerlerine dagitti. Hattâ halifeligin hazinesini Selçuklu devlet hazinesine naklederken, Bagdad'a da bir sahne tayin etti. Halife çaresiz kendisine maas olarak taktir edilen ödenegi kabul etmeye mecbur kaldi. Daha sonra Halife'nin gelirlerinin arttirilmasi ve Çagri Bey'in kizi Hatice Arslan Hatun ile evlendirilmesi (Ekim 1056) gerginligin biraz olsun azalmasini sagladi.Tugrul Bey'in Birinci Bagdad seferinden sonra, Abbâsî Halifeligi Büveyhogullari'nin baskisindan kurtulmus oldu. Bununla birlikte, onlarin yerini Selçuklular'in aldigi açiklikla görülmektedir. Aslinda Halife, Tugrul Bey'i varlik sebebi olan siyasî ve askerî gücünü yeniden kazanmak umuduyla Bagdad'a çagirmisti. Ancak bu gücü daha kudretli birisine kaptirdigini gören Kâim Biemrillah hayal kirikligina ugradi. Tugrul Bey ise hilâfet makaminin islâm siyaset felsefesindeki yerini idrak etmis olarak, kuruma dokunmayip onu yerinde birakiyor; fakat aslinda halifenin tüm yetkilerini de üzerine almis bulunuyordu. Nitekim Tugrul Bey Bagdad'da Selçuklu Devleti'nin herhangi bir vilâyetindeki gibi, adina para kestirirken; Bagdad ve çevresinde halifeye ait olan topraklar dogrudan Selçuklu idaresine girmis bulunuyordu,Islâm devlet anlayisina göre, tüm müslümanlarin emiri olan halifenin, baska özelliklerin yam sira Kureys soyundan gelmesi sarti vardi. Islâm dünyasina henüz giren Selçuklular, bu hükmün müslümanlari devlet baskaninin mesruiyeti konusunda bagladiginin bilinciyle kuruma resmen dokunmadilar. Ancak halifenin konumuna bakarak, Selçuklular zamaninda din ve dünya islerinin birbirinden ayrildigi seklindeki yorumlarin temeli yoktur. Çünkü halifeler tabiî olarak, Hz.Muhammed'in peygamberlik disinda kalan yani, yalnizca Islâm Devletin yönetimi ile ilgili görevlerini devralmislardir. Halife eger bu yetkisini baska birisine birakmissa, geriye manevî sayginlik disinda bir sey kalmamistir. Nitekim daha sonra görülecegi üzere, halifeler bunun bilinciyle, siyasî yetkilerini yeniden kazanmak için, Selçuklular ile açikça mücadeleye gireceklerdir.Ancak Tugrul Bey'in gelisi üzerine Bagdad'dan kaçan Türk kuvvetleri komutani Arslan Besâsirî, Fatimî halifesi ile bölgedeki bir kisim siî arap emirlerin destegini alarak Selçuklular'a karsi mücadeleye basladi. Tugrul Bey bunun üzerine Kutalmis ile Musul emiri Kureys'i ona karsi sefere gönderdi. Ancak Sincar yakinlarinda meydana gelen savasta agir kayiplar veren Kutalmis yenilip çekilirken; yaralanan Kureys, Besâsirî'nin ordusuna katildi (1057 basi). Sincar halki maglup olan Selçuklu askerlerine türlü iskenceler ettiler. Musul'da Fatimîler adina hutbe okundu. Tugrul Bey bu durumda bizzât sefere çikmak zorunda kaldi. Yakutî ve Hezaresb'i de yanina alarak Besâsirî'yi takibe koyuldu. Besâsirî, Selçuklu kuvvetleri tarsisinda tutunamayarak Misir'a kaçti. Tugrul Bey, 1050 yilindan beri kendi adina hutbe okuttugu, sözde itaât arz ettigi hâlde, bu olaylar sirasinda siîler lehine tavir alan Mervanî emirinin üzerine yürüdü. Selçuklu ordusu Meyyâfârikîn (Silvan)'e gelince, Amid (Diyarbakir)'a çekilen Nasruddevle pek çok hediye ve para gönderip af diledi. Onun teklifini kabul eden Sultan, yoluna devamla Sincar'a geldi. Sincar ahâlisi surlardan Selçuklu ordusuna geçen sene öldürüp sakladiklari Oguzlar'in kesilmis kafalarini atarak tahrike devam ettiler. Bunun üzerine Selçuklu ordusu Sincar'i hücumla aldi. Sehrin emiri ile bu iskencelere karisanlar siddetle cezalandirildi. Ibrahim Yinal, Musul valiligine atandi (Ocak 1058).Sultan Tugrul Bey Musul seferinden Bagdad'a dönüsünde muhtesem bir törenle karsilandi. Sultanin istegi üzerine halife ile ilk bulusma vukû buldu. Zira bundan önce bir yil kadar Bagdad'da kaldigi hâlde Halife ile görüsme olmamisti. Bunun en önemli sebebi hiç süphesiz, Kâim Biemrillah'in, Selçuklu sultanin kendisine tayin ettigi statüden duydugu rahatsizlik idi. Ancak Besâsirî tehlikesinin uzaklastirilmis olmasindan memnun olan Halife, Tugrul Bey'e bu parlak karslama töreninde "Dogu'nun ve Bati'nm hükümdari", "Dinin diregi" ve "Halife'nin ortagi"gibi unvanlar vermenin yaninda taç giydirip, altin kiliç kusatmak suretiyle de onurlandirildi.  Bagdat’ta Harun er-Resid Kapisi ve Kulesi Ikinci Bagdad Seferi Ancak çok geçmeden Ibrahim Yinal isyan düsüncesiyle, Cibâl'e gitmek üzere Musul'dan ayrildi. Bunu firsat bilen Arslan Besâsirî ve Kureys, Musul'u kusattilar. fieh-ri dört ay kadar savunan Erdem ve Aytekin, sonunda yiyecek kitligi sebebiyle Musul'u terk etmek zorunda kaldilar. Tugrul Bey yeniden Musul seferine çikti. Kureys ve Besâsirî karsi koyamayacaklarini anlayip sehri tahrip ederek kaçtilar. Sultan onlari takip ederken, kardesi Ibrahim Yinal'in bir kere daha isyan etmis oldugu haberi geldi. Fatimî halifesinin, Hemedan'i ele geçiren bu Selçuklu sehzâdesine daha Musul'da bulundugu sirada, saltanatini onaylamayi vaat ettigi kaydedilmektedir. Böylece Selçuklu kuvvetleri düsmanlarinin plânlarina göre bölünmüs oldu.Nitekim Tugrul Bey'in Ibrahim Yinal'in arkasindan gitmesi, Besâsirî ve Kureys'e Bagdad'i istilâ etmek imkâni verdi (28 Aralik 1058). Beyaz siî bayraklari ile sehre girip, Fatimî halifesi adina para bastirip hutbe okuttular. Selçuklu Devleti'nin Bagdad valisi öldürüldü. Bu durum Irak'ta Selçuklu idaresinin çöktügü anlamina geliyordu. Hattâ Halife el-Kâim Biemrillah esir alindi. Kureys onu bir yillik esareti süresince el-Hadisâ'da gözetim altinda tuttu.Tugrul Bey, büyük sikintilara sebep olan Ibrahim Yinal isyanini bastirdiktan sonra, ikinci Bagdad seferi için yola çikti. Daha yolda iken Kureys'e bir mektup göndererek Halife'nin serbest birakilmasini, halifenin esi Hatice Arslan Hatun'u da kendisine göndermesini istedi. el-Kaim Biemrillah, Kureys tarafindan serbest birakilinca karsiliginda Besâsirî'nin karisi ve çocuklari saliverildi. Sultan'in yaklasmakta oldugu haberi üzerine Besâsirî hemen Bagdad'dan çekildi. Tugrul Bey, Halifeyi Nahrevan'da karsiladiktan sonra, Ocak 1060'da birlikte Bagdad'a girdiler. Tugrul Bey'in büyük saygi gösterileri arasinda yeniden tahtina oturttugu Halife ise, ona kendi kilicini kusandirarak minnettarligini bildirdi. Sultan, Bagdad'daki karisikliklari bastirdiktan sonra büyük komutanlar idaresindeki muazzam bir ordu ile Basâ sirî'yi yakalamak için sefere çikti. Siddetle takip edilen Besâsirî, Suriye'ye kaçacagi sirada vurulan atindan düserek yakalandi. Kendisi ve pek çok askeri öldürüldü, kesilen basi Bagdad'da teshir edildi.Tugrul Bey böylece sünnî halifelik için büyük bir tehdit olusturan bu meseleyi halledip Bagdad'a döndügünde, resmî olarak da, halk tarafindan da büyük sevgi ve saygi gösterileri ile karsilandi (Mart 1060). el-Kâim Biemrillah ona hilatler giydirip onuruna büyük bir ziyafet düzenledi. Tugrul Bey, Besâsirî'nin isgâli sirasinda ve sonraki çatismalarda büyük yikim yasayan Bagdad'in imarini emretti. Irak sehirlerine yeni yöneticiler tayin etti. Böylece bölgede Selçuklu idaresi yeniden ve daha güçlü bir sekilde kurulmus oldu. Tugrul Bey'in Halife'nin Kizi ile Evlenmesi Bu devirde siyasi iliski kurmanin veya mevcut iliskileri güçlendirmenin baslica yollarindan birisi, diplomatik evliliklerdi. Tugrul Bey ve diger hanedan mensuplari fethettikleri ülkelerin emirleri veya komsu hükümdarlarla bu tür evlilikler gerçeklestirmislerdir. Örnegin Tugrul Bey Harizm'i fethettiklerinde, Harizmsâh'in dul karisi Altuncân Hatun ile evlenmisti. Bagdad seferi sirasinda da Sultan'in yaninda bulunan bu Hatun, ölümünden önce (1060 yili sonu), Sultan'a "Dünya ve âhiret serefine nail olmasi için" Halife'nin kizi ile evlenmesini vasiyet etmisti.Tugrul Bey, muhtemelen daha önceden kararlastirmis oldugu üzere, Rey kadisini Halife'ye elçi olarak gönderip kiziyla evlenmek istedigini bildirdi. Fakat Abbâsogullari kizlarinin yabancilarla evlendirilmesi âdeti olmadigi gerekçesiyle teklif reddedildi. Ancak Tugrul Bey vazgeçmek niyetinde degildi. Veziri Amidülmülk Kündürî basta olmak üzere, pek çok ileri gelen kimse Halife nezdinde, meseleyi çözmek için elçilik görevinde bulundu. Hattâ din âlimleri de seri bakimdan konuyu münakasa ettiler. Halife bir ara, sultani oyalamak niyetiyle sartli olarak olumlu cevap verdikten sonra vazgeçti. Bunun üzerine Tugrul Bey, fiilî hâkimiyetinin dogal sonucu olarak gördügü bu evlilige razi gelmeyen halifenin ve adamlarinin tüm iktalarina ve tahsisâtlarina el koydurdu. Nihayet iki yildan fazla süren bu gerginlik, halifenin çaresiz Tugrul Bey'e boyun egmesi ile sona erdi. Nikâhi daha önce vekiller araciligi ile Tebriz'de kiyilmis olan Sultan, 1063 yili basinda dügün için Bagdad'a hareket etti. 18 fiubat'ta baslayip bir hafta süren bu muhtesem Türk dügününün anisina, üzerinde Tugrul Bey'in kabartma resminin ve hâkimiyet sembolü olan ok ve yay isaretlerinin bulundugu hatira bir madalyon da basildi. Gelini alip Rey'e dönen Tugrul Bey, bu evlilik yoluyla halifelik kurumu üzerinde, el-Kâim Biemrillah'in kabullenmekte güçlük çektigi statüsünü pekistirmis oldu. SEHZADE ISYANLARI Yari göçebe hayat tarzina uygun olarak örgütlenen Bozkirli Türk Devleti'nin, sik sik taht kavgalari ile sarsilip hanedân degisikliklerine ve zaafa sebep olan bazi idarî gelenekleri vardi. Bunlardan biri, arkalarinda binlerce insan gücünün destegi olan boy beylerinin, boylar birligi esasina göre kurulan devlet nezdindeki temsil güçleri dolayisiyla, mevcut birligi bozup yenisini yapabilecek agirliga sahip olmalari idi. Bahsedilen yapinin da besledigi ikinci bir mesele ise, hanedanin bütün erkek mensuplarinin tahtta hak sahibi olduklari anlayisi idi. Bu iddianin dayanagi ise, daha önce de söz edildigi gibi, Tanri tarafindan yeryüzünü idare etmekle görevlendirilmis olan Türk kaganina bu lütfun bir isareti olarak verildigi kabul edilen "Kut" anlayisi idi. Tanri tarafindan kagana bahsedilmis olan bu özel güç kaynaginin, kan yoluyla geçtigine inanildigi için, kaganin soyundan gelen her erkek fert böyle bir hak iddiasinda bulunabilmekteydi. Bu ugurda mücadeleye giren hanedân mensuplari, ihtiyaç duyduklari askeri ise devleti teskil eden boylardan saglamakta idiler. Türk Devleti'nde ölen hükümdarin yerine, büyük veya küçük ogulun geçmesi gibi bazi uygulamalar bulunmasina ragmen, Kut inanci dolayisiyla iyi isleyen bir verâset hukuku olusmamistir. Sultan Meliksah dönemine kadar, büyük ölçüde bozkirli devlet özelliklerini yasatan Selçuklular da, dogal olarak ayni gelenekleri sürdürdüler. Bununla birlikte çok mesakkatli bir kurulus serüveni yasamis olan Selçuklu ailesi, Dandânakân'dan sonra toplanan kurultayda bunun degerinin farkinda olarak aralarindaki dayanismayi bozmamak üzere sözlesmislerdi. Ancak ayni kurultayda ortaya konulan yapilanma modeli, o gün degilse bile daha sonra emsâl gösterilerek, yeni mücadelelere kapi aralayacak türden bir uygulama idi. Türk Tarihi'nde daha önce örnegi olmayan bir sekilde, Çagri Bey ile Musa Yabgu'ya bugün kesin olarak bilmedigimiz sebeplerden ötürü taninan hükümranlik hakki, bir ölçüde bu tür çatismalara zemin hazirlamistir. Ancak bu mücadelelerin sebebinin, ülkenin hânedanin ortak mali sayilmasi dolayisiyla, adetâ topraklarin paylastirilmasi oldugu seklindeki yorumlar çok isabetli degildir. Çünkü bu taht kavgalarina katilanlarin neredeyse tamami, kendisi için ayri bir hâkimiyet alani açmayi degil; dogrudan tahti ele geçirmeyi hedeflemislerdir. Nitekim içlerinden bunu basarip tahta geçenlerin hiç birisi ne ülkeyi birileri ile paylasmis; ne de kendisine karsi bir taht mücadelesi oldugunda "ülke hânedanin ortak malidir" demeyip böldürmemek için mücadele etmislerdir. Zira Türk Devleti'nde Mete Han döneminden beri merkeziyetçi bir yapi hedeflenmistir. Siyasî ve idarî bazi zaaflarin etkisiyle zaman zaman ülke topraklari ve siyasî iktidar parçalansa da, bölenin mesrû sayilmadigini, bunun olagan disi bir durum oldugunu unutmamak gerekir, Ibrahim Yinal'in Isyanlari Ibrahim Yinal ilk kurultayda baska bazi hanedan mensuplari ile birlikte, fetihlerin genisletilmesi göreviyle Tugrul Bey'in maiyyetinde yer almisti. Bu çerçevede devletin ilk iki bassehri Nisabur ve Rey dâhil olmak üzere, Irak-i Acem (Cibâl) bölgesi Ibrahim Yinal tarafindan fethedilmisti. Ancak Tugrul Bey bu fetihlerden sonra bu topraklari ona birakmamisti. Bir yanda Çagri Bey, Musa Yabgu ve Kavurt Bey örnekleri varken, Ibrahim Yinal ve Kutalmis gibi hanedan üyeleriyle ilgili tutumu, Tugrul Bey'in hiç olmazsa kendi sahasinda kuvvetli bir merkeziyetçi yapi olusturmak istemesi ile açiklanabilir. Ayrica her ikisinin de, tahta çok yakin kudretli sahsiyetler olduklari için kontrol altinda tutulmak istendigi söylenebilir,Ibrahim Yinal bu uygulamadan duydugu rahatsizligi, Pasinler (Hasankale) Zaferi dönüsünde açikça ortaya koydu. Sultan'in bu büyük zafer için sükran ifadesi olarak kendisine vermek istedigi 400.000 dinari kabul etmeyerek, fetih hakki olarak toprak istedi. Hemedan ve Cibâl'in diger sehirlerini hâkimiyetine alma istegi, süphesiz Tugrul Bey'in hedefleri ile çatismakta idi. Ibrahim Yinal'in bu sehirleri teslim etmesi yolundaki talebi reddetmesi onu Sultan ile karsi karsiya getirdi. Bu arada kestirdigi iki parada Tugrul Bey'in adinin olmamasi bir baskaldirinin isareti olmalidir. Neticede Hemedan önünde meydana gelen savasta Ibrahim Yinal agabeyisine yenildi (1050). Tugrul Bey devletin kurulusunda büyük hizmetleri olan kardesini affetmekte tereddüt etmedi. Hattâ onu, ikta edecegi yere gitmek veya yaninda kalmak konusundaki seçimde serbest birakti. Ibrahim Yinal güven tazelemek ve daha fazla süphe çekmemek için sultanin hizmetinde kalmayi yegledi.Bundan sonra bir dönem artik adi sik geçmeyen Ibrahim Yinal, 1055 yilinda Bagdad seferi sirasinda yeniden Tugrul Bey'in hizmetinde sahneye çikar. Bununla birlikte Besâsirî'ye karsi yardima çagirildiginda agir davrandigi ve ikta topragi istedigi de bilinmektedir. Tugrul Bey'in ona, Besâsirî'ye ait Rahbe'yi alirsa kendisine ikta edecegi vaadi Ibrahim Yinal hosnut etmedi. Nitekim Sultan böyle kritik bir zamanda mesele çikmamasi için ona Musul valiligini verdi. Yine de Tugrul Bey Bagdad'a döndükten sonra Musul'dan ayrilip Cibâl'e gitmeye yeltendi. Halife ve Tugrul Bey'in araya girmesiyle geri döndü. Besâsirî Fatimî tehlikesine ragmen Musul'dan izinsiz ayrilmaya kalkismasi isyan olarak algilanmisti. Ancak kritik sartlar düsünülerek üzerine gidilmedi ve kalmaya ikna edildi. Bu durum Besâsirî ile Kureys'in Musul'u kasatmasma firsat verdi ve dört ay sonra sehir düstü. Tugrul Bey sefere çikarak ikinci defa Musul'u kurtardi. Fakat Ibrahim Yinal'in Fatimî halifesi ve Besâsirî ile baglanti halinde Cibâl'e gitmekte oldugunu haber alinca takipten vazgeçerek Hemedan'a dogru yola çikti,Ibrahim Yinal ve daha sonra baska Selçuklu sehzadelerinin de zaman zaman Fatimî ve siîlerle isbirligi tesebbüslerinin inanç tercihleri ile ilgili olduguna dair bilgi bulunmamaktadir. Bu durum Selçuklu sultanina ve dolayisiyla onun himayesinde bulunan sünnî halifeye karsi girisilen isyan hareketlerinde, siyasî santaj ve restlesme araci olarak kullanilmistir.Cibâl'e varan Ibrahim Yinal, durumunu güçlendirmek için Türkmenler'den asker toplarken, kuvvetlerinin bir kismini da siî taarruzuna karsi Irak'ta birakmis olan Tugrul Bey, daha az bir kuvvetle ondan önce Hemedan'a ulasti. Fakat kardesi Ertas'm ogullari Ahmed ile Muhammed'in de destegini alan Ibrahim Yinal, Tugrul Bey'i Hemedan yakininda yenilgiye ugratti. Iç kaleye çekilen ve dört ay kadar süren muhasara boyunca çok kritik günler geçiren Sultan, Bagdad'a esi Altuncân Hatun ve veziri Amidülmülk Kündürî'ye ve Çagri Bey'in ogullarina acil yardim çagrisinda bulundu. Basta Hatun ve Çagri Bey'in ogullari Kavurt, Alp Arslan ve Alp Sungur Yakutî'nin yetismesi üzerine Ibrahim Yinal kusatmayi kaldirip savasarak çekilmek zorunda kaldi. Nihayet Rey sehri önlerinde meydana gelen son savasi kaybetti ve Alp Arslan tarafindan yakalandi. Ibrahim Yinal, bir yandan Tugrul Bey ve saltanati için arz ettigi ciddi tehlike ve Selçuklular'in takip ettigi sünnî siyasetin tersine Fatimîler'le isbirligine girismesi sebebiyle bu defa affedilmeyip bertaraf edildi.Iki yegeni ile birlikte yay kirisi ile bogdurulmak suretiyle öldürüldü (23 Temmuz 1059). Kutalmis'in Isyani Kutalmis hatirlanacagi üzere, Selçuk Bey'in Arslan Yabgu'dan olan torunu idi. Babasi Gazneli Mahmut tarafindan Kalincâr kalesine hapsedildikten sonra, Yabgulu Oguzlar'in aksine Çagri ve Tugrul Beyler'e katilmayi tercih etmisti. Devletin kurulusu ve ilk fetihler sirasinda da yaptigi büyük hizmetlerle öne çikti. O da Ibrahim Yinal gibi, dogrudan Sultan'in maiyyetinde olup, kendine ait bir hâkimiyet alani yoktu. Kutalmis da Bagdad seferi sirasinda Tugrul Bey'in yaninda bulunuyordu. Hattâ 1057 yili basinda Besâsirî'yle girdigi savasta yenilmis bu yüzden sultan tarafindan tekdir edilmisti. Tugrul Bey'in bu yüzden Musul seferine çiktigi ayni yil içerisinde, Kutalmis'in kardesi Resûl Tegin Huzistân civarinda bir isyana kalkisti. Ancak bu hareket kolaylikla bastirildi. Kutalmis'in bu olaydan sonra, 1058 yili basinda Bagdad'da Tugrul Bey adina yapilan törenler sirasinda hâlâ onun yaninda oldugu tespit edilmektedir.Kaynaklarda fazla bilgi bulunmamakla birlikte, Kutalmis'in da, kardesi Resul Tegin'in de 1058 yili sonunda isyan eden Ibrahim Yinal ile isbirligi hâlinde olduklari anlasilmaktadir. Nitekim Çagri Bey'in ogullari disindaki hanedân üyelerinin bir sekilde memnuniyetsizler tarafinda yer aldiklari ve zaman içerisinde etkisiz hâle getirildikleri görülecektir. Ibrahim Yinal'in öldürülmesinden sonra da kardesiyle birlikte mücadeleye devam eden Kutalmis, yenilince (Mayis 1061) Cibâl'de Girdkûh kalesine sigindi. Kutalmis bu sirada halifenin kiziyla evlenme meselesiyle mesgûl olan Tugrul Bey'in Humartekin komutasinda gönderdigi kuvvetleri bozguna ugratti. Bunun üzerine meseleyi halletmek görevi vezir Amidülmülk Kündürî'ye verildi. Iki yila yakin bir süre kusatma altinda kalan ama teslim de olmayan Kutalmis, sonunda anlasma istemeye mecbur kaldi (Haziran 1063). Ancak Tugrul Bey'in ölüm haberi gelince vezir aceleyle Rey'e döndü. Kutalmis bunun üzerine Tugrul Bey'in yerine tahta geçmek amaciyla mücadeleye devam etti.Tanri vergisi bir lütûf olan kut dolayisiyla, hanedan mensuplarinin mukaddes sayilan kanlarinin akitilmasi yasakti. Bu yüzden sehzadeler öldürülürken, hâkimiyet sembolü olan kendi yaylarinin kirisi ile bogdurulurlardi. Ayni gelenek Mogollar'da da mevcut idi. DIGER OLAYLAR Burada kisaca Tugrul Bey'in hâkimiyet alani disinda, yani Çagri Bey ve Musa Yabgu'nun idaresinde kalan bölgelerde meydana gelen olaylar sözkonusu edilecektir. Devlet kurulurken Merv'den Nisabur ve Herat sinirina kadar Horasan'in önemli bir kismi kendisine verilen Çagri Bey'in, büyük ogul olmasina ragmen; taht konusunda çok sevdigi ve çocugu olmayan kardesi lehine fedakârlikta bulundugu söylenebilir. Tugrul Bey'in yerine kendi ogullarinin geçecegi ve kurultayda elde ettigi imtiyazli konum da bu kabulü kolaylastirmis olmalidir.Çagri Bey'in merkezi Belh sehri olan Toharistan'i ele geçirmesinden sonraki en önemli faaliyeti, 1043 yilinda Tugrul Bey'le birlikte Harizm'i zabt etmeleridir. Daha sonra Toharistan meliki olan oglu Alp Arslan ile Ceyhun'u asip Tirmiz'i ele geçirince Karahanlilar ile anlasmazligi düstüler. Karahanli Tamgaç Ibrahim Han, Halife nezdindeki sikâyetinden bir sonuç alamadi. Çünkü Halife zaten Selçuklular'in denetimi altinda bulunuyordu.Çagri Bey'in baslica rakibi Gazneliler idi. Dandânakân'dan sonra bir çirpida büyük topraklar kaybedilmis olmasina ragmen; Sultan Mesud'un yerine geçen oglu Mevdud'un kisa saltanati zamaninda Gazneliler Selçuklular'a karsi olduklari yerde tutunma imkâni elde ettiler. Bundan sonraki Selçuklu Gazneli savaslari sonuçsuz sinir çatismalarina dönüstü. 1059 yilinda Gazne sultani Ibrahim b. Mesud zamaninda, Selçuklular'la Hindikus Daglari'ni sinir kabul eden ve evlilik yoluyla münasebetleri iyilestiren bir baris anlasmasi imzalandi. Çagri Bey'in Kirman'a tayin edilen oglu Kara Arslan Kavurt da, günümüze kadar ulasan paralarindan anlasildigina göre, babasina tâbi bulunuyordu. 1059 yilinda 70 yasi civarinda vefat eden Çagri Bey'in topraklarinin idaresi oglu Alp Arslan'a intikal etti. Ancak Tugrul Bey, Ibrahim Yinal isyanini bastirdiktan sonra, onun ogullari ile ilgili tayinler yapti ve Alp Arslan'i da dogrudan kendisine bagladi. Buradan da Tugrul Bey'in Dandânakân'dan sonra yapilan merkeziyetçilige aykiri bölüsümden ilk firsatta geri dönmek istedigi açikça anlasilmaktadir.Çagri Bey'in münasebette bulundugu diger bir isim amcasi Musa Inanç Yabgu idi. Kurulus sürecinde Selçuk Bey'in hayattaki en büyük oglu olmak bakimindan yegenlerinden daima saygi görmüstü. Kurultayda da Herat merkez olmak üzere Gazneliler'den zabt edecegi topraklarin hâkimiyetini ve kendi adina para basma hutbe okutma yetkilerini içeren imtiyazli bir konum elde etmisti. Nitekim Musa Inanç Yabgu önce Herat', arkasindan Sistân'i ve Büst'ü ele geçirdi. Oglu Böri ile yegeni Ertas onun tâbileri idiler. Fakat yasinin ilerlemis olmasi onun hanedânin diger mensuplarinin, özellikle de Çagri Bey kolunun baskisina ugramasina sebep oldu. Nitekim 1056 yilinda Çagri Bey'in amcasinin topragi olan Sistân'a girmesi, ancak Tugrul Bey'in sert müdahalesi ile önlenebilmisti. Hâkimiyet alani giderek daralmakla birlikte, Tugrul Bey öldügünde hayatta olan Yabgu, taht mücadelesine girmekten de geri kalmamistir. Tugrul Bey'in Ölümü Tugrul Bey, ugrunda yillarini harcadigi Halife'nin kizi Seyyide Hatun ile evlendikten sonra, onu Bagdad'dan götürmeyecegine dair söz vermis olmasina ragmen, gelini de alarak baskenti Rey'e döndü. Daha önce de öldügü seklinde dedikodulara sebep olacak kadar hastaliklar geçirmis olan Tugrul Bey'in buna ragmen hiçbir ilaç kullanmadigi kaydedilmektedir. Rey'e dönünce, son yillardaki sürekli yorgunluk ve sikintilarin da etkisiyle yeniden hastalandi. Sürekli burnu kanayan Sultan, havasinin iyi gelecegi düsüncesiyle Rey'e bagli bir köye götürüldü. Ancak agirlasinca taht-i revanla, Rey disindaki yazlik saraya nakledildi ve 4 Eylül 1063 Cuma günü 70 yasinda iken vefat etti. Hastaligi agirlasinca, Çagri Bey ölümünden sonra evlendigi onun dul hanimindan olan yegeni ve üvey oglu Süleyman'i veliaht tayin etti. Geçici olarak saraya defnedilen Tugrul Bey, Alp Arslan tarafindan Rey'de Künbed-i Tugrul'a nakledildi.Kaynaklarin üstün vasiflariyla methettigi Tugrul Bey, gerçekten de milletini bir boy teskilâtindan, belki dedesi Selçuk Bey'in de hayali olan bir imparatorluga yükseltti. Bundan daha da önemli olarak, soydaslarinin en hayati ihtiyaci olan yeni bir yurdun kapilarini araladi. Tugrul Bey süphesiz üstün askerî, siyasî ve insanî vasiflari ve hâlen yasamakta olan büyük eseri ile tarihe mâl olmus essiz bir sahsiyetti. "Kendime bir saray yapar da yanina Allah'in evini insa etmezsem utanirim" diyecek kadar dindar bir insan olan Tugrul Bey, âlimlere de büyük saygi gösterirdi. 23 yil süren yorucu saltanati boyunca Bagdad'da Tugrul Beg Sehri, baska sehirlerde cami, medrese, saray gibi pek çok eser de insa etmistir.  Tugrul Bey’in Rey’deki Türbesi  Alp Arslan Zamani  ALP ARSLAN'IN TAHTA ÇIKMASI Taht Mücadeleleri Hatirlanacagi üzere Tugrul Bey, 1063 yilinda vefat ettigi zaman kendi çocugu olmadigindan, annesiyle evli bulundugu Çagri Bey'in oglu Süleyman'i veliaht tayin etmisti. Bu sirada Girdkûh'da Kutalmis'la savasmakta olan vezir Amidülmülk Kündürî, sultanin vefatini haber alir almaz Rey'e döndü. Süleyman'i tahta çikarip adina hutbe okuttu. Askerin yeni hükümdara itaâtini saglayabilmek için onlara pek çok ihsanda bulundu. Ancak isyani henüz bastirilamamis olan Kutalmis basta olmak üzere, büyük amcalari Musa Yabgu ve Çagri Bey'in diger ogulari da taht ugrunda mücadeleye hazir idiler. Gerçekten de daha Sultan'in hastaligi agirlasip öldügü sayialari yayildigi zaman bile, Alp Arslan tahti ele geçirmek üzere harekete geçmisti. Tugrul Bey'in hayatta oldugunu ögrenince geri dönmüstü. Vezir Amidülmülk, Süleyman'in baslica rakibi olarak Alp Arslan'i görüyordu. Nitekim Alp Arslan, Toharistan meliki olarak babasinin hizmetinde bulundugu sirada, Karahanli ve Gazneliler'e karsi kazanilan basarilarda, Ibrahim Yinal isyaninda büyük hizmetlerde bulunmustu. Çagri Bey de, daha sagliginda liyakâti dolayisiyla idareyi fiilî olarak ona birakmisti,Vezir Kündürî bu durumun bilincinde olarak Alp Arslan'a, bir elçi ve kendi el yazisiyla bir mektup gönderdi. Mektupta Süleyman'in saltanatinin Tugrul Bey'in istegi oldugundan buna riza göstermesi gerektigini, bu tarafa gelmesi hâlinde kendisine ait olan Horasan ve Harizm'in sahipsiz kalacagini, eger istiyorsa para gönderebilecegini; aksi takdirde üzerine kuvvet sevk edilecegi bildiriliyordu. Bu tehditleri ciddiye almayan Alp Arslan, bu karisikliklardan yararlanip isyan eden Huttalân ve Çaganiyân emirleri üzerine sefere çikarak onlari bertaraf etti. Topraklarini da dogrudan Selçuklu idaresine bagladi. Alp Arslan, Kutalmis'in hareketinden de haberdar olmakla birlikte önce, bu sirada tahti ele geçirmek için harekete geçen, büyük amcalari Inanç Yabgu'nun üzerine Herat'a yürüdü. Yenilgiye ugratip teslim aldigi Yabgu'yu, büyük hürmet göstermekle birlikte yerine iade etmeyerek yaninda alikoydu. Böylelikle Alp Arslan daha tahta çikmadan önce devletin dogudaki topraklarini, asi emirleri ortadan kaldirip, Yabgu'nun hâkimiyetine son vermek suretiyle merkezi idareye baglamis oluyordu Diger yandan Arslan Yabgu'nun oglu olmak hasebiyle, kendisini tahtta öncelikli hak sahibi olarak gören Kutalmis, kardesi Resûl Tegin ve kendilerine bagliTürkmen kuvvetlerince desteklenen 50.000 kisilik ordusuyla, süratle Rey üzerine hareket etti. Vezirin Inanç Bey komutasinda üzerine gönderdigi kuvvetleri perisan etti. Bundan sonra payitahta girip saltanatini ilân etti (Kasim 1063). Iç kaleye siginan vezir Amidülmülk, Kutalmis'la ancak Alp Arslan'in bas edebilecegine kanaât getirerek, ona acil yardim çagrisinda bulundu. Vezirden Rey'i terk etmemesini isteyen Alp Arslan, Musa Yabgu meselesini hâlleder etmez Rey'e dogru harekete geçti. Bu sirada Yunus Yinal'in ogullari Erdem ve Erbasgan Kazvîn'de Alp Arslan adina hutbe okuttular.Kutalmis, Alp Arslan'in Nisabur'a vardigini ögrenince, iki ordu arasinda kalmamak için Rey'den çikarak ona dogru ilerledi. Kutalmis, Alp Arslan'in kendisine bu mücadeleden vaz geçmesi için yaptigi çagriyi, saltanatin babasindan dolayi öncelikle kendi hakki oldugunu söyleyerek geri çevirdi. Bu durumda savas kaçinilmaz oldu. Damgân civarinda Müh vadisinde iki Selçuklu sehzâdesinin ordulari karsi karsiya geldi. Kutalmis'in Alp Arslan'in ordusunun hareketini zorlastirmak için bölgeyi batakliga çevirmesi ise yaramadi. Bugünün kendisi için ugursuz olduguna inanan Kutalmis'in savasi geciktirmesi de mümkün olamadi. Sonunda iki ordu arasinda vukû bulan meydan savasinda Kutalmis yenildi ve hayatini kaybetti. Kardesi, ogullan Süleymansah ve Mansur esir edildiler. Kutalmis'in ölümüne aglayip üzülen ve yasini tutan Alp Arslan, onu Rey'de Tugrul Bey'in yanma defnettirdi. Kutalmis'in bertaraf edilmesine bakan Süleyman ise, agabeyi Alp Arslan'a direnemeyecegini anlayarak Siraz'a çekildi. Vezir zaten Alp Arslan'in tarafina dönmüs bulunuyordu,Alp Arslan 23 Ocak 1064 tarihinde, baskent Rey'e girip tahta oturdu. Kutalmis olayini göz önüne alarak mücadeleye girmeyen Kavurt Bey de, geri dönerek Kirman'da Alp Arslan adina hutbe okuttu. Vezir Amidülmülk Kündürî, Alp Arslan'in melik iken de veziri olan Nizamülmülk'ün tahrikleri sonucunda önce azledildi. Ardindan taht mücadeleleri sirasinda yaptigi harcamalar yüzünden suçlanarak mallari müsadere edildi. Bir süre sonra da idam edilmek suretiyle hayatini kaybetti,  Sultan Alp Arslan’i Tasvir Eden Bir Minyatür  Nizâmü’l–Mülk ‘ün büstü Abbasî Hâlifesi ile Iliskiler Tugrul Bey'in öldügü haberi Bagdad'a ulastiginda, Halife'nin veziri yas ilân edip taziyeleri kabul etti. Bununla birlikte el-Kaim Biemrillah, Selçuklular'la yapilmis olan anlasmayi Tugrul Bey'in hayatiyla sinirli sayarak hutbeden onun adini çikardi. Ayrica Selçuklu devletine tâbi olan bölge emirlerini, Selçuklu idaresinden kurtulmak konusunda istisare etmek üzere Bagdad'a çagirdi. Halife bununla da yetinmeyerek, Selçuklular'in Irak umumî valisi (amîd) olan Ebû Said Kainî'ye, Tugrul Bey öldügüne göre görevinin sona erdigini bildirdi. Bunun üzerine Bagdad'da oturmakta oldugu sarayi surlarla tahkim eden amîd, Selçuklu sarayi önünde nevbet çaldirmaya devam ederek, bir süre halifeye karsi direndi. Selçuklu Devleti'nin diger görevlileri de, kendilerini güvende hissetmedikleri için onun etrafinda toplandilar.Halife, Selçuklu idaresinden kurtulmak için, Irak'taki Selçuklu görevlilerini kastederek, din adamlarindan müslümanlarin emirinin iradesine, yani halifeye karsi koyanlarla savasilmasi gerektigine dair bir fetva aldi. Hattâ baslica görevi vergi toplamak olan amîdi tutuklayip bu zaman içerisinde topladigi vergileri de geri aldi.Bununla birlikte Halife, Bagdad'a gelen mahallî emirlerden umdugunu bulamadi. Hattâ Musul emiri Müslim b. Kureys'in Selçuklu sarayini ve Bagdad'i istilâ girisimi, ancak digerlerinin karsi koymasi ile önlenebildi (Aralik 1063). Müslim'in bu tesebbüsü, siyasî ve askerî gücü büyük ölçüde zaafa ugramis olan halifeligin bu tür müdahalelere müsait hale geldigini gösteriyordu. Yani Musul emiri de tipki Selçuk-lular gibi, Halife'yi kendi denetimi altina almak istiyordu.Nihayet Rey'de tahta oturan Sultan Alp Arslan, adina hutbe okutulmasi ve para kestirilmesi istegi ile Bagdad'a bir heyet gönderdi. Halife el-Kaim Biemrillah, Müslim'in cüretine bakarak, bu zamana kadar takip ettigi Selçuklu aleyhtari politikanin aksine, hiç bir itirazda bulunmadan Bagdad camilerinde Alp Arslan adina hutbe okuttu (27 Nisan 1064). Bagdad'da Alp Arslan adina para kestirildi. Halife, Selçuklu elçisi ve devlet erkâninin hazir bulundugu bir toplantida, siyasî yetkilerini sultana biraktigi malum anlasmayi yenilemeye mecbur oldu. Bununla ilgili mensur Sultan Alp Arslan'a gönderildi. Halife ayrica hilatlar ve baska saltanat alâmetleri ile birlikte Alp Arslan'a kusandirilmak üzere bir kiliç gönderdi. Sultan da çok degerli hediyelerle halifeye mukabelede bulundu.Sultan Alp Arslan tahta oturur oturmaz, amcasi Tugrul Bey'in son günlerinde evlenip Rey'e getirdigi halifenin kizi Seyyide Hatun'u da bu elçilik heyetiyle birlikte Bagdad'a babasina gönderdi. Selçuklu Devleti ile Abbâsî Halifeligi iliskileri, Alp Arslan zamaninda devletin sarsilmaz kudreti ile orantili olarak, problemsiz bir sekilde yürütüldü. Alp Arslan kizini, ölümünden kisa bir süre önce, halifenin torunu ve veliahdi ile evlendirerek (Haziran1072) halifelik kurumuyla baglarini güçlendirmeye çalismistir. AZERBAYCÂN VE KAFKASYA SEFERI Alp Arslan böylece devlet otoritesini, taht davacilarina ve Halife'ye karsi tartismasiz bir sekilde hâkim kildi. Sonra da amcasi zamaninda oldugu gibi, bati yönünde genisleme siyaseti takip ederek, ilk olarak Rum gazasina çikti. 1064 Subat'inda Rey'den çikip Azerbaycan'a ulasan Selçuklu ordusu, Tugtegin adli bir beyin kalabalik bir Türkmen toplulugu ile hizmetine girmesiyle daha da güçlendi. Uzun zamandir bu bölgede akinlarda bulunan Tugtegin, tecrübeleri dogrultusunda Sultan'a tavsiylerde bulundu. Gürcüler'i arkada birakarak Anadolu'ya gaza etmenin tehlikeli olacagina ikna ettigi Alp Arslan'a, kilavuzluk etme görevini üstlendi. Sultan ordusunun bir kismini veziri Nizamülmülk ve oglu Meliksâh idaresinde Nahcivan'da biraktiktan sonra Gürcistan'a girdi. Tiflis Çoruh arasinda Savsat'a kadar pek çok kaleyi fethetti. Gürcü krali IV. Bagrat, Selçuklu ordusunun bu ilerleyisi karsisinda canini güçlükle kurtardi. Lori bölgesi Ermeni prensi, Alp Arslan'a kizini vermek suretiyle onun dostlugunu kazandi. Bagliligini bildirdikten sonra Sultan'in izniyle ülkesine döndü. Selçuklu ordusu harekâta devamla Ardahan'in kuzeydogusunda bulunan Ahalkelek'i fethetti.Bu arada Meliksah ve Nizamülmülk de, Aras Nehri boyunca ilerleyerek önce Anberd'i, arkasindan Sürmeli'yi fethettiler. Henüz 12 yasi civarinda bulunan Meliksah komutasinda ilerleyen Selçuklu ordusu, Meryemnisîn kalesini kusatti. Burasi saglam surlari ve göl kiyisinda (Gökçe Göl) bulunmasi dolayisiyla çok muhkem bir kale idi. Nizamülmülk gemiler ve kayiklar yaptirarak kusatmayi siddetlendirdi. Selçuklu askerleri yanastirilan merdivenlerle surlara tirmandilar. Selçuklu ordusu çok kayip vermesine ragmen sonunda, bir rivayete göre, gece meydana gelen depremde yikilan dogu surlarindan sehre girmeye muvaffak oldu.Bundan sonra Selçuklu ordusu birleserek Sepidsehr ve Lal (Allaverdi) sehirlerini çok siddetli savaslarla ele geçirdi. Gürcü meliki Gurgen sultana elçi yollayarak anlasma istedi. Istegi kabul edilerek Selçuklu Devleti'ne baglandi. Ani'nin Fethi Selçuklu ordusu yoluna devamla Kars Ani bölgesinden Anadolu'ya girdi. Alp Arslan bu güzergâh üzerinde bulunan iki kale ahalisinin müslümanligi kabul etmesinden sonra, Ani önüne gelerek sehri kusatti. Vezir Nizamülmülk buradan Halife'ye bir fetihnâme göndererek, Sultan'in bu zamana kadarki basarilarini sayip Bizans ucundaki Ani'nin kusatildigini bildirdi. Ani, Bizans Imparatorlugu'nun Ermeniler'i iç bölgelere tehcir politikasi çerçevesinde, Bizans tarafindan ilhâk edilmis olup Bizansli bir vali ve garnizon komutani tarafindan korunuyordu. Son derece müstahkem bir sehir olan Ani üç taraftan Arpaçay Nehri, diger taraftan ise her birinin üzerinde kaleler bulunan daglarla çevrili idi. Bu daglik taraf ayrica Arpaçay'dan baglanan sularla doldurulmus bir hendekle de tahkim edilmisti. Sultan Alp Arslan sehrin karsisinda ordugâhini kurunca, ekinlerin ve su kanallarinin korunmasi ile görevli Bizans askerleri onlari bölgeden çikarmak istediler. Ancak savasmaya cesaret edemeyerek çekildiler. Bundan sonra siddetli bir muhasara basladi. Sehrin nisbeten alçak bir kesimine yanastirilan ahsap bir burçtan mancinik ve okçularla hücûm edilmesine ragmen baslangiçta bir gelisme kaydedilemedi. Hattâ geri çekilmek bile düsünülürken, Ani'nin savunmasindan sorumlu komutanlarin iç kaleye çekilmesi ahâlinin direncini kirdi. Yeniden saldiriya geçen Selçuklu ordusu saman ve toprak çuvallariyla hendegi doldurmak suretiyle Ani'ye girdi. Onbinlerce insanin toplanmis oldugu ifade edilen sehirde pek çok esir ve ganimet alindi (16 Agustos 1064). Iç kale de çetin bir direnis göstermekle birlikte müdafiler, Sultan'in bizzât kumanda ettigi saldirilar sonucunda, çaresiz cizye ödemeyi kabul ederek teslim oldular,O çagda çok sayida kilisesi ile meshur olan Ani'nin fethi Islâm Dünyasi'nda büyük bir sevinç yaratti. Halife bu vesile ile tebrik mektubu gönderdigi Alp Arslan'a Ebûlfeth (Fethin babasi) unvani verdi. Alp Arslan sehri Seddadî emiri Menuçehr'in idaresine birakti. Ani'nin savunma, imar ve insasi için gerekli tedbirleri aldi; camiler insa ettirdi. 20 Agustos Cuma günü, Fethiye adiyla camiye çevrilen katedralde Cuma namazini kilan Sultan, ertesi gün buradan ayrilarak 40 km. kadar batida bulunan Kars önlerine geldi. Sehrin hâkimi Ermeni prensi Gagik, Sultan'in istegi üzerine huzuruna çikti. Siyah elbiseler içerisinde gelen Gagik, "Tugrul Bey öldügünden beri yas tutmakta oldugunu" beyan ederek Alp Arslan'in gönlünü kazandi, Sultan kendisine baglilik bildiren Ermeni prensi Kars'a geri gönderdi. Ancak Ani örnegine bakarak gelecek endisesine düsen Gagik, kisa bir süre sonra Kars'i Kayseri çevresinde bazi yerler karsiliginda, Bizans Imparatorlugu'na terk etti, SEHZADELERIN TAYINI VE MELIKSAH'IN VELIAHT ILÂN EDILMESI Aslinda Kafkasya ve Anadolu'da basarili bir sefer yürütmekte olan Alp Arslan, Kirman meliki olan kardesi Kavurtün isyan ettigi haberini aldi. Bunun üzerine aceleyle Kars'tan ayrilmak zorunda kaldi. Gerçekten de amcazâdesi Erbasgan ile isbirligi yapan Kavurt, Alp Arslan'a bagli Sebânkâre emiri Fazlûya'yi maglup edip fiiraz'i isgâl etti. Sultan bunun üzerine süratle Kirman üzerine yürüdü. Kavurt Bey'in sigindigi kaleden çikarak af dilemesi üzerine mesele çözülmüs oldu.Buradan Merv'e gelen Alp Arslan, komsu hükümdar ve emirlerin de hazir bulundugu muhtesem bir dügün töreni ile bazi çocuklarini evlendirdi (Eylül 1065). Arslansah'i Gazne sultani Ibrahim'in kizi ve kendi kizini da Ibrahim'in oglu ile evlendirdi. Ayrica Alp Arslan'in daha melik oldugu dönemde Karahanli Ibrahim Tamgaç Han'la yaptigi anlasmaya göre, oglu Meliksah'i Han'in kizi Terken Hatun ile kendi kizini da yine Han'in oglu fiemsülmülk Nasr ile evlendirdi. Sözkonusu evlilikler diplomatik bakimdan çok önemli idi. Bu dügünler vesilesi ile Merv sehri de bastanbasa donatilmisti. Sultan Alp Arslan bu merasimden sonra, yine görkemli bir törenle oglu Meliksah'i veliaht tayin etti. Veliahtinin atinin dizginini bizzât tutan Alp Arslan onu mücevherlerle islenmis altin bir tahta oturttu. Orada hazir bulunan herkesten ona itaat konusunda yeminle söz aldi. Sultan daha sonra oglunun veliahtligini Halife'ye de onaylatti. Meliksah'in adinin kendisinden sonra hutbelerde okunmasini emretti.Alp Arslan daha sonra bazi ogullari ile hanedan mensuplarini ülkenin çesitli yerlerine tayin etti. Daha önce Herat'i elinden alip özel statüsüne son verdigi büyük amcalari Inanç Yabgu'yu Mazenderân'a, tahttan indirdigi kardesi Süleyman'i Belh'e, ogullarindan Ilyas'i Çaganiyan'a, Arslan Argun'u Harizm'e, Arslansah'i Merv'e, Ertas (Ibrahim Yinal'in kardesi)'in oglu Mesud ve Mevdud'u da Bagsur ve Isfizar'a tayin etti. Bu hanedan mensuplari, kurulus sirasinda Çagri Bey'e, Inanç Yabgu'ya, hattâ Kavurt'a taninan yetkilere sahip olmadiklari için, merkeziyetçilige aykiri bir durum yoktu. Bu görevlendirmeler yönetimde sorumluluk paylasimi (ülüs) gelenegi çerçevesinde yapilmis olup, böylece meliklerin idarî tecrübe kazanmasi amaçlaniyordu. fiehzâdelerin çikardigi isyanlari, ülkenin hanedanin ortak mali sayildigi için bir nevi pay almaya yönelik girisimler olarak görmek dogru degildir. Çünkü bunlar küçük bir alanda bagimsizlik kazanmayi degil, Selçuklu Devleti tahtini ele geçirmeyi hedeflemislerdir. DEST-I KIPÇAK VE CEND SEFERI Sultan Alp Arslan bu merasim ve düzenlemeleri yaptiktan sonra, 1065 yili sonunda büyük bir ordu ile Ceyhun Nehri'ni geçip, Aral Gölü ve Hazar Denizi sahilinden dolasarak Oguzlar'm yurtlarindan olan Mankislag'a girdi. Bu seferin amaci gayri müslim Türklerle isbirligi ederek ticaret yollarinin güvenligini bozan Kipçak ve Türkmenleri cezalandirmakti. Bu havalinin Idil bölgesi ile baglantili canli bir ticaret hayati vardi. Bu akisin bozulmasi dogal olarak Selçuklu Devleti'nin ekonomisini de olumsuz sekilde etkilemekte idi. Sultan Alp Arslan, Kipçak reisini maglup edip itaât altina aldi. Buradan Aral'in kuzeyine ve sonra dogusuna yöneldi. Bu bölgelerde yasayan göçebeleri de kendisine bagladiktan sonra ata yurdu Cend'e vardi. Muhtemelen Kipçaklar'dan olan Cend emiri Alp Arslan'i hediyelerle karsilayarak hürmet gösterdi, ona bagliligini bildirdi. Alp Arslan büyük dedesi Selçuk Bey'in Cend'de bulunan mezarini da büyük bir saygiyla ziyaret etti. Artik Selçuklular'm bir uç sehri olan Cend'in hâkimiyetini oglu Meliksah'a verdi. Böylece Selçuklular'a bagli olan Harizm'in dogu ve batisindaki yerler de topraklarina katilmis oldu. Bu seferle bölgenin ve ticaret yollarinin güvenligini saglayan Sultan Harizm'e, oradan da Merv'e döndü,1067 yilinda bir kez daha Kavurt Bey'in isyaniyla karsilasan Alp Arslan yeniden Kirman'a yürüdü. Kavurt Bey, Meliksah'in veliahtligini kabul etmedigi için onun adini hutbeden çikarmisti. Sultan Alp Arslan'in Atabeg Çavli komutasinda gönderdigi öncü kuvvetleri, Kavurt Bey'in Erbasgan idaresindeki ordusunu yendi. Kavurt bunun üzerine Ciruft kalesine siginip bir kere daha af istedi. Kirman'i, kendisine bagli kalmasi sartiyla kardesine birakan Alp Arslan, buradan ikinci Kafkasya seferine çikti, Kara Arslan Kavurt Bey daha Tugrul Bey'in ölümünden sonra tahti ele geçirmek istegi ile Isfahan'a yürümüs, ancak Alp Arslan'in duruma hâkim oldugunu görerek Kirman'a dönmüstü. Ancak daha sonra 1065'te Sultan'in Ani seferinde, simdi de Desti Kipçak'ta olmasindan yararlanarak isyan eden (1067) Kavurt Bey, her defasinda özür dileyip affedilmesine ragmen, bu da onun son isyam olmadi. 1069 yilinda, Kuhistan sahibi Fazlûya ile ittifak hâlinde isyan edince, Sultan bizzât Kirman'a yürüdü. Fazlûya Nizamülmülk tarafindan maglup edilince, Kavurt da affedilmesini istedi. Ancak Alp Arslan'in askerlerine vaadlerde bulunarak, uygun zamanda saldirmayi plânladigi ögrenildi. KavurtTa isbirligi yapanlardan tesbit edilenler öldürüldü. Ancak olayin boyutlari tahmin edilenin üzerinde olunca Sultan geri çekilmeye karar verdi. Sonra Kavurt'un oglu Sultansahî, bir ordu ile babasina karsi gönderdi. Fakat onun yenilgiye ugramasi ve Alp Arslan'in Bati seferine çikmasi üzerine mesele sürüncemede kaldi. IKINCI KAFKASYA SEFERI Yakindogu Türklügü'nün belkemigini olusturan Müslüman Oguzlar'm Hazar Denizi'nin güneyinden göçüne paralel olarak, gayri müslim soydaslari da, kuzeyden göç ediyorlardi. Peçenek, Oguz ve Kipçak boylarinin kalabalik kitleler hâlinde gelisi, Kafkaslar ve Karadeniz'in kuzeyinde, Balkanlar'da çalkantilara yol açmakta idi. Nitekim bu yüzden Kafkaslar'dan güneye inen Kumuk ve Alanlar'la Hazarlar'in kalintilari Azerbaycân'da büyük sarsinti yarattilar. Buralarda Selçuklular'a bagli olarak hüküm süren Seddadî ve Sirvansahlar gibi emirlikler onlara karsi koyamadilar. Bu yüzden Gürcü/Abhaz meliki Bagrat, fieki'yi istilâ edip Berdaa'ya kadar ilerledi. Anadolu'ya giden göç yollarinin kesilmesi gibi olumusuz bir sonuç da doguracak olan bu durum, Alp Arslan'i yeni bir bati seferine mecbur etti.Sultan 1067 yili Kasim ayinda Arrân'a gelince Sirvansah ve Seddadî emiri huzuruna çiktilar. Selçuklu ordusu Aras'i geçerek Gürcistan'a girdi. fieki'yi geri aldi. Bagrat'in fieki'ye tayin etmis oldugu Agsartan adli vali, degerli hediyelerle Sultan'in huzuruna çikip bagliligini bildirdi ve onun eliyle müslüman olmayi istedi. Gürcü krali savasmaya cesaret edemeyerek kaçti. Selçuklu ordusu günes isiginin sizmadigi ormanlarda ancak neft makinalari ile çikarilan yanginlarla açilan yollardan ilerleyebiliyordu. Gürcistan'in merkezi olan Kartli bölgesine giren Alp Arslan birçok sehir ve kaleyi ele geçirdi. Çok siddetli geçen kistan muzdarip olan Selçuklu ordusu bir müddet Kars'ta kaldiktan sonra Tiflis'e geldi. sehri zapt eden Sultan, burada bir cami yapilmasini emretti. Bagrat bunun üzerine Alp Arslan'a elçiler göndererek yillik vergi ödemek kaydiyla tâbiyet arz etti. Kizini Selçuklu sultani ile evlendirdi. Alp Arslan Rustov ve Tiflis'in idaresini ieddadî emiri Fazlûn'a birakarak Horasan'a döndü.Selçuklu ordusunun ayrilmasindan sonra Kafkasya'da, aslinda Selçuklu Devleti'ne karsi isyan mahiyeti tasimayan bazi karisikliklar çikti. Bu havalideki fetihleri dolayisiyla bölgeyi iyi taniyan Emir Savtegin'in buraya gönderilmesi üzerine karisikliklar giderildi. SURIYE VE ANADOLU SEFERI Arslan'a Kadar Anadolu Akinlari Selçuklu Devleti'nin kurulusunda büyük emek ve zahmetler çekmis olan Türkmenler, hâlâ bir yurt bulmak zorunlulugu ile göçmeye devam etmekte idiler. Bilindigi gibi bu göçler, devlet politikasi olarak Selçuklu sultanlari ve hanedan üyelerinin de rehberliginde Anadolu'ya yönlendirilmekte idi. Nitekim Sultan Alp Arslan da 1064 ve 1067 yillarinda, Kafkasya ve Azerbaycan seferleri ile Türkmenler'in Anadolu'ya uzanan yollarinin güvenligini saglamis bulunuyordu. Ani Kars bölgesini fethederek, yine bu sürece katkida bulunmustu. Bununla birlikte Selçuklu sultanlarinin, herhangi bir sebeple doguda mesgûl olduklari zamanlarda da fetihler durmuyor, Türkmen kumandanlar öncülügünde dogal seyri içerisinde ilerliyordu.Nitekim bu çerçevede fetihleri yürüten meshur Sâlâr-i Horasan, Gümüstegin, Afsin, Ahmedsah ve Artuk gibi komutanlar, Selçuklular'a tâbi küçük müslüman emirliklerin topraklarini üs olarak kullanip, güney ve iç Anadolu'ya kadar akinlar düzenlemekte idiler. Ancak bu akinlarin baslica amaci, savasin en dogal kazanci olmakla birlikte, yalnizca ganimet elde etmek degildi. Sözkonusu akinlarin stratejisi iyi incelendiginde bu savaslarin temel hedefinin askerî sefer yollarini ele geçirmek, güçlü Bizans kalelerinin savunmasini zayiflatmak ve mümkün oldugunca az kayipla isi bitirmek oldugu anlasilmaktadir. Ancak bütün bunlara ragmen, özellikle Selçuklu sultanlarinin himayesinde olmayan akinlar, zaman zaman Bizans kuvvetleri tarafindan durdurulabiliyordu. Anadolu'nun sarp fizikî cografyasi, çok iyi tahkim edilmis kale ve sehirlerine uygun kusatma araçlarindan ve donanimdan yoksun olan Türkmenler bazen basarisiz oluyorlardi. Düsman tarafindan takip edildiklerinde de, gidebildikleri son yere, Azerbaycan'a kadar çekilmek zorunda kaliyorlardi. Fakat bu faaliyetleriyle her hâlükârda Anadolu'nun fethini kolaylastiracak zemini de hazirliyorlardi. Öyle ki Anadolu fetihleri 1067 yilinda Kayseri'ye kadar genislemisti. Hattâ Diogenes'in faal siyasetine ragmen, Sultan Alp Arslan'in önünden kaçan akrabasi Erbasgan'i yakalamakla görevlendirilen Afsin Bey, bu takip sirasinda rahatlikla Sakarya'yi asip Marmara kiyilarina ulasabilmisti (1070). Diogenes'in Malazgirt'e Kadarki Faaliyetleri Bizans Imparatorlugu da pek tabiî, giderek büyümekte olan Türk tehlikesinin farkinda idi. Bununla birlikte Istanbul'da yasanan taht ve nüfuz mücadeleleri devleti zaafa ugratmis bulunuyordu. Bu durum Türk istilâsina zamaninda müdahalede bulunmayi engelliyordu. Eyaletlerdeki askerî kuvvetler oldukça güç kaybetmisti. Imparator Konstantinos IX. Dukas'in yetiskin bir varis birakmadan ölümü üzerine karisi Eudokia, Romanos Diogenes adli komutan ile evlenerek onun tahta geçmesini sagladi.Artik yeni imparatorun yegâne hedefi Türk tehlikesini bertaraf etmekti. Bu maksatla derhâl harekete geçti. 1068 baharinda Bulgaristan ve Makedonya askerleri ile Uzlar (gayri müslim Oguzlar) ve Franklar gibi muhtelif unsurlardan devsirilmis ücretli ordusuyla yola çikti. Türkmenler'in Niksar'i ele geçirdiklerini ögrenince güzergâhini degistirip, Kayseri üzerinden Sivas'a geldi. Divrigi civarinda karsilasip savasa girdigi bir Türk birligini yenip çekilmeye mecbur etti. Sonra asil hedefine dogru güneye döndü ve Suriye'ye vardi. Halep yakinindaki Menbic'i ele geçirip ahalisini esir ve katletti (Kasim 1068). Artah ve Azaz kalelerini de zapt edip, ayni sekilde yagmaladi. Diogenes'in asil hedefi Suriye'nin kapisi durumundaki Haleb'i ele geçirmekti. Bununla birlikte ordusunun açlikla karsi karsiya kalmasi onu dönmeye mecbur etti. Fakat dönerken Türkler'in bu bölgeden Anadolu'ya girisini engeleyecek bir savunma tedbiri olarak, Menbic'i tahkim etti. Ancak o daha Orta Anadolu'ya varmadan Türkmen komutani Afsin, Sakarya havzasina kadar girip Amorium'u zabt etti, pek çok esir ve ganimet ele geçirdi. Bütün bu olanlar karsisinda çaresiz kalan Imparator, ordusunu Türkler'e karsi savasmak üzere Anadolu'da dagitarak Istanbul'a döndü.Hiz kesmeyen Türk akinlarina karsi, ertesi yil tekrar sefere çikan Imparator Diogenes'in simdiki hedefi ise Türk akinlarinin üssü olan Ahlat'ti. Diogenes, Kayseri Sivas üzerinden Palu'ya kadar geldi. Ancak Türk akincilarinin Konya'ya girmeleri ve Malatya bölgesini korumakla görevli Ermeni Philaretos'un yenilip kaçmasi üzerine Istanbul'a dönmek zorunda kaldi. Imparator'un 1070 yilinda bir kere daha sefere çikma girisimi ise muhalifleri tarafindan engellendi. Bunun üzerine Türkler'e karsi Malatya'ya Philaretos, Sivas'a da Manuel Komnenos komutasinda iki ordu gönderdi.Alp Arslan'in amcasinin oglu olup Kavurt Bey'in isyanina destek veren ve yenildikten sonra kaçan Erbasgan, Yabgulu Türkmenler'i ile Kafkasya bölgesinde faaliyetlerde bulunuyordu. Alp Arslan'in bu tarafa yönelmesi üzerine, onun önünden çekilerek süratle Anadolu'ya girdi. Sultan tarafindan kendisini takiple görevlendirilen Afsin'in önünden kaçarken, Sivas yakininda karsilasip savasmak zorunda kaldigi Manuel Komnenos'u esir aldi. Fakat Istanbul'a gitmek niyetinde oldugunu anlatip esirleri serbest birakinca bütün maiyyeti ve Manuel ile birlikte Istanbul'a giden Erbasgan Diogenes tarafindan çok iyi karsilandi. Onu takip ederek hiç bir engelle karsilasmadan Marmara kiyilarina ulasan Afsin, Imparator'u Erbasan'i iade etmemesi durumunda, mevcut anlasmayi bozarak ülkesini yagmalamakla tehdit etti. Nitekim Imparatordan red cevabi alan Afsin, Honaz'a kadar akinlarda bulundu. Çok miktarda ganimetlerle birlikte dönerken agir kis sartlari sebebiyle kayiplara ugradi. Yine de Türk akinlarinin üssü olan Ahlat'a döndü. Erbasgan meselesini ve Bizans'a karsi basarilarini, bu sirada Suriye seferinden dönmekte olan Alp Arslan'a bir mektupla rapor etti. Alp Arslan'in Suriye Seferi Bizans Imparatorlugu'nun ticarî çikarlari dolayisiyla, Fatimî Halifeligi ile yakin iliskileri bulunmaktaydi. Hatirlanacagi üzere, Tugrul Bey zamaninda yapilan anlasma ile, Istanbul'daki camide Fatimî halifesi yerine Abbasî halifesi adina hutbe okutulmasi kabul edilmisti. Bu durum Fatimîler'le Bizans arasinda kisa süreli biri sogukluga sebep olsa da, iliskiler zaman içerisinde tabii seyrine girmis bulunuyordu. Fatimîler'in Bizans ile ittifaklari, takip ettikleri dinî siyaset ve sünnî islâm dünyasi için tehdit olusturmalari Alp Arslan'in dikkatini bu yöne çekiyordu. Bu arada Fatimî Devleti'ndeki iç karisikliklar, dönemin en büyük gücü olan Selçuklu Devleti'nde yanki buldu. Fatimî veziri Ebû Cafer b. Hamdân, Alp Arslan'i anlasmazlik hâlinde bulundugu ordu komutani Bedrülcemâli'ye karsi Misir'a davet etti (1070). Fatimîler'e tâbi olan Halep emiri de, sefere çikmasi durumunda Sultan'a yardim vaadinde bulunuyordu.Misir seferine karar veren Sultan, hem Diogenes'le birlikte Türkler'e karsi saldiriya geçen Bizans'a gözdagi vermek; hem de Suriye istikametinde ilerlerken arkasinda pürüz birakmamak düsüncesiyle Anadolu'ya geldi (Temmuz 1070). Van Gölü'nün kuzeyinden Malazgirt önlerine geldi. Önce Malazgirt'i, sonra Tugrul Bey'in 1054'de aldigi, fakat düstügü anlasilan Ercis kalelerini kolaylikla ele geçirdi. Oradan güneye dönerek Mervanî emirinin idaresindeki Amid (Diyarbakir)'e geldi. Itaâtsiz tutumu sebebiyle cezalandirmak istedigi Emir Nizameddin'in yerine kardesi-ni atamaya karar verdi. Ancak emirin af dilemesi ve pek çok hediyeler sunmasi üzerine yoluna devam etti. Siverek ve Tulhum kalelerini aldiktan sonra Ekim 1070'de, Urfa'yi kusatma altina aldi. Dönemin büyük sehirlerinden olan Urfa, surlari dolayisiyla çok iyi korunuyor; Bulgar Basil adli bir komutan tarafindan müdafaa ediliyordu. Alp Arslan, bu sefere destek sözü vermis olan Halep Mirdasî emiri Mahmud'u da yardima çagirdi ise de gelmedi. Daha fazla zaman kaybetmek istemeyen Alp Arslan, iki ay kadar süren Urfa kusatmasini 50.000 dinar haraç ödeme teklifini kabul ederek kaldirdi.Alp Arslan bundan sonra Firat Nehri'ni geçerek (20 Ocak 1071) Halep yakinlarina geldi. fiehrin hâkimi Mirdasî emiri Mahmud, Fatimîlerle olan iliskilerinin etkisiyle itaâtsizlik gösteriyordu. Alp Arslan bunun üzerine sehre zarar vermek istemedigi halde Halep'i kusatmaya karar verdi (Nisan 1071). Ancak Diogenes'in Suriye seferinde de görüldügü gibi, Bizans'in da hedefinde olan bu uç sehrini kiliç zoruyla almayi ve Islâm hududunu zayiflatmayi uygun bulmadi. Bir ay kadar süren kusatma sonunda annesi ile birlikte Alp Arslan'in huzuruna çikip af isteyen Mahmud Abbâsî Halifeligi'ne ve Selçuklu Devleti'ne baglilik sartiyla görevine iade edildi.  Diogenes Yeniden Anadolu'da Sultan Alp Arslan Haleb'den Misir'a gitmeye hazirlandigi sirada gelen Bizans elçisi, Imparator'un Ahlat, Ercis, Malazgirt ve Menbic kalelerinin iade edilmesini istedigini, aksi taktirde büyük bir orduyla gelecegini bildiriyordu. Diogenes'in sefere çikmak yerine elçi göndermesini, onun zayifligina yoran Alp Arslan, elçiye sert bir üslûpla olumsuz cevap verdi. Ancak 13 Mart'ta Istanbul'dan hareket eden Imparator'un büyük bir ordu ile Erzurum'a dogru ilerlemekte oldugu haberi kendisine ulasinca telasla dönüs yoluna girdi. Kuvvetlerinin bir kismini, Fatimîler'e karsi Suriye'de birakip Firat'i geçti. Selçuklu ordusu nehri geçerken hayvanlarinin bir kismi telef oldugu gibi, isin aciliyeti dolayisiyla hareket kaabiliyeti zayif birlikler de terhis edilince mevcudu bir hayli azalmis oldu,Selçuklu ordusunun Suriye'den telasla dönüsüne sahit olan Bizans elçisi, durumu Imparatora bildirdi. Hattâ Alp Arslan'in takviye kuvvetler toplamak üzere Urfa'dan Musul'a gitmesi de, Imparator'dan korkup Iran'a kaçtigi seklinde rapor edildi,Diogenes'e gelince Balkan ve Anadolu vilâyetlerinden, Ermeni, Slav, Bulgar, Gürcü, Alman, Frank, Peçenek, Uz ve Kipçak gibi çesitli milletlerden topladigi ordusuyla Anadolu'ya girmis bulunuyordu. Bizans ordusunun agirliklari 3.000 araba ile çekilirken, 1.200 kisinin kullandigi ve 100 hayvanin çektigi devasa bir manciniklari da vardi. Ayrica ordunun çarkçi, lagimci, arabaci, mancinikçi gibi teknik sinifin toplaminin 100.000'i, kumandan/subay sayisinin 30.000'i buldugu kaydedilmektedir. Rakamlar mübalagali gibi görünse de, Bizans ordusunun mevcudunun Selçuklu ordusu ile kiyaslanamayacak kadar çok oldugu anlasilmaktadir. Nitekim bu orduda yer alan Uzlar'in mevcudunun dahi 15.000 oldugu kaydedilmektedir. Netice olarak, 600.000 gibi çok abartili bazi rivayetlere ragmen Bizans ordusunun 200.000 civarinda oldugu kuvvetle tahmin edilmektedir. Alp Arslan ise, Azerbaycân/Hoy'da bir kisim kuvvetlerin katilmasini bekledikten sonra Meyyâfarîkîn, Erzen ve Bitlis yoluyla Ahlat'a vardi. Savasin ciddiyeti dolayisiyla hatunu ve çocuklarini vezir ile birlikte Tebriz'e gönderirken, ölürse oglu Meliksah'i yerine geçirmelerini istedi. Alp Arslan Ahlat'a geldiginde huzuruna çikan Afsin Bey, Anadolu gazalarinda ve özellikle Erbasgan'i takibi sirasinda yasadiklarini ve Rumlar'in kendileriyle savasacak kudrette olmadigini anlatarak onu ümitlendirdi. Anadolu gazalari ile söhret bulan Afsin, Sanduk, Artuk, Dilmaçoglu, Mengücik, Danismend, Çavli ve Porsuk gibi bey ve Mervanogullari ile bir kisim mahallî müslüman kuvvetlerinin katilimiyla Selçuklu ordusunun mevcudunun da 50 60.000 civarina ulastigi anlasilmaktadir. MALAZGIRT ZAFERI Bizans ordusu Kapadokya'ya ulastiginda toplanan harp meclisi nasil bir strateji uygulanmasi gerektigi konusunu tartisti. Bazilari Selçuklu ordusunu iç bölgelere, çekerek ve iase imkânlarini yok ederek hirpalamayi önerdiler. Digerleri ise degil Erzurum'da durmayi, Iran'a varip tüm Islâm ülkelerini istilâ etmeyi, yani hucümu öneriyorlardi. Ikinci görüse uyan Diogenes, yoluna devamla Erzurum'a geldi. Ordusundan 10.000 kisilik bir birligi, doguda güvenligi saglamak ve ordusuna erzak saglamak üzere Abhazya'ya gönderdi. 30.000 kisilik bir kuvveti ise Türk asilli Tarkhaniotes ve Frank Russel komutasinda, yollarin emniyetini saglamalari için Ahlat'a sevk etti. Alp Arslan'in da tam Ahlât'a ulastigi sirada, Selçuklu öncü birlikleri, Sanduk Bey idaresinde Bizans kuvvetlerini baskina ugrattilar. Dagilan askerler Malatya bölgesine kaçarlarken Imparator, Ermeni Basil idaresinde yeni bir kita asker yolladi. Basil, esas Selçuklu ordusunun henüz gelmedigini ve Bizans öncü birliklerini dagitan kuvvetlerin Ahlat garnizonu askerleri oldugunu zannediyordu.  Sultan Alparslan Anıt Heykeli (aydın) Imparatoru da bu sekilde bilgilendiren Basil'in askerleri ölü veya esir olarak imha oldugundan geriye haber getirecek bir kisi bile kurtulamadi.Bu arada Diogenes, zayif bir müfreze tarafindan korunmakta olan Malazgirt'i alarak, bagislama sözü vermesine ragmen, müdafileri ve halktan kaçamayanlari katletti. Sultan Alp Arslan da bu sirada, yaninda yukarida sayilan kumandanlar oldugu hâlde Malazgirt'e dogru ilerlemekte idi. Selçuklu ordusunun aniden gelisi karsisinda saskinliga düsen Bizans ordusu, yürüyüsünü durdurup Malazgirt'e 10 km. kadar mesafede, Rahva ovasinda ordugâhini kurdu. Ancak karargâhini Imparator'dan önce hâkim tepelere kuran Alp Arslan, 24 Agustos günü ilerleyerek düsmanin bir fersah yakinina geldi. Sultan yine de, kuvvet azligi dolayisiyla bir meydan savasina girmek konusunda tereddütlü idi. Bu yüzden bir yandan da düsman hakkinda bilgi toplamak ve Imparator'a baris önermek üzere bir elçilik heyeti gönderdi.Abbâsî halifesinin sultana gönderdigi Ibn Mühellebân ve Savtekin'den olusan heyet, Sultan'in sulh teklifini Diogenes'e ilettiler. Imparator öncü birliklerinin hezimete ugramasina ve ordusundaki itaâtsizlik emarelerine ragmen, sayisal üstünlügün verdigi gururla, teklifi çok kaba bir sekilde geri çevirdi. Selçuklu ordusu hakkinda kendisine verilen yaniltici bilgilerin de etkisiyle, barisin Rey'de yapilacagini, kendilerinin Isfahân'da, hayvanlarinin ise Hemedan'da kislayacagini söyleyerek meydan okudu. Diogenes ayrica bu seferin, Bizans bakimindan o güne kadar ki Türk akinlari ile yakin iliskisini ortaya koyan, kesin sonuç almaya yönelik bir intikam seferi oldugunu anlatan su cümleleri sarf ediyordu: "Rum (Roma) ülkesine yapilanlari, ayniyla Islâm ülkelerine yapmadikça dönmeyecegim. Bu sefer için muazzam paralar sarf ettim.  Sultan Alparslan Heykeli - Malazgirt (muş) Nasil dönerim?"Imparator'un cevabi, mensup olduklari dine ve millete hizmet için, idealleri ugrunda yalnizca kazanmaya odaklanmis, Selçuklu ordusu üzerinde olumsuz bir etki yapmadi. Abbâsî Halifesi de, bu harbin Islâm Dünyasi için arzettigi ehemmiyet dolayisiyla, hazirlattigi bir dua metnini bütün Islâm ülkelerine göndererek Alp Arslan'in ordusu için Allah'a yakarilmasini istedi.Imaminin tavsiyesiyle savasi müslümanlar için özel bir gün olan Cuma'ya birakan Alp Arslan, ordusunun maneviyatini yükseltecek tedbirler de aliyor, bu savasin bir kader savasi oldugununun bilinci ile Cuma namazindan sonra ordusuna söyle hitap ediyordu: "Burada Allah 'tan baska sultan yoktur. Emir ve kader onun elindedir. Bu sebeple benimle birlikte savasmak veya ayrilip gitmek konusunda serbestsiniz'.' Askerleri hiçbir sekilde ayrilmayacaklarini beyan ederken üzerine beyaz bir elbise giyen Sultan, eski Türk âdetine göre atinin kuyrugunu bagladi. Gögüs gögüse harp edeceginin isareti olarak, ok ve yayini atip, kiliç ve topuzunu aldi. "Ey askerlerim! Eger sehit olursam bu beyaz elbise kefenim olsun. O zaman ruhum göklere yükselecektir. Meliksah 'i yerime tahta çikariniz ve ona bagli kaliniz. Zaferi kazanirsak önümüzde çok hayirli günler olacaktir' sözleriyle artik savasa hazir oldugunu gösteriyordu (Turan 2010, Köymen 1972).  MALAZGİRT ZAFER ANITI Gece boyunca Türk askerlerinin boru, davul ve tekbir sesleri ile uykusuz birakilan Bizans ordusunda da, ertesi gün kendi adetlerince benzer törenler, ayinler yapildi. Nihayet 26 Agustos 1071 Cuma günü, ögle namazindan sonra iki ordu harp düzeni aldi. Bizans ordusunun merkezinde Imparator bulunuyor, sag kanada Nikephoros Bryennios, sol kanada Aleates, artçi kuvvetlere ise Andronikos Dukas kumanda ediyordu. Sultan Alp Arslan ise ordusunu iki ana bölüme ayirmis bulunuyordu. Tarank adli kumandanin emrine verilen ve daha kalabalik olan ikinci kisim, dörde ayrilarak önceden savas alaninin yanlarindaki tepelere pusuya yatirilmisti. Bunlarin bir bölümü Bizans ordusunun gerisini tutacak ve kesif yapacak; digerleri ise sirasi geldiginde düsmani kusatip ok yagmuruna tutacaklardi. Sultan Alp Arslan komutasindaki birinci kisim ise, Diogenes'in karsisinda yerini aldi. Savas Murat suyunun bir kolu üzerinde, Malazgirt önündeki Rahva ovasinda cereyan ediyordu. Selçuklu askerlerinin ok yagmuruna tutarak tahrik etmesi üzerine, Bisans ordusu çan sesleri esliginde harekete geçti. Bizans ordusu, kendilerine oranla çok az olan bu kuvvetleri ezmek hevesiyle hücuma kalkti. Selçuklu birlikleri taktik geregi, yenilmis gibi yaparak ve saga sola dagilarak geri çekilmeye basladilar. Bu takip sirasinda pusularindan çikan Türk askerleri düsmanin sag kanadini bozguna ugrattilar. Bu sirada Peçenek ve Uz askerleri de daha önce sözlestikleri gibi Selçuklu saflarina geçtiler. Bizans ordusunda bulunan bu gayri müslim Türkler'in, Selçuklu ordusu çevresinde kesif yaparlarken, ayni dili konustuklarini duyunca, savas sirasinda taraf degistirmek için anlastiklari rivayet edilir.Imparator ordusunun sag kanadinin bozulmasi üzerine, sol kanadi yardima çagirdi. Ancak onlar da Bizans ordusunun arkasina sarkan Türk askerlerince kusatilip yenilgiye ugratildiklari için yardima gelmeleri mümkün olamadi. Ermeni kuvvetleriyse zaten savas basladiginda firar etmislerdi.  Muharebeyi büyük bir ustalikla yöneten Alp Arslan sahte ricat, turan taktigi veya kurt oyunu denilen Türk savas taktigini uygulayarak kuvvet azliginin zaafa dönüsmesine engel oldu. Diogenes nihayet, Türk birliklerini takip ederken pusuya düstügünü anlayip geri çekilmeye karar verdi. Fakat daha savasin sonucu belli olmadan, artçi kuvvetler komutani Andronikos, Imparator'un bozguna ugradigini ilan edip kaçti. Bununla birlikte kusatmanin tam ortasinda kalan Diogenes, esir düsene kadar kiliciyla kahramanca savasti. Nihayet elinden yaralanan ve ati vurulunca yere düsen Diogenes esir edildi.Böylece aksama kadar süren muharebede Bizans ordusunun büyük kismi imha edildi. Basta Imparator olmak üzere, pek çok kisi de esir düstü. Selçuklu ordusunun elde ettigi ganimetin haddi hesabi yoktu. Bu benzeri az görülmüs fevkelâde, inanilmasi zor bir olaydi. Diogenes, Sultan'in huzuruna zincire vurulmus ve boynuna esaret nisanesi olan lale takilmis olarak çikarildi. Diger esirlerin ona gösterdigi saygi ve Ibn Mühelleban'in sahitligi ile teshis edildi.Selçuklu sultani, Imparator'u baris teklifini reddetmesi yüzünden tenkit etmenin disinda, ona kötü muamelede bulunmadi. Hattâ onu "Üzülmeyiniz Imparator! Insanlarin maceralari böyledir" sözleri ile teselli etti. Diogenes'e hilat, kaftan ve külah giydirildi. Üzerinde kelime-i sehadet bulunan bir sancak hediye edildi. Asagida okuma parçasinda detayi verilen konusmalardan sonra bir anlasmaya varildi, Buna göre Bizans imparatoru su hususlari yerine getirmeyi taahhüd ediyordu,  • Imparator serbest birakilmasi karsiliginda 1,5 milyon dinar fidye verecek • Bizans Devleti yillik 360.000 dinar vergi ödeyecek • Selçuklu Sultan'i talep ederse, Imparator askerî yardimda bulunacak • Tahtini muhafaza edebildigi takdirde, önceden müslümanlarin elinde olan Antakya, Urfa, Malazgirt ve Ahlât'i Selçuklular'a terk edecek • Bizans ülkesindeki tüm müslüman esirler serbest birakilacakti. Bu anlasmadan çikan en önemli sonuç, Bizans Imparatorlugu'nun Selçuklu Devleti'ne bagli duruma gelmis olmasidir. Nitekim vergi ve askeri yardim mükellefiyeti yaninda imparatora hilat giydirilmis olmasi bunun açik delilleridir. Tarihçilerden anlasmanin sartlarini zaferin büyüklügü ile uygun bulmayanlar oldugu gibi, bu vesile ile Alp Arslan'in yüce gönüllülügünü öne çikaranlar da vardir. Bir hafta kadar misafir edilen Diogenes, nihayet 200 kisilik bir Türk müfrezesi esliginde, 10.000 dinar da yol harçligi verilerek, Istanbul'a gitmek üzere ugurlandi,Bununla birlikte her iki hükümdar da, bu anlasmanin uygulanabilmesinin Imparator'un hayatta kalmasina bagli oldugunu, Diogenes'in Istanbul'a dönemeden tahti kaybedebilecegi öngörmüslerdi. Nitekim Diogenes daha Sivas'a vardiginda tahtinin Mihail VII. Dukas tarafindan ele geçirildigini ögrendi. Yine de Alp Arslan'in yardimina da güvenerek mücadeleye devam etti. Ancak yenilgiye ugradi. Manastira kapanmaya söz verdi ise de, Mihail Dukas onun gözlerine mil çektirerek acilar içerisinde ölümüne sebep oldu.Öte yandan Islâm âleminde büyük sevince yol açan Malazgirt Zaferi, her tarafa fetihnâmeler gönderilerek duyuruldu. Halife el-Kaim Biemrillah 12 Eylül günü Bagdad'a ulasan fetihnâmeyi devlet erkâninin huzurunda merasimle okuttu. Halife, Alp Arslan'a bu vesile ile bir tebrik mesaji gönderdi. Bagdad'da, halkin da coskuyla katildigi senlikler yapildi. Hatirlanacagi gibi, Türkler Yakindogu'ya girdiklerinde Islâm Dünyasi'nin karsi karsiya oldugu en büyük dis tehlike, ataga kalkmis olan Bizans Imparatorlugu idi. Selçuklular tarafindan ilerleyisi durdurulan Bizans'in, bu kararli ve son büyük girisiminin de bosa çikmasi Müslümanlar'a genis bir nefes aldirmisti.Diogenes'in tahti kaybetmesi üzerine, Bizans ile yapilmis olan anlasma hükümsüz kaldi. Alp Arslan bunun üzerine, dostu imparatorun intikamini da bahane ederek, komutanlarina Anadolu'nun fethini emretti. Bu anlasmanin yürürlükte kalmasi durumunda bile, Bizans topraklarina yapilan Türkmen akinlarinin önünü kesilecegini iddia etmek mümkün degildir. Zira Oguzlar/Türkmenler, bir yurt bulmak mecburiyeti ile Dandânakân savasindan beri, Selçuklu Devleti'nin politikalari çerçevesinde Anadolu'ya akinlar yapmakta idiler. Öyle ki daha Malazgirt Savasi'dan önce Sakarya havzasina kadar ulasmislardi. Ancak Bizans'in henüz Türkler'e karsi koyacak ve onlari takip edebilecek kuvveti bulunmaktaydi. Bu yüzden Türkmenler, Bizans taarruza geçince gidebildikleri yere kadar geri çekilmeye mecbur kaliyorlardi. Oysa Malazgirt yenilgisinden sonra Bizans, neredeyse yüz yil boyunca bir daha bu büyüklükte bir ordu toplayamayacak agir bir darbe yedi. Baska bir deyisle, bu zaferle Bizans'in askerî gücü kirilinca Türkler, bundan böyle güvenli bir sekilde Anadolu'ya yerlesmek imkâni bulmuslardir. Malazgirt Zaferi bu bakimdan Anadolu'nun yurt tutulmasi bahsinde tam anlamiyla bir dönüm noktasi olmustur. Nitekim çok kisa bir süre içerisinde Dogu Anadolu bölgesinde Saltuklular, Mengücikler, Danismendliler gibi beylikler kuruldu. 1075 yilinda Süleymansah'in Iznik'i fethiyle kurulan Türkiye Selçuklu Devleti ve Küçük Asya Anadolu'nun vatan haline gelmesi de süphesiz bu zaferin eseridirler.  ALP ARSLAN'IN TÜRKISTAN SEFERI VE ÖLÜMÜ Bir yildan uzun bir zamandir seferde bulunan Sultan Alp Arslan, Malazgirt savasindan sonra Isfahan'a döndü. Burada zafer münasebetiyle tâbi emir ve hükümdarlarin ve elçilerin tebriklerini kabul etti. Ancak bir süre sonra Türkistan'a sefere çikmak zorunda kaldi,Bilindigi gibi Maveraünnehir'de Çaganiyan ve Harizm'in hâkimiyeti konusu Gazneliler'le Karahanlilar arasindaki bir mesele olarak Selçuklular'a miras kalmisti. Karahanlilar'la, Alp Arslan'in Toharistan melikligi sirasinda da eksik olmayan sinir çatismalari, simdi damadi Semsülmülk Nasr Han ile ogullari Ayaz ve Ilyas arasinda da sürüyordu. Nasr Han'in doguda mesgul olmasindan yararlanan Toharistan meliki Ayaz onun topraklarina saldirdi. Geri dönüp Ayaz'i yenilgiye ugratan Han, Selçuklu melikine agir kayiplar verdirdi. Ayrica Alp Arslan'in kizi olan esini de, kardesi lehine casusluk yaptigi suçlamasiyla döverek ölümüne sebep oldu,Alp Arslan bu gelismeler üzerine Karahanli hükümdarini cezalandirmak için 200.000 kisilik bir ordu ile sefere çikti. Selçuklu ordusunun Ceyhun Nehri'nden geçisi bir ay sürdü. Sultan'in ilerleyisi Maveraünnehir sinirindaki Barzam kalesinin direnisiyle durakladi. Batinî inanisli oldugu söylenen Yusuf el-Harezmî adli kale komutani, daha fazla direnemeyecegini anlayinca teslim olmaya karar verdi. Ancak rivayete göre sirlari ortaya çikmasin diye karisi ve çocuklarini kendi elleriyle öldüren Yusuf, bir suikast plâni yapti. Sultan'in huzuruna çikarildiginda çizmesinin koncuna sakladigi hançeri çikarip üzerine atildi. Alp Arslan ve komutanlarindan Gevherâyin agir sekilde yaralandilar. Yusuf, Sultan'in adamlari tarafindan hemen orada öldürüldü. Ancak Sultan Alp Arslan da aldigi yaralarin tesiri ile dört gün sonra 25 Kasim 1072 tarihinde sehit oldu. Ölümü karisikliklari önlemek düsüncesiyle bir müddet gizli tutuldu. Cenazesi daha sonra Merv'e getirilerek, orada babasi Çagri Bey'in yanina defnedildi.Alp Arslan'in saltanati Ibn-i Kemâl'in Yavuz Sultan Selim'in saltanati için yaptigi benzetmede oldugu gibi, ikindi günesi gibi gölgesi uzun, fakat vakti kisa bir saltanat oldu. Ancak diger tüm olaylar yok sayilsa bile Türk, Islâm ve Dünya Tarihinde çok mühim bir yer tutan, Anadolu'nun Türkiye olmasini saglayan Malazgirt zaferi, onun ve askerlerinin ölümsüz bir hizmeti olarak tarihe geçmistir. Sultan Alp Arslan bunun yanisira, Islâm dünyasini içeriden tehdit eden ve Fatimîler eliyle siyasallasan asiri siîlige karsi da, Nizâmiye adiyla meshur olan medreseler yaptirarak, fikir düzeyinde de sünnî islâma büyük hizmetler yapmistir.  Meliksah Zamani  MELIKSAH'IN TAHTA ÇIKMASI Hatirlanacagi gibi Türkistan Seferi sirasinda sehit edilen Alp Arslan, ölüm döseginde iken asker ve kumandanlardan veliahdi Meliksah'i tahta geçirmeleri konusunda söz almisti. Sultan'in ani ölümü, karisikliklara meydan vermemek için bir müddet sakli tutuldu. Sonra devlet ileri gelenleri toplanarak Meliksâh'i tahta oturttular (25 Kasim 1072). Ordunun bagliligini saglamak için kumandanlara çok miktarda hediyeler dagitilip, askerin maasi yükseltildi. Meliksâh babasinin nasini Merv'de dedesi Çagri Bey'in yanina defnettikten sonra Nisabur'a geldi. Bagdad sahnesi Gevherayin vasitasiyla bildirilen taht degisikligi ve Meliksâh'in saltanatinin onaylanmasi talebi, Halife el-Kaim Biemrillah tarafindan tereddütsüz yerine getirildi. Bunun nisânesi olan mensur ve sancak yine sahne araciligi ile Selçuklu baskentine gönderildi.Meliksâh tahta geçmis olmakla birlikte tüm meseleler çözülmüs degildi. Nitekim Alp Arslan zamaninda da bir kaç kere isyan etmis olan Kavurt Bey, harekete geçmis bulunuyordu. Meliksâh amcasina ogul dururken kardese miras düsmeyecegini, mevcut iradeye boyun egmesi gerektigini bildirdi ise de, onu durdurmak mümkün olmadi. Selçuklu ordusu içerisinde taraftarlari oldugu anlasilan Kavurt, öncü birlikleri yenilmesine ragmen çekilmedi. Hemedan civarinda Nisan 1073 yilinda meydana gelen savasi, Nizamülmülk'ün basarili sevk ve idaresinin de katkisiyla Meliksâh kazandi. Savasta iki oglu ile birlikte esir edilen Kavurt Bey, yay kirisi ile bogdurulmak suretiyle öldürüldü. Ogullari Sultansâh ve Emirânsâh'in gözlerine mil çekildi. Asker içerisinde huzursuzluk çikmamasi düsüncesiyle yüzügündeki zehiri içerek intihar ettigi duyuruldu. Kavurt Bey'in Kirman'da yerine biraktigi oglu Kirmansah'in ve sonra haleflerinin hüküm sürmesine, tâbiyet konusunda problem çikarmadiklari sürece izin verilmistir. Gözlerine mil çekilmis olmasina ragmen kaçarak, 1074 yilinda tahta geçen Sultansâh üzerine sefere çikan Meliksâh, onun af dilegini kabul ederek geri döndü.Bu sirada henüz 20 yasi civarinda bulunan Meliksâh'in en büyük desteginin Nizâmülmülk oldugu anlasilmaktadir. Nizâmülmülk, bu destegi ve Kavurt Bey isyanindaki hizmetleri dolayisiyla, iktalarina memleketi olan Tus sehri de ilave edilerek, yeniden vezirlik makamina atandi. Meliksâh, babasi tarafindan kendisine atabeg tayin edilmis olan vezirin bu makamini da, ilig ve hâcei buzurg (Büyük Hoca) unvanlariyla teyid etti.  Meliksâh dönemi yapilarindan Isfahan Mescidi Cuma Camii BIRINCI TÜRKISTAN SEFERI Sultan Alp Arslan'in Türkistan seferi sirasinda sehit düsmesi ve Meliksâh'in Kavurt isyani ile mesgul olmasi, Bati Karahanli hükümdarina Selçuklu sinirini tecavüz imkâni verdi. Semsülmülk Nasr Han önce Tirmiz'i ele geçirdi, arkasindan Toharistan'in merkezi olan Belh'e saldirdi. Melik Ayaz bu sirada Gürgân'da bulundugu için savunmasiz kalan sehir düstü (1073 basi). Melik Ayaz durumu haber alinca harekete geçti ve Belh'i geri aldi. Bununla birlikte Tirmiz üzerine düzenledigi seferde yenildi. Bir rivayete göre çok sayida askeriyle birlikte Ceyhun Nehri'nde bogularak hayatini kaybetti (Mart 1073). Bu karisikliklar Gazneliler'e de, Selçuklular'a karsi harekete geçme firsati verdi. Toharistan'a giren Gazneli kuvvetleri, Sultan'in amcasi Melikülümerâ Osman'i yenilgiye ugratip esir aldilar.Sultan Meliksâh, Kavurt meselesini hâlledip, Halife tarafindan saltanati da onaylandiktan sonra, bu sinir ihlâllerine son vermek üzere ordusuyla yola çikti. Selçuklu ordusu Belh'e ulastiginda, Han'in Meliksah'a gönderdigi elçi geldi. Han, Tirmiz'in Maveraünnehir'in bir parçasi olmasi dolayisiyla, eger baris isteniyorsa sehrin kendilerine birakilmasi gerektigini bildiriyordu. Ancak bu istege itibar etmeyen Meliksâh Ceyhun'u geçtikten sonra, Emir Savtegin kumandasinda gönderdigi kuvvetlerle Semerkant yolunu kesti. Daha sonra Han'in kardesinin idaresinde bulunan Tirmiz'i kusatip aldi. Oradan Semerkant'a dogru ilerledi. Semsülmülk durumun ciddiyetini anlayinca af dileyip baris talep etti. Meliksâh da bu kadarini yeterli görerek, eski sinir üzerinde anlasma yapmaya râzi oldu.Meliksâh'in harekâtindan haberdar olan Gazneli Sultan Ibrahim de, erken davranarak, Sultan'in esir tuttugu amcasini serbest birakti. Bunun üzerine Gaznelilerle her hangi bir çatisma olmadi. Sultan buradan Rey'e dönerken bölgenin güvenliginin saglanmasina yönelik bazi görevlendirmeler de yapti. Kardesi Tekis'i Toharistan'a, Böribars'i Herat'a, Togansâh'i Hemedan'a, amcasi Osman'i Velvalic (Kunduz)'e tayin etti. Amcasina diger meliklere nisbetle siyah çetr tasima ve kapisinda nevbet çalma gibi ayricaliklar da tanidi. ANADOLU VE SURIYE SIYASETI Sultan Meliksâh bundan sonra devletin baskentini Rey'den Isfahân'a tasidi. Sehir yeni insa edilen iki kale ile daha korunakli hâle getirilirken cami, mescid, medrese ve hankâh gibi eserlerle adetâ yeni bastan imar edildi. Böylece dogu sinirlarini tahkim ve ülkesinin islerini tanzim eden Meliksâh, dikkatini batidaki gelismelere çevirdi. Baskentin naklinde bu yöndeki olaylari daha yakindan izlemek düsüncesi de etken olmustur. Zira Anadolu ve Suriye'de, Selçuklu Devleti'ni yakindan ilgilendiren gelismeler yasanmakta idi. Sultan, Kafkasya'da meydana gelen karisikliklar nedeniyle 1076 ve 1079 yillarinda bizzât Kafkasya/Gürcistan üzerine sefere çikarak bölgeyi itaât altina aldi. Ancak daha sonraki tarihlerde de Gürcistan üzerine seferler düzenlenmek zorunda kalinmistir,  Sultan Meliksâh’in dinari Türkiye Selçuklu Devleti'nin Kurulusu Anadolu bilindigi gibi, Selçuklu Devletinin yürüttügü fetih siyaseti dogrultusunda, yurt tutmak düsüncesiyle devamli Türkmenlerin akinlarina ugramakta idi. Bunun yanisira çesitli sebeplerle devlete küsen Türkmenler de bir siginak olarak oraya iltica ediyorlardi. Son olarak kardesi Kavurt'un isyanina destek veren ve asi sehzâde Erbasgan'in da esi olan Gevher Hatun, Anadolu istikametinde Yabgulu Türkmenlere katilmak üzere çekilirken bertaraf edilmisti. Yabgulu Türkmenleri'nin Anadolu ve Suriye'de denetim disi faaliyetleri Selçuklu sultanlarini rahatsiz etmekteydi. Onlarin en büyük basbuglarindan olan Kutalmis'in ogullari, Alp Arslan'a karsi girdigi taht mücadelesini kaybedince hapsedilmislerdi,Olaylarin seyrine bakilacak olursa Kutalmisogullari, Meliksâh'in tahta geçtigi sirada yasanan karisikliklardan yararlanarak hapisten kaçmis veya kaçirilmislardi. Nitekim Güney Anadolu bölgesinde kisa bir süre faaliyette bulunduktan sonra, Suriye'de Büyük Selçuklu aleyhtari bir mücadeleye karistilar. Bu olayda bir kardesi yeniden hapse düsen Süleymansâh, Halep Antakya üzerinden Bizans topraklarina dogru ilerledi. 1075 yilinda Bizans'a ait Iznik (Nikia)'i fethederek kendisine merkez yapti. Kutalmis'in oglu olma ayricaligi Süleymansah'i, kisa zamanda bir cazibe merkezi ve dolayisiyla etkili bir güç hâline getirdi. Nitekim Süleymansah 1078 yilinda, Erbasgan'in arabuluculugu ile Nikephoros Botaniates'e askerî yardimda bulunarak Bizans tahtini ele geçirmesini sagladi.Anadolu'nun fethi konusunda bu tarihe kadar alinan yol, hiç süphesiz Büyük Selçuklular'in eseri idi. Tabiî olarak bu topraklarin tümüyle Türk yurdu olmasini istiyorlardi. Ancak kendilerine ragmen bir gelismeye izin vermek istemedikleri için, Meliksâh 1078 yilinda, Anadolu'ya Emir Porsuk idaresinde bir ordu gönderdi. Süleymansâh'in ona karsi gönderdigi kardesi Mansur, bu savasta hayatini kaybetti, fakat Porsuk amacina ulasamadi. Türkiye Selçuklulari varliklarini devam ettirdiler. Tutus'un Sam Melikligine Tayini Anadolu'dakine benzer bir gelisme de Suriye ve Filistin'de yasaniyordu. Kinik boyundan olan Atsiz Bey, Alp Arslan'in emri ile bölgede fetihlerde bulunmaktaydi. 1071 yilinda Fatimîler'den Kudüs'ü, 1076'da ise Dimask (Sam)'i aldi. Atsiz Bey ertesi yil Misir üzerine yürüdü, fakat Kahire yakinlarinda agir bir yenilgiye ugradi. Bundan cesaret alan Fatimîler'in taarruzlari Meliksâh'in bölgeye müdahalesine yol açti. Atsiz'a dokunmaksizin Suriye'yi, kardesi Tacüddevle Tutus'a ikta etti. Fakat Atsiz Bey, Fatimîler'e karsi yardimina basvurmak zorunda kaldigi Tutus tarafindan öldürüldü. Böylece 1078 yilinda Suriye Selçuklu Melikligi kurulmus oldu. Tutus'un, Meliksâh'a sadakâtini sonuna kadar korudugu görülmektedir. Fakat Tutus Selçuklu'ya tâbi olmasina ragmen, Irak ve Suriye'de bir Arap devleti kurmak isteyen Müslim b. Kureys ile, siddetli bir rekabet içerisinde olmustur. Ayrica Suriye sinirlarini zorlamakta olan Kutalmisoglu Süleymansâh da onunla girdigi savasta hayatini kaybetti. Tutus, Meliksah'in ölümünden sonra Berkiyaruk'a karsi girdigi taht davasinda hayatini kaybetti. Ogullari Haleb ve Dimask'ta melikliklerini ilân ettiler. Kafkasya Seferi Sultan Alp Arslan zamaninda tâbiyet altina alman Gürcistan'da, Kral Bagrat'm yerine geçen II. Giorgi zamaninda çikan karisikliklar, Meliksah'i Kafkasya seferine çikmaya mecbur etti. Büyük bir ordu ile Kartli bölgesine girip bazi kaleleri fetheden Sultan, Kafkasya seferinde Alp Arslan'a da mihmandarlik etmis olan Emir Savtegin'i genel vali olarak atadi (1076),Karmatîler Abbasî Halifeligine karsi 869 tarihinde baslayan Zenci isyanina destek veren ve onunla özdeslesen bir topluluk. Kûfe bölgesinden olan Karmatîler, fiiânin ismailiye koluna mensup idiler. Sözkonusu isyan X. yüzyilin basinda bastirilsa da, zaman zaman alevlenen hareket, takibat sonucu Hindistan'a kadar yayilma imkâni bulmustur.Ancak Savtegin'in Gürcü kralina yenilmesi, Kars ve Anapa'nin düsmesine, hattâ Ermeni Gagik'in Ani'yi ele geçirmeye yeltenmesine imkân verdi. Bunun üzerine Meliksah 1079'da bir kere daha Gürcistan seferine çikti. Somkhet bölgesini fetheden Sultan, Gürcü prensi Ivane'yi esir aldi. Savtegin'i yeni kuvvetlerle takviye ettikten sonra Isfahan'a döndü. Ancak Savtegin'in Gürcüler'in taarruzuna ugramasi, Bizans'in buradaki zayif birligine bile hareket imkâni verdi. Kars ve Erzurum düstü. Sultan bu duruma son vermek için Emir Ahmet idaresinde kuvvetli bir orduyu Gürcistan'a gönderdi. Krali ard arda yenilgiye ugratan emir, Kars ve Erzurum'u geri aldi. Ayrica kendisiyle paralel harekât yürüten Türkmenler de Karadeniz'e kadar yayildilar (1080). Gürcü krali topraklarinin bir kismini olsun kurtarabilmek için Isfahan'a giderek Meliksah'in huzuruna çikti. Vergi ödemek ve asker vermek sartiyla tahtina iade edildi. Kral ölene kadar Meliksah'a bagli kaldi. Meliksah bölgede denetimi saglamak üzere, amcasi Yakutî'nin oglu Ismail'i Arran valiligine tayin etti. 1086 yili basinda Suriye seferinin hemen öncesinde, bizzât Kafkasya bölgesine giren Meliksah, bölgede Selçuklu egemenligini güçlendirdi. DOGU ARABISTAN- HICAZ- YEMEN VE ADEN'IN SELÇUKLULAR'A BAGLANMASI el Ahsa ve Bahreyn bölgesinde yasanan sünnilige muhalif hareketler, Meliksah'in bölgeye bir ordu göndermesine yol açti. Nitekim meshur Türkmen kumandani Artuk Bey'i, ikta sahasi olan Hulvan'dan güneye inerek, bölgeyi itaât altina almakla görevlendirdi. Bölgede ilerleyen Artuk Bey çöl yolculugu için attan çok deveye ihtiyaçlari oldugunu gördü. Bu sebeple önce, Basra'dan develer ve ordunun zahire ihtiyacini temin etti. Harekâtin basinda el-Ahsa bölgesinde Katîf ele geçirildi. Buradan Bahreyn adalarina geçip, oradaki mahalli güçleri itaât altina alan Selçuklu ordusu, el-Ahsa'ya dönerek Karmatîler'i cezalandirdi. Ordusu sicaklar yüzünden çok zorluk çeken Artuk Bey, mahalli emirlerden Karmatîler'e düsman birisini, emrine iki bin Türkmen atlisi verip, Ahsa'nin korumasi ile görevlendirdikten sonra Hulvan'a döndü (1077). Karmatîler'e karsi kazanilan bu zaferleri Halife'ye de bildiren Artuk Bey, onun tarafindan bir tebrik mektubu ve çok degerli hediyelerle ödüllendirildi.Bu arada Hicaz'da (Mekke-Medine), Sultan Alp Arslan zamanindan beri (1068) sünnî hutbesi okunmakta iken, Halife el-Kaim Biemrillah ölünce, Siî hutbesine dönüldügü görülmektedir. Fatimî Halifesinin baskisiyla buna mecbur olan Mekke emiri Meliksah tarafindan gönderilen Sâlâr-i Horasan adli kumandanin destegi ile hutbeyi yeniden Abbasî halifesi adina okuttu (1077). Fatimîler, Selçuklular karsisinda Suriye ve Filistin'de agir yenilgiler almislardi. Bu sebeple Hicaz'da okunan hutbeyi, kendileri açisindan bir sayginlik meselesi sayarak imkân buldukça mücadeleye devam ettiler. Ancak bazi küçük kesintilere ragmen, 1080'den itibaren Hicaz'da hutbe Selçuklu sultani ve Abbasî halifesi adina okunmaya devam etti.1092 yilinda Bagdad'i ziyareti sirasinda tüm tâbi emir ve beylerini huzuruna kabul eden Meliksah, yeni fetih planlari çerçevesinde, Yemen ve Aden'in imparatorluga baglanmasini emretti. Bunun için Türsek, Yorunkus ve Çubuk gibi emirler görevlendirildiler. Hicaz üzerinden Yemen'e inen Selçuklu ordusu kisa bir sürede Yemen ve Aden bölgesini hâkimiyet altina almaya muvaffak oldu. Bundan sonra Meliksah Hicaz'a su yollari, sarniçlar ve ribatlar yaptirirken, hacilardan alinan vergileri de kaldirdi. DIYARBEKIR'IN SELÇUKLU TOPRAKLARINA KATILMASI Anadolu ve Suriye'de cereyan eden hadiseler, Büyük Selçuklu siyaseti bakimindan büyük önem arzediyordu. Zira Türkiye Selçuklu sultani Süleymansah, 1081 yilinda Bizans ile bir baris anlasmasi yaptiktan sonra, Dogu'ya yönelik bir siyaset takip etmeye baslamisti. Bu çerçevede Çukurova bölgesini fetheden Sultan'a bagli bazi beyler de, Firat havzasinda paralel bir harekât yürütmekte idiler. Süleymansah'in Büyük Selçuklu tahti üzerindeki iddiasi hatirlanacak olursa, bu ilerleyisin Meliksah'i rahatsiz edecegi kuskusuzdur. Bu yüzden daha 1078 yilinda Emir Porsuk idaresinde Anadolu'ya ordu sevketmesi de, Süleymansah'i durdurma düsüncesinden kaynaklaniyordu. Fakat yürüyüsünü sürdüren Süleymansah, 1084 yili sonunda Antakya'yi fethederek, Büyük Selçuklularla komsu olmustu. Bu arada yine Tugrul Bey zamanindan beri Selçuklular'a tâbi olan Musul'daki Ukaylogullari da sorun yaratmakta idiler. Meliksah'in halasi ile de evli bulunan Musul valisi Müslim b. Kureys, Musul'dan Haleb'e kadar olan bölgede bir Arap devleti kurmak istiyordu. Kendisi de siî olan Müslim, maksadina ulasmak amaciyla Fatimî halifesi ile temas kuruyor, açikça Selçuklu aleyhtari politikalar takip ediyordu. Hattâ Suriye meliki Tutus'un merkezi olan Dimask'i kusatmaktan bile çekinmiyordu. Bununla birlikte bölge dengeleri içerisinde onu da bir yere koyan Meliksah, Müslim'in elindeki yerlerden baska, vergi almak yoluyla Haleb'e hâkim olmasini da onayliyor, Tutus'a da ona dokunmamasini bildiriyordu. Müslim bu sirada Bizansli bir valinin elinde bulunan Antakya'nin haracini da aliyordu. Fakat yukarida söylendigi gibi, Türkiye Selçuklu sultani Antakya'yi fethetmis bulunuyordu. Bu durum Suriye hâkimiyeti konusunda ikisi birbiriyle kiyasiya rekabet eden Tutus ve Müslim'i, ayni zamanda Süleymansah'la karsi karsiya getiriyordu.Meliksah bir yandan Süleymansah'in ilerleyisini durdurmak, diger yandan da Fatimîlerle baglantilari olan Mervanogullari'ni cezalandirmak üzere Diyarbekir bölgesine bir sefer yapilmasina karar verdi. Zira Mervanî emiri Nasruddevle Mansur da, varligini sürdürebilmek için Selçuklu aleyhtari politikalar takip ediyordu. Ayrica Mervanogullari'nin ve Halife'nin eski veziri olan Fahrüddevle b. Cüheyr de kendisine bir yönetim alani bulmak üzere, Meliksah'i bu konuda tesvik ediyordu. Böylece Süleymansah'in güneyde yürüttügü bu süratli harekâtin önü kesilmis olacakti.Selçuklu meliklerine has yetkilerle donatilan Fahrüddevle, emrine Gevherayin, Altuntak, Dilmaçoglu, Çubuk ve Artuk gibi meshur kumandanlar verilerek Diyarbekir seferine memur edildi. Selçuklu ordusu ilk olarak Amid üzerine harekete geçti. Fakat Mervanî emirinin kendisine bazi kaleler verecegini vaad ederek yardim istedigi Musul valisi Müslim de, Selçuklu ordusundan önce Amid'e gelmis bulunuyordu. Kendisi de aslen Musullu bir Arap olan Fahrüddevle "Kendi eliyle Araplarin basina belâ gelecegi" kaygisiyla, Müslim'e saldirmak istemedi. Bu durum emrindeki Türkmen komutanlarla arasinin açilmasina sebep oldu. Çubuk Bey idaresindeki Türkmenler, Fahrüddevle'nin haberi olmaksizin Müslim'in karargâhina bir gece baskini düzenleyerek kuvvetlerini dagitip mallarini yagmaladilar. Meliksah'in bu olaylardan haberdar olmasindan çekinen Fahrüddevle, Amid'e çekilen Müslim'e saldirmaya karar verdi. Fakat Müslim, bu defa da Artuk Beyle Fahrüd devle'nin bilgisi disinda para karsiligi anlasti. Nitekim onun açtigi güvenli yoldan Musul'a dogru yola çikti. Artuk Bey de Fahrüddevle'nin hizmetinde kalmak istemeyerek buradan ayrildi.Bunun üzerine Sultan Meliksah'tan korkan Fahrüddevle, Âmid muhasarasini oglu Zaimüddevle'ye birakarak, süratli bir harekâtla Mardin, Siirt, Erzen ve Hisn Keyfâ'yi ele geçirdi. Mervanî emiri bir kisim topraklarini kurtarmak düsüncesiyle Isfahan'a Sultan'in yanina gitti. Ancak kendisine yapilan teklifi, hiristiyan veziri Ebû Salim'in, on yil dayanacak güçleri oldugunu söyleyip yaniltmasi sebebiyle reddetti. Amid'de Vezirin himayesindeki hiristiyanlar yiyecek depolarken, müslümanlar kötü muamele görüyorlardi. Bu yüzden ayaklanan müslüman ahâlinin Selçuklu ordusuna yardim etmesi üzerine sehir düstü (Mayis 1085). Mervanogullari'nin elinde ufak bir iki yer disinda sadece Meyyâfârikîn kalmisti. Nasrüddevle Meliksah'in teklifini kabul ettigini bildirdi ise de, dikkate alan olmadi. Nihayet 1085 Agustos sonunda Mervanîler'in baskenti de düstü ve hanedan tarihe intikâl etti. Bu sefer sirasinda ele geçirilen 1.000.000 dinar degerindeki ganimet Isfahan'a gönderildi. Nasruddevle'ye Irak'ta bir kasaba ikta edildi. Musul Seferi Selçuklu ordusunun Âmid muhasarasi sirasinda, Musul valisi Müslim b. Kureys'in, Mervanî emirinin yardim çagrisina icabet ettigi ifade edilmisti. Nitekim Müslim kuvvetleri baskina ugrayip yenilince Artuk Bey ile anlasip Musul'a dogru çekilmisti. Ancak bu kulak ardi edilecek bir olay degildi. Meliksah, Ukaylogullari'na ait topraklari Fahrüddevle'nin ogluna ikta ederken, bölgedeki Türkmen beylerine de ona katilmalari emrini verdi. Kasimüddevle Aksungur ve Artuk Bey gibi komutanlar Musul'da toplandilar. Sehir kisa sürede ele geçirildi. Ancak Müslim'in Rahbe'de iken Fatimîler'le yeniden isbirligine tesebbüs etmesi, Meliksah'in da bizzât sefere çikmasini gerektirdi. Selçuklu ordusu Musul'u aldigi sirada Sultan da sehre ulasti. Musul ileri gelenleri tarafindan büyük saygiyla karsilanan Meliksah, bu sirada kardesi Tekis'in isyan etmis oldugu haberini aldi. Bunun üzerine Müslim'i huzuruna getirten Sultan, bölge dengelerini dikkate alarak, sahip oldugu yerlerin tamamini kendisine verip, onu yerinde birakmayi uygun buldu (Kasim 1085). Tekis'in Isyani Hatirlanacagi üzere Tekis, Birinci Türkistan seferinden dönüste, Meliksah tarafindan Toharistan melikligine tayin edilmisti. Tekis ilk olarak 1081'de Horasan'in önemli sehirlerinden Merv ve Nisabur'u ele geçirmeye kalkisip isyan etmisti. Bir süre önce disiplinsizlik sebebiyle ordudan atilan 7.000 kadar Ermeni de, bu isyan sirasinda onu desteklemislerdi. Fakat Tekis, Meliksah tarafindan Tirmiz sehrinde kusatilinca af dilemis ve istegi kabul edilmisti.Tekis, Meliksah'in Musul seferinde bulunmasindan yararlanarak bir kere daha isyan etti. Meliksah kardesinin üzerine yürümek için kisin geçmesini bekledi. Sonra isyanin çok tehditkâr bir sekil almasindan dolayi emrinde Artuk, Porsuk, Bozan, Türsek, Kumaç ve Ayaz gibi meshur kumandanlar oldugu hâlde büyük bir orduyla harekete geçti. Merv-i Rud'dan Serahs'a kadar olan bölgeyi kontrolü altina almis olan Tekis, bu sirada Serahs'i kusatmaktaydi. Nizâmülmülk idaresindeki Selçuklu ordusunun yaklasmakta oldugu seklinde uydurma bir haberle yaniltilan melik, acele olarak kusatmayi kaldirmak zorunda kaldi. Önce Venec'e çekilen Tekis, Meliksah tarafindan takip edilerek Tirmiz'de bir kere daha teslim alindi (1085). Yeniden isyana tesebbüs edememesi için gözlerine mil çekilerek hapse atildi. Tekis'in yerine Toharistan melikligine, ilginç bir sekilde onun oglu Ahmed tayin edildi. Bu durum isyan sirasinda oglunun Tekis'i desteklemedigine isaret etmektedir. SURIYE (ANTAKYA) SEFERI Diyarbekir seferinin basinda söylendigi gibi, Türkiye Selçuklu hükümdarinin Antakya'yi fethedip Halep kapilarina dayanmis olmasi onu, Büyük Selçuklu Devleti'nin bölgedeki iki temsilcisi ile karsi karsiya getirdi. Müslim b. Kureys, Süleymansah'tan Antakya için kendisine haraç ödemesini istedi. Dogal olarak bu teklifi reddeden Süleymansah ile Müslim arasindaki gerginlik bir savasla sonuçlandi. Kurzahil savasinda Müslim'in yanindaki Türkmen askerlerinin Selçuklu sultanin saflarina geçmesi üzerine Müslim yenilip hayatini kaybetti (Temmuz1085). Fakat Süleyman sah'in Haleb'i kusatmasina Suriye meliki Tutus'un sessiz kalmasi düsünülemezdi. Nitekim bu defa Tutus'la Süleymansah arasinda bir savas oldu. Müslim'in yenilmesine yol açan Türkmen kuvvetler bu defa Tutus'un saflarina geçince, Süleymansah maglûp oldu ve hayatini da kaybetti (Haziran 1086).Taraflar arasinda bu mücadeleler sürerken, Halep hâkimi de Sultan Meliksah'i, sehri kendisine teslim etmek üzere davet etmis bulunuyordu. Müslim'in ölümü Selçuklular'in Suriye hâkimiyetini güçlendirmek konusunda bir firsat oldu. Yine ülkesini ve saltanatini tehdit eden Süleymansah'in ölümü de ayni sekilde, Meliksah'i rahatlatan bir sonuçtu. Ancak diger taraftan da, artik rakipsiz kalan Tutus'un, istenmeyen sekilde güçlenmesine firsat verecek bir gelisme idi. Nitekim Tutus bu sirada Haleb'i kusatmis bulunuyordu. Meliksah bu yüzden olaylari kontrol altina almak üzere, önce Kafkasya bölgesinde hizli bir harekâtta bulunduktan sonra, 1086 sonbaharinda Musul üzerinden Harran'a geldi. Emrindeki komutanlardan Bozan'i Urfa'nin fethi ile görevlendirdi. Bozan kisa bir süre sonra fethettigi Urfa'nin valiligine atandi. Sultan kendisi Caber ve Menbic kalelerini aldi. Bu sirada Halep iç kalesini kusatmakta olan Tutus'un çekilmesi üzerine sehre girdi ve valiligine Kasi müddevle Aksungur'u tayin etti. Seyzer emiri bagliligini bildirdi. Buradan Antakya'ya gelen Meliksah, Süleymansah'in vezirinden sehri teslim aldi. Süleymansah'in vezirinin yaninda bulunan ogullarini alip Isfahan'da hapse gönderdi. Sehrin valiligine Türkmen beyi Yagisiyan'i getirdi. Böylece valiligine Çökermis'i tayin ettigi Musul'dan Halep'e kadar olan topraklar dogrudan Büyük Selçuklu idaresine baglanmis oldu.Türkiye Selçuklu sultani bu mücadelede hayatini kaybedip ogullari da hapsedilmek suretiyle devleti bassiz birakilirken, Kutalmisogullari'nin güneye açilan kapilari kapanmis oldu. Nitekim Meliksah hemen akabinde, Iznik'te Süleymansah'in nâibi olan Ebû'l-Kasim üzerine de, Bozan idaresinde bir ordu gönderdi. Meliksah'in Bagdad Ziyareti Böylece Suriye'de gerekli düzenlemeleri yapan Sultan Meliksah, Bagdad'i ziyaret etmeye karar verdi. 12 Mart 1087 tarihinde geldigi Bagdad'da, ileri gelenler ve halk tarafindan büyük gösterilerle karsilandi. Meliksah Selçuklu sarayina inerken Nizâmülmülk, ordugâhta kalarak askerin halka ve evlere rahatsizlik vermemesi için tedbirler aldi. Daha sonra Imam-i Âzam Ebû Hanife, Hz. Ali, Hasan ve Hüseyin'in türbelerini ziyaret eden Sultan, Firat'tan Necef'e su kanali açilmasini emretti.Bu ziyaretlerden sonra Bagdad'a dönen Meliksah, Muktedî'nin gönderdigi bir at ile hilafet sarayina gitti. Kabul töreninde Halife ile Sultan'in adamlarini Nizâmülmülk takdim etti. Halife Sultan'a iki kiliç kusandirarak Dogu'nun ve Bati'nin hükümdari ilân etti. Hilatler giydirip, sancak, at ve altindan bir taht hediye ettigi Sultan'in yakinlari ile Vezir'e de pek çok hediyeler verdi (24 Nisan 1087). Selçuklu heyeti halifelik sarayindan coskulu bir merasimle ugurlandi.Meliksah'in Bagdad ziyaretinin bir sebebi de, kizi Mehmelek Hatun'un Halife ile evlenecek olmasi idi. Emir Porsuk ve Gevherayin'in basinda bulundugu bir kervanla Bagdad'a getirilen gelinin çeyizi 130 deve 74 katir ile tasinmakta idi. Bagdad bu muhtesem dügün vesilesi ile süslenmis, halk da bu dügüne katilmisti. Gelin aksam 300 atli ile Selçuklu konagindan alinarak Halife'nin sarayina götürüldü. Halife'nin, üç günlügüne ava çikan Meliksah'in Bagdad'a dönüsünde, onun serefine verdigi ziyafet de, kaynaklarda bütün ihtisamiyla akis bulmustur. Meliksah nihayet Mayis ayi ortalarinda, Isfahan'a gitmek üzere Bagdad'dan ayrildi.Nâib, hükümdarin merkezde bulunmadigi zamanlarda, onun bütün yetkilerini hâiz, vezire denk veya ondan daha üst rütbede olan bir devlet görevlisi idi. Hükümdarin yerine vezirle birlikte, devlet islerini usûlüne uygun sekilde yürütebilecek vasiflara sahip olmasi gerekirdi.Siyaseten katl, devlete isyan, hükümdarin hayatina kast etme, askerden kaçma gibi devlet güvenligini ilgilendiren siyasî suçlar kapsaminda, suçlularin idam edilmesi hadisesidir. Müsadere ise, devlet görevlilerinin isgal ettikleri makamin gücünü kullanarak, haksiz biçimde edindikleri servetlerine el konulmasidir. IKINCI TÜRKISTAN SEFERI Ahmed Han döneminde Bati Karahanlilar'in en önemli meselesi, Maveraünnehir'in Iranî geleneklere alisik yerel unsurlarinin, Türk hükümdari ile giristikleri güç mücadelesi olusturuyordu. Yerli esrâf ve ümerâ, Türk hükümdarinin mutlakiyetçi olmayan hükümranlik anlayisini bir zaaf olarak görüyorlardi. Bu yüzden Hakan'in iktidar alaninda ortaklik ve güç paylasimi mücadelesine giriyorlardi. Bu haksiz mücadelelere karsi, hukukta siyaseten katl ve müsadere gibi iki önemli ceza yer almakta idi. Maveraünnehr'in fethinden sonra Karahanli hükümdarlari, yerli unsurlarin destegini kazanabilmek için, içlerinde ulemânin da bulundugu ileri gelenlere, para basma gibi bazi imtiyazlar vermislerdi. Devletin hâkimiyetinin gittikçe güçlenmesi üzerine, bu tavizler geri alinmaya baslayinca hosnutsuzluklar da artmaya basladi.Ahmed Han'in babasi Hizir Han zamaninda çekisme doruga ulasti. Her iki hakan da, bu türlü adamlarin mallarini müsadere, kendilerini de hapsetmek veya öldürmek suretiyle cezalandirma yoluna gittiler. Bunun üzerine Ebû Tahir b. Alik adli bir Safiî din adami, hac bahanesiyle Semerkant'tan ayrilip Isfahan'a geldi. Meliksah, devrin en büyük siyasî ve askerî gücüne sahip bir Sultan olarak, tabiî ki bu tür sikâyetlerin adresi olacakti. Adigeçen fakih Meliksah'a, Ahmed Han'in zulmünden yakinip halk ve ulemâ adina yardimini talip etti. Sultan bunun üzerine 1088 yili sonunda sefere çikti,Meliksah muazzam bir orduyla Ceyhun Nehri'ni geçip Buhara'ya geldi. Burayi ele geçirdikten sonra Semerkant'a ulasti. Baslangiçta çok siddetli bir direnis olmasina ragmen, burçlardan birisini müdafaa eden komutanin Buhara'da esir düsmüs olan oglunun öldürülmesinden korkarak Selçuklu ordusuna yardim etmesi üzerine sehre girmeyi basardilar. Buna ragmen sokak çatismalari yasanacak kadar ciddî bir mücadele devam etti. Ancak Ahmed Han'in, saklandigi evde yakalanmasi üzerine savas sona erdi. Meliksah, esi Terken Hatun'un da yegeni olan Ahmed Han'i tahtina iade etmeyip Isfahan'a gönderip hapse attirdi. Onun yerine bir nâib tayin ederek Bati Karahanli topraklarini dogrudan Selçuklu Devleti'ne bagladi.Bu kadarla yetinmeyen Sultan, Seyhun Nehri'ni geçip Dogu Karahanli topraklarina girdi. Sultan Özkent'e vardiginda degerli hediyeler gönderip, huzuruna gelen Bugra Han, Meliksah adina para kestirip hutbe okutmak kaydiyla bagliligini arzetti. Böylece Ikinci Türkistan Seferi sonunda, Dogu Karahanlilar tâbi olarak, Bati Karahanlilar ise dogrudan Büyük Selçuklu Devleti'ne katilmis oldu. Selçuklu Devleti'nin dogu sinirlari Çin'e kadar genislemis oldu. Sultan bundan sonra Horasan'a döndü, Bizans Imparatoru Aleksios Komnenos'un elçisi de tam bu sirada, yillik haraci ödemek üzere, Isfahan'a gelmis bulunuyordu. Fakat Nizâmülmülk onu huzura çikarmayip, Türkistan'a kadar beraberinde götürdü. Vezir'in bunu yapmaktan maksadi, elçinin bizzat sahit olacagi Selçuklu hasmetini imparatora anlatmasini saglamak ve Bizans'a gözdagi vermekti. Nizâmülmülk, bu sefer sirasinda Selçuklu ordusunu Ceyhun Nehri'nden geçiren gemicilerin 11.000 dinar tutarindaki ücretlerinin Antakya vergilerinden ödenmesini emretmisti. Gemiciler ücretlerini alabilmek için elbette Antakya'ya kadar gitmeyeceklerdi. Vezir'in de dedigi gibi, Antakya'ya isaretten maksat, Selçuklu ihtisaminin tarihe intikâl etmesine aracilik etmek, bu sekilde Devlet'in sinirlarina vurgu yapmakti. ÜÇÜNCÜ TÜRKISTAN SEFERI Meliksah ikinci Türkistan seferi ile, Bati Karahanli ülkesini bir nâib idaresinde dogrudan topraklarina katarak, ulamâ ile hakanlar arasindaki çekismeyi, Türkistan'daki huzursuzluklari sonlandirmayi hedeflemisti. Ancak kisa bir zaman sonra bunun mümkün olamadigi anlasildi. Karahanlilar'a bagli büyük boylardan Çigiller ayaklandi. Selçuklu nâibi olaylar karsisinda aciz kalip Harizm'e kaçti. Bunun üzerine Kasgar Hani'nm kardesi ve Atbasi sehrinin hâkimi Yakup Tegin Semerkant'a davet edildi. Ancak onun Çigiller'in reisini idam ettirerek ise baslamasi isyanin büyümesine yol açti. Bu durumda ülkenin hükümdari sifatiyla, meseleyi hâlletmek bir kere daha Meliksah'a düstü. 1089 yili sonunda üçüncü defa Türkistan'a sefere çikti, Yakup Tegin Selçuklu ordusunun yaklasmasi üzerine, Semerkant'tan süratle çekildi. Fakat Meliksah'in kararli takibi sonucunda, Kasgar Han'i tarafindan yakalanarak Sultan'a gönderildi. Ancak bu sirada Bugra Han baska bir hanedan mensubu tarafindan hapsedilince Meliksah, Dogu Karahanli meselesini, yolda saliverilen Yakup Tegin'le anlasarak çözmeyi uygun buldu. Onu asi hanedan mensubuna karsi mücadele ile görevlendirdi,Ancak Meliksah, karisik Türkistan hadiselerine dogrudan müdahil olmakla, söhret ve itibarinin zedelenmesi tehlikesi ile karsi karsiya bulunuyordu. Bunun üzerine, Dogu Karahanlilarla arasinda bir tampon bölge olmasini da düsünerek, Bati Karahanli hükümdari Ahmed Han'i, bagliliktan ayrilmayacagina dair söz aldiktan sonra tahtina iade etti,  Vezir Nizâmülmülk'e göre Çigil ve Yagmalar'in ayaklanmasinin sebebi, Türkistan'i bastanbasa geçen Selçuklu sultaninin onlara, Türk töresinin geregi olan bir ziyafet (Toy / Han-i yagma) vermemis olmasiydi. Zira Türk hükümdarlarinin seferde hazerde, geçtikleri yerlerde toylar düzenlemek suretiyle halki hosnut etmeleri örfi bir kanundu. Kanuna uyulmamasi halk isyan edebilirdi. Ziyafetten sonra kap kacagin yagmalanmasi da âdettendi. Bu husus süphesiz, Sultanîn sofrasinda bir kere yemek yiyen ve âdet geregi birer tabak kasik alip götüren insanlarin, bir daha acikmayacagi anlamina gelmiyordu. Konu karin doyurmak degil, hükümdarin tebasini (ahaliyi) dikkate alip almadigi meselesi idi. Nitekim bu hususta Sultanî uyaran Vezir, ondan önceki sultanlarin ve Karahanli hükümdarlarinin verdigi ziyafetleri örnek göstermistir. Bir cihân padisahi olan Meliksah'in, cömertliginin ve sofrasinin genisliginin de ona uygun olmasi gerektigini hatirlatmistir. DEVLETIN BÜNYESINDE OLUSAN SORUNLAR Sultan Meliksah, Türkistan Seferlerinden sonra Bagdad'a ikinci ziyaretini gerçeklestirdi (Kasim 1091). Sultan burada her ne kadar sasaali törenlerle karsilandi ise de, Halife Muktedî ile aralarinda ciddî bir gerginlik vardi. Selçuklu Devleti'ne karsi siyasî kimlik olusturma mücadelesi veren Halife, bu tavrini Mehmelek Hatun'a da aksettirmisti. Hatirlanacagi gibi Halife, 1087 yilinda Meliksah'in kizi ile evlenmisti. Bu evlilikten Cafer adli bir oglu olan Mehmelek Hatun, Sultan'a kocasinin kendisine ve yanindaki Türkler'e kötü muamele ettiginden sikayette bulundu. Meliksah bunun üzerine kizini ve torununu derhal Isfahan'a getirtti. Ancak Mehmelek kisa bir süre sonra vefat etti. Meliksah bu hadiseyi Halife ile bir hesaplasma konusu olarak görüyordu.Daha önce söz edildigi gibi, Meliksah bu ziyaret sirasinda Suriye meliki Tutus, Aksungur, Bozan ve Çubuk gibi beyleri huzuruna çagirip, onlari Yemen Aden ve Misir istikametinde fetihlerle görevlendirmisti. Kendisi ise kis boyunca kaldigi Bagdad'da Tugrul Beg Sehri'ni yeni bastan imar etti. Saraylar, köskler, evler, çarsilar insa edilerek genisletilen sehirde bir de darbhâne yapilmaya baslandi. Bütün bu faaliyetler, Bagdad'in Selçuklu Imparatorlugu'nun baskenti olmaya hazirlandiginin isaretleri idi.Bunun yanisira Nisan 1092'de Isfahan'a gitmek üzere yola çikan, Sultan ve Nizâmülmülk arasindaki sogukluk da giderek büyüyordu. Bunda özellikle sivil bürokraside zaten Iranlilar'a dayanan Selçuklu Devleti'nin bir nevi Iranli unsurlarin çatisma alani hâline gelmis olmasinin da payi vardi. Çünkü devletin üst düzey kadrolarinda görev alan gûlam ümerâ, nüfuz alanlarini genisletmek için birbirleriyle kiyasiya rekabet ediyorlardi. Nizâmülmülk'ün Amidülmülk Kündürî'yi bertaraf edip vezir olmasi gibi, simdi de baskalari yasli vezirin yerine adaylik yarisi içerisinde bulunuyorlardi. Gerçi oniki oglu, damatlari, sayisiz akraba ve azatli köleleri vasitasiyla devlete her alanda nüfuz etmis olan Vezir ile rekabet etmek çok kolay görünmüyordu. Fakat Terken Hatun bu hususta Meliksah'i etkileyebilecek konumda bulunuyor ve Sultan'a kendi veziri Ebû'l-Ganaim'i tayin etmesi için telkinde bulunuyordu. Iranî gelenegin temsilcisi Nizamülmülk, hatunlarin Türk töresinden kaynaklanan güçlü hukukundan rahatsiz oluyor; bu sebeple Terken Hatun da Vezir'in muhalifleri arasinda bulunuyordu. Meliksah'in, Terken Hatun'dan olan oglu Mahmud'u veliaht tayin etmek, Berkiyaruk tarafini tutan Nizâmülmülk'ün buna engel olmak istemesi, Hatun'la arasindaki düsmanligi artiriyordu. Meliksah'in, Halifelikle ilgili plânlari konusunda da Vezir ile ayri düstügü görülüyor. Çünkü bir rivayete göre Isfahan'a bir halifelik sarayi insa edip ileride Cafer'i halife yapmayi düsünen Meliksah'i, bu konuda Hatun ile onun veziri tahrik ediyorlardi. Nizâmülmülk ise daha ölçülü, arabulucu bir tavir sergiliyordu. Ancak oglu Mahmud'u saltanat, torunu Cafer'i ise hilafet veliahti tayin ettirmek isteyen Terken Hatun, bu yolda engel olarak gördügü Vezir'i azlettirip, onun yerine kendi vezirini tayin ettirmek konusunda kararli idi.Bunlarin yaninda Vezir'in ogullari ve adamlarinin fütûrsuz davranislari, artik Meliksah'i da son derece rahatsiz etmekte idi. Zira Merv gibi önemli meliklik merkezi olan sehirler bile, Nizâmülmülk'ün ogullarinin idaresine geçmis bulunuyordu. Sultan tarafindan buralara tayin edilen devlet adamlari dahi onlarin saldirilarindan kurtulamiyorlardi. Sultan'in huzurunda adamlarina hakaret etmekten sakinmiyorlar, hattâ devlet aleyhine artan nüfuzlari dolayisiyla, Sultan onlara karsi aninda tepki göstermekten imtina ediyordu. Meliksah ile vezirinin arasinin tamamen açilmasinda, böyle bir hadise bardagi tasiran son damla oldu. Bu yüzden Meliksah'la veziri arasinda bir yazisma vukûbuldu. Okuma parçasinda detayi verilen mektuplasma, normal sartlarda Vezir'in azledilmesini gerektiren bir meydan okumayi açikça ortaya koyuyor. Ancak Meliksah, Vezir'e cevap vermeden ve onu görevinden almadan veya alamadan Ekim 1092'de Bagdad'a dogru yola çikti. Büyük Devlet adami Nizamülmülk de her seye ragmen, devlet terbiyesi geregi, Sultan'in arkasindan yola çikti. Ancak Nihavend yakinlarinda arzuhâl vermek bahanesiyle yanina gelen bir Batinî fedaisi tarafindan sehit edildi.Devrin kaynaklarinda Vezir'in katli ile ilgili olarak Batinîler, Terken Hatun ve veziri, hattâ Meliksah suçlanmislardir. Müsebbibi kim olursa olsun, Nizâmülmülk'ün ölümü gerginligi azaltmadigi gibi, daha büyük çatismalarin da sebebi oldu. Meliksah, Vezir'in adamlarinin ordugâhta çikardigi karisikliklari güçlükle yatistirabildi. Bu durum aslinda onlardan duyulan rahatsizligin ne denli hakli sebeplere dayandigini göstermektedir.Nizâmülmülk'ün yerine, Hatun'un veziri Ebû'l Ganaim atandi. Eski vezirin bir kisim adamlari hemen tasfiye edildi. Ancak bu durum, onlari daha sonraki hamleleri için güçlendirmekten baska bir ise yaramadi. Devlet'teki kamplasma artarak devam etti. MELIKSAH'IN SON BAGDAD ZIYARETI VE ÖLÜMÜ Sultan Meliksah, ülkesinin herhangi bir sehri olarak gördügü Bagdad'a bu son gelisinde, Halife Muktedî ile iliskilerinde bir denge unsuru olan Nizamülmülk'ün varligindan yoksun bulunuyordu (28 Ekim 1092). Ancak kizi Mehmelek Hatun'a yapilanlarin hesabini sormak istiyordu. Zira ona revâ görülen muamele, aslinda Meliksah'a karsi bir meydan okuma anlamina geliyordu. Halifelik üzerindeki otoritesinin açikça hissedilmesini isteyen Sultan, torunu Cafer'i veliaht ilân etmeyi reddeden Halife Muktedî'ye, hemen Bagdad'i terketmesini bildirdi.Halife, baska çaresi ve karsi koyacak kuvveti olmadigindan, Bagdad'dan ayrilacagini ama hazirlik yapmak üzere, kendisine on gün süre verilmesini istedi. Istegi kabul edildi. Fakat Sultan Meliksah, Halife'ye verilen mühletin dokuzuncu gününde, av etinden zehirlenmek suretiyle hayatini kaybetti (20 Kasim 1092). Bu sirada gücünün dorugunda bulunan Sultan sadece 40 yasi civarinda idi.Kaynaklarda Sultan'in ölümü ile ilgili olarak farkli rivayetler bulunmaktadir. Bu rivayetlerden Meliksah'in bir suikaste kurban gittigini çikarmak mümkün olmakla birlikte, faili tespit etmek kolay degildir. Terken Hatun bile, bes yasindaki oglunu hükümdar yapmak istedigi için Meliksah'i öldürüdügü töhmeti altinda kalmistir. Oysa bir Karahanli melikesi ve Selçuklu imparatoriçesi olan Terken Hatun, bu yasta bir çocugun tahta geçemeyecegini herkesten daha iyi bilirdi. Oglu tahta geçecek yasa gelene kadar da Meliksah'in yasamasini isterdi. Ancak Sultan'in ölümünden sonra baslayan taht kavgalari sirasinda oynadigi aktif rol, kadinin devlet hayatinda olmasini yadirgayan anlayis tarafindan, bütün felâketlerin sebebi görülerek yaftalanmistir. Oysa Meliksah'in ölümünden, bir terör sebekesi olan Batinîler kadar, Halife de sorumlu olabilir. Meliksah ölmeseydi, Muktedî Bagdad'i terk etmis olacakti. Bu bir siyasî çekisme olduguna göre, halifeyi bunun disinda tutmak mümkün degildir.Sultan Meliksah'in 20 yillik iktidari, Selçuklu Devleti'nin zirvesini olusturmaktadir. Sinirlarini Çin'den Akdeniz'e kadar genislettigi Devleti, bir cihan imparatorluguna dönüstürdü. Ülkenin her tarafi cami, medrese, köprü, su yolu gibi eserlerle imar edildi. Sultan kendisinin de merakli oldugu astronomi çalismalarini tesvik için rasathâneler yaptirdi. Kendi adiyla meshur olan Takvim-i Celâlî, bilimsel bir çalismanin ürünü olup sonraki dönemlerde de kullanilmistir. Saglam, kuvvetli kisiligi sayesinde müslim, gayri müslim bütün tebasi üzerinde adaletli bir yönetim kurmayi basarmistir. Kaynaklarin Meliksah'in ölümüne dair verdigi bilgiler bunun en önemli göstergesidir. Ancak "Bir sey yükseldigi yerden düsmeye baslar" kuralina uygun olarak düsüs o zaman baslamis, sebepleri de onun içerisinde büyümüstür.Sultan'in vefati, karisikliklara meydan vermemek düsüncesiyle, Terken Hatun tarafindan bir süre saklandi. Torunu Cafer'i Halife'ye gönderen Hatun, hutbeyi oglu Mahmud adina okutmayi basardi. Ordu mensuplarinin bagliligini saglamak için büyük sarfiyat yapti. Sonra maiyyetiyle birlikte, oglunu tahta oturtmak üzere Isfahan'a dogru yola çikti. Isfahan'a götürülen Meliksah'in naasi da, burada kendisinin yaptirdigi medreseye defnedildi.  Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri)  SULTAN BERKYARUK DEVRİ (1094-1105) Terken Hatun İle İktidar Mücadelesi Çin'den Akdeniz'e, Kafkaslar'dan Yemen'e kadar uzanan çok geniş topraklara yayılmış bulunan Büyük Selçuklu İmparatorluğu, en görkemli devrini yaşarken önce vezirinin, sonra Sultan Melikşah'ın beklenmedik ölümüyle sarsıntıya uğradı. Fetret dönemi olan Berkyaruk'dan sonra Tapar zamanında kısmen toparlanmasına, Sancar'ın İkinci İmparatorluk devrine rağmen de aslında sarsıntı tamamen atlatılamadı. Sultan'ın ani ölümü, bir süredir merkezde yaşanan iktidar paylaşımı mücadelesinin daha da şiddetlenmesine ardından ortaya çıkan uzun taht mücadeleleri ile imparatorluğun önce parçalanmasına, akabinde de çöküşüne giden sürecin başlangıcı olmuştur. İşte bu ünitenin konusu olan ve "Fetret Devri" olarak adlandırılan Berkyaruk dönemi, bu sürecin ilk evresini teşkil etmektedir,Melikşah öldüğünde geride Berkyaruk, Muhammed Tapar, Sancar ve Mahmud adlı dört oğul bırakmıştı. Babasının yerine en büyükleri olan ve o dönemde on iki yaşında bulunan Berkyaruk'un tahta geçmesi bekleniyordu. Zira daha önce de temas edildiği üzere Nizâmülmülk, Terken Hatun'un oğlu Mahmud'a karşı, Melikşah'ın amcası Yakutî'nin kızı Zübeyde Hatun'dan olan oğlu Berkyaruk'u desteklemekteydi. Bazı kaynakların verdiği bilgilere göre, Melikşah Berkyaruk'u veliaht tayin etti ise de, bunun saltanat mücadelelerini engelleyecek bir kanun olmadığı bilinmektedir. Nitekim bu durumu fırsat bilen ve o sırada Sultanın yanında Bağdat'ta bulunan Terken Hatun, henüz beş yaşında bulunan oğlu Mahmud'u tahta geçirmek için harekete geçti. Bir taraftan zaman kazanmak üzere Melikşah'ın ölümünü gizlerken, diğer taraftan da hazinenin ağzını açarak desteklerini almak için ordu ve devlet adamlarına büyük ihsanlarda bulundu. Bu cömert girişimleri sayesinde de pek çok emirin içerisinde bulunduğu büyük bir ordu kurmayı başardı. Terken Hatun'un bu başarısı, hiç şüphesiz bolca yaptığı ihsanlar kadar, Karahanlı soyundan bir prenses ve Selçuklu imparatoriçesi olarak Melikşah'ın sağlığındaki etkin konumundan kaynaklanmaktaydı.Bu şekilde ordunun bağlılığını temin eden Terken Hatun, bir taraftan da oğlunun saltanatı için tehlike olarak gördüğü ve bu olaylar sırasında İsfahan'da bulunan veliaht Berkyaruk'u hapsetmek üzere Musul valisi Kürboğa'yı, Emir Üner ve Emir Kamac ile birlikte İsfahan'a göndermişti. İsfahan'a gelen emirlerin Berkyaruk'u tutuklayarak hapsetmelerinden sonra Terken Hatun, Abbasi halifesi Muktedî'den oğlu Mahmud adına hutbe okutmasını istedi. Halife önceleri büyük âlim Gazzalî'nin fetvası doğrultusunda Mahmud'un yaşının küçük olması, dolayısıyla devleti yönetemeyeceği gibi gerekçelerle bu isteği reddetti. Ancak Terken Hatun'un, yanında tutuğu torunu ve Halife'nin de oğlu olan Cafer üzerinden tehdide varan ısrarlarına daha fazla direnemedi. Cafer'in babasına gönderilmesi kaydıyla, 26 Kasım 1092 yılında Bağdat'ta Mahmud adına hutbe okundu. Böylece Terken Hatun, Melikşah'ın ölümden altı gün sonra oğlu Mahmud'u Bağdat'ta sultan ilan ettirmeyi başarmıştı. Ardından da vezir Tacülmülk Ebû'l Ganaim ve orduyla birlikte, oğlu Mahmud'u tahta çıkarmak üzere Selçuklu payitahtı İsfahan'a doğru yola çıktı.  Sultan Berkyaruk 1095-1105 Berûcird ve Kerec Savaşları Ancak Melikşah'ın ölüm haberini alan Nizamülmülk'ün adamları bir silah deposunu yağmalayarak isyan etmiş ve Berkyaruk'u hapsedildiği yerden çıkararak tahta oturtup adına hutbe okutmuşlardı. Terken Hatun'un İsfahan'a yaklaşması üzerine de Berkyaruk'u, Nizamülmülk taraftarlarının hâkim olduğu Rey'e kaçırdılar. Bu arada pek çok emirle birlikte Nizamülmülk'ün adamlarından Erkuş da askerleriyle onlara katılmıştı. Kaynaklar Berkyaruk'un etrafında on binden fazla askerin toplandığını kaydetmektedir. Böylece taht mücadelesi bir bakıma, eski vezir Nizamülmülk'ün adamları ile yeni vezir Tacülmülk arasındaki bir hesaplaşmaya dönüşmüş bulunuyordu. Çünkü başta Erkuş olmak üzere, maktul vezirin taraftarları, Tacûlmülk'ü Nizamülmülk'ün katili olmakla itham ediyorlardı. Bu sebeple de, Berkyaruk'u desteklemek suretiyle eski vezirin intikamını almak istiyorlardı.Öte yandan durumun aleyhine geliştiğini gören ve Berkyaruk'un daha fazla güçlenmesini engellemek isteyen Terken Hatun, yanında Kürboğa, Üner ve Kamaç gibi emirler olduğu halde Rey'e hareket etti. Ancak Berûcird yakınlarında yapılan savaşta, ordusundan bazı emirlerin askerleriyle Berkyaruk tarafına geçmesi üzerine yenilen Terken Hatun İsfahan'a çekilmek zorunda kaldı (Ocak 1093). Burada Berkyaruk tarafından kuşatılan ve zor durumda kalan Terken Hatun, bir taraftan yanındaki emirlerin de telkiniyle kuşatmayı kaldırması için Berkyaruk ile anlaşma yollarını ararken, diğer taraftan da oğlu Mahmud'u tahta çıkarma arzusundan vazgeçmeyerek yeni çıkış yolları arıyordu. Nitekim bu amaçla Berkyaruk'un dayısı Azerbaycan meliki İsmail'e haber göndererek kendisiyle evlenip, Mahmud'un saltanatına ortaklık teklif etti. Selçuklu tahtına geçmek için bunu bir fırsat olarak gördüğü anlaşılan İsmail, bu teklifini tereddütsüz kabul ederek, Hatun tarafından da takviye edilen ordusuyla yeğeni Berkyaruk üzerine yürüdü. Ancak onun akıbeti de Terken Hatun'dan farklı olmadı. Zira Terken Hatun ile evlenmesini hoş karşılamayan bazı komutanların Berkyaruk'un saflarına geçmesi ile Kerec yakınlarında yapılan muharebeyi kaybeden İsmail İsfahan'a çekilmek zorunda kaldı (Şubat 1093). Bu mağlubiyete rağmen her ne kadar Terken Hatun onu hürmetle karşılayıp, adına para bastırıp, oğluyla müşterek hutbe okuttuysa da bir süre sonra Berkyaruk'un atabeyi Gümüştekin tarafından öldürüldü.Melik İsmail'in saf dışı kalması da Terken Hatun'un azmini kırmadı. O bu sefer de, Melikşah'ın ölümünün ardından Suriye'de saltanatını ilan etmiş bulunan kayınbiraderi Tacüddevle Tutuş'u aynı vaatlerle İsfahan'a çağırdı, Berkyaruk'un Tahta Çıkması ve Tutuş ile Rekabet Suriye meliki olan Tutuş, ağabeyi Melikşah'a itaatini bildirmek ve teveccühünü kazanmak için, Dımaşk'tan Bağdat'a gelmek üzere iken, Fırat kıyısındaki Hit kasabasında, Sultanın öldüğü haberini almıştı. Hemen her hanedan üyesinin yapacağı gibi, kendini saltanata en uygun kişi olarak gören Tutuş, daha burada iken adına hutbe okutmak suretiyle sultanlığını ilan etti. Kaldı ki yaşı, tecrübesi, konumu ve mevcut durum göz önünde bulundurulduğunda, haksız da sayılmazdı.Selçuklu tahtını ele geçirmek üzere gerekli hazırlıkları yapmak için Suriye'ye dönen Tutuş, buradan Halep valisi Aksungur, Antakya valisi Yağısıyan ve Urfa valisi Bozan'a birer mektup yazarak; "Sultan Melikşah 'ın ölümü üzerine sultanlığını ilan ettiğini, bu sebeple de onun hakim olduğu ülkelerde bu kez kendisinin hakim olmasını sağlamak için, kendisine itaat ile emirlerindeki kuvvetleriyle katılmalarını" bildirdi. Tutuşa karşı koyacak kuvveti bulunmayan Aksungur, Tutuş'a itaat ettiği gibi, Yağısıyan ve Bozan'a da haber göndererek; "Melikşah 'ın çocukları arasındaki mücadele sonuçlanıncaya kadar Tutuş'a itaat etmelerinin yerinde olacağını" istedi. Onlar da bu teklifi kabul edip hâkimiyet bölgelerinde hutbeyi Tutuş adına okuttular. Böylelikle Tutuş, adı geçen emirlerin itaat etmesi üzerine hiçbir güçlükle karşılaşmaksızın kuzey Suriye'ye hâkim olmuştu.Aslında daha önce anlatılanlardan da anlaşılacağı üzere, Melikşah öldüğünde çocuklarının hepsi çocuk yaşta olduğundan Tutuş tahtın en güçlü adaylarından birisi durumdaydı. Emirler Tutuş'a itaat ederek, onun tahtı ele geçirmesi halinde yerlerini korumuş olacaklardı. Ancak kaynakların ifadesine göre Aksungur'un "Melikşah 'ın çocukları arasındaki mücadele sonuçlanıncaya kadar" diyerek itaatlerine bir anlamda şerh koyması manidardır. Muhtemelen Aksungur, Tutuş gibi muktedir bir sultana tahakküm edemeyecekleri veya Melikşah'a olan vefa duygusuyla, onun genç ve tecrübesiz oğullarından birisinin sultan olmasını tercih ediyordu. Ancak o günün şartları gereği Tutuş'a itaat etmek zorunda idiler. Nitekim daha sonraki gelişmeler bu durumu doğrulayacaktır. Tutuş'un Berkyaruk'a Karşı İlk Teşebbüsü Melikşah'ın bu üç ünlü komutanının kendisine katılmalarından kuvvet alan ve güçlü bir ordu kuran Tutuş, yanında Aksungur ve Yağısıyan olduğu halde Rahbe'ye doğru harekete geçti ve Şubat 1093 yılında herhangi bir direnişle karşılaşmaksızın şehri teslim aldı. Bunu Habur yöresi ile Fırat nehrinin sol kıyısında bulunan Rakka'nın teslimi takip etti. Tutuş bu iki şehir halkına adil hükümdarlara yakışır tarzda davranıp, pek çok ihsanlarda bulundu. Bu sırada daha önce itaatini arz etmiş olan Urfa valisi Bozan'ın da katılımıyla daha da güçlenen Tutuş, Nusaybin üzerine yürüdü. Şehrin direnişi üzerine hiddetlenen Tutuş, şiddetli bir taarruz ile Mart 1093'de Nusaybin'e girdi ve yirmi kadar Arap emiri askerleriyle birlikte kılıçtan geçirildi. Tutuş, Nusaybin'den sonra Musul üzerine yürüdü. Bu arada henüz Nusaybin'de iken, şehrin Ukayli hâkimi İbrahim b. Kureyş'e haber yollayarak, hâkimiyetini tanımasını ve adına hutbe okutmasını istemişti. Ancak İbrahim, Tutuş'un bu isteğini reddettiği gibi şehrin dışında muharebe vaziyeti almıştı. Musul yakınlarındaki el-Mudayya'da gerçekleşen şiddetli muharebe, İbrahim'in yenilmesi ve birçok Arap emiriyle birlikte öldürülmesi, Tutuş'un muzaffer bir şekilde Musul'a girmesiyle sonuçlandı.Böylece Tutuş, yanına aldığı önemli komutanları ile Rahbe, Rakka, Nusaybin ve Musul'u peş peşe ele geçirerek, Suriye ve el-Cezire'nin önemli bir bölümünde hâkimiyetini tesis ettiği gibi adına hutbe okutmayı başarmıştı. Bunun bir sonucu olarak Selçuklu tahtına geçmeyi kendisi için bir hak sayan Tutuş, Büyük Selçuklu sultanı sıfatıyla Bağdat'ta adına hutbe okunması için Abbasi halifesi el-Muktedi Biemrillah'a başvurdu. Halife ona, adına hutbe okutabilmesi için Horasan ve Maşrık'ta hükümran olarak, İslam âlemine hâkim olması, kardeş çocukları içinden saltanat mücadelesinde kimsenin kendisine muhalefet etmemesi ve başkent İsfahan'da imparatorluk hazinesine sahip bulunması gerektiğini ileri sürerek onun bu talebini reddetti. Bu durum karşısında Selçuklu payitahtı olan İsfahan'ı ele geçirmek için harekete geçen Tutuş, kendisine yapılan davet üzerine önce, henüz hâkimiyetine girmemiş bulunan ve 1085'den beri Selçuklu merkezinden gönderilen valilerce yönetilen Diyarbekir'e yöneldi. bölgenin merkez şehirleri konumundaki Amid ve Meyyâfârikîn'in itaatlerini arz etmesi üzerine buraya kendi yöneticilerini atadıktan sonra, Azerbaycan yönünde hareket etti. Kaynakların ifadesine göre, yolu üzerinde bulunan bütün şehir ve kaleler kendisini sultan olarak kabul ediyordu.Öte yandan bütün bunlar olurken Berkyaruk da boş durmamıştı. Rey ve Hemedan başta olmak üzere hâkimiyet alanını genişleten Berkyaruk, her geçen gün artan kuvvetiyle amcasıyla girişeceği saltanat mücadelesine hazır görünüyordu. Bu durum, Tutuş'un ordusunda bulunan Melikşah'ın eski komutanlarından Aksungur ve Bozan'ı da etkilemişti. Nitekim Aksungur, Bozan'a yazdığı mektupta "Biz bu adama(Tutuş'a) efendimiz(Melikşah)'in çocuklarının neler yapacağını görmek ve beklemek maksadı ile itaat etmiştik, şimdi ise sultanın oğlu ortaya (taht iddiasıyla) çıktı. Biz şimdi onun safına geçmek istiyoruz" diyerek onu Tutuş'tan ayrılmaya ikna etti. Nihayet iki ordunun birbirine yaklaştığı sırada, her iki emirin askerleriyle Berkyaruk tarafına geçmesi, Tutuş'u zor durumda bıraktı. Bu iki ünlü komutanın saf değiştirmesiyle asker sayısı iyice azalan ve savaşı göze alamayan Tutuş, yeni kuvvetler tedarik etmek üzere, kendisine sadık kalan Yağısıyan ile birlikte Suriye'ye dönmek zorunda kaldı (Aralık 1093). Ardından Aksungur ile Bozan da, Tutuş sorununun kesinlikle ihmal edilmemesi, toparlanmasına fırsat verilmeden süratle üzerine yürünmesi gerektiği hususunda Berkyaruk'u uyardıktan sonra, yanlarına verilen muhafız birlikleriyle valisi bulundukları şehirlere döndüler.En güçlü rakibi olan amcası Tutuş'un Rey civarında muharebe meydanından çekilip Suriye'ye dönmesi ile saltanat iddiası daha da kuvvetlenen Berkyaruk, nihayet sultanlığını İslâm dünyasında da meşru kılmak maksadı ile Bağdat'a gelerek halifeden adının hutbeye konulmasını istedi. Muktedî, Berkyaruk'un son başarısını göz önünde bulundurarak adına hutbe okutup ona "Rükneddin" lakabını verdi. (3 Şubat 1094). Tutuş'un İkinci Teşebbüsü ve Ölümü Diğer taraftan Berkyaruk Bağdat'ta sultan ilan edildiği sırada Tutuş da, kendisine ihanet eden Aksungur ve Bozan'ın, Halep ve Urfa'da hutbeyi Berkyaruk adına okuttuklarını öğrenmişti. İntikam için sabırsızlanan Tutuş, kışı geçirdiği Dımaşk'tan Mart 1094'te ayrılarak topladığı kuvvetlerle Aksungur'un yönetimindeki Halep ve civarını yağmalamaya girişti. Bunun üzerine uyarılarında haklı çıkan Aksungur, henüz Bağdat'tan ayrılmamış olan Berkyaruk'tan acil yardım istedi. O da kendisine bağlı emirlerden, Musul valisi Kürboğa ile Urfa hâkimi Bozan'ı yardıma gönderdi. Aynı maksatla Yusuf b. Abak'ı da iki bin beş yüz kişilik süvari birliği ile Halep'e yönlendirildi. Mayıs 1094'te Tutuş üzerine yürüyen Aksungur, Halep yakınlarında cereyan eden muharebede önce, Yusuf'un aman dileyerek Tutuş tarafına geçmesi, ardından da Bozan ve Kürboğa'nın muharebeye tam olarak katılamamaları üzerine mağlup olduğu gibi esir edilerek öldürüldü. Bozguna uğrayan birliklerle Halep'e çekilen Bozan ile Kürboğa burada direnmeye çalışmışlarsa da çok geçmeden Tutuş, şehre girmeyi başarmış ve her ikisini de esir almıştı. Bazı emirlerin ricasıyla Kürboğa'nın canını bağışlayan Tutuş, kendisine ihanet eden Bozan yanında olduğu halde, valisi olduğu Harran ve Urfa'ya gelerek müdafilerden teslim olmalarını istedi. Ret cevabı alınca da Bozan'ı öldürterek başını Urfa ve Harran'a yolladı. Bu şiddet gösterisi, sadece bu iki önemli şehrin değil Azerbaycan'a kadar bütün elCezire'nin Tutuş'a itaatini sağladı. Böylece Tutuş, bir taraftan kendisine yapılan ihaneti cezalandırmak suretiyle Aksungur ve Bozan gibi güçlü muhaliflerini ortadan kaldırmış, diğer taraftan da Selçuklu ülkesinin batısına yeniden hâkim olmuş oluyordu.Ayrıca artık kendisine tahtı sağlayacak olan tedbirleri tatbik etmek; İsfahan civarına hâkim olan ve elinde zengin maddi kaynaklar bulunan Terken Hatun ile mukadderatını birleştirmek zamanı da gelmiş bulunuyordu. Nitekim daha önce ifade edildiği gibi Terken Hatun, oğlu Mahmud'u tahta çıkarmak için son çare olarak Tutuş'a müracaat etmiş, ülkeyi birlikte yönetmek üzere evlenme vaadiyle İsfahan'a çağırmıştı. Bu maksatla, İsfahan'a ulaşmak isteyen Tutuş, Diyarbekir'den hareketle Ahlat ve Azerbaycan üzerinden Hemedan'a geldi. Burada Terken Hatun'la birleşerek Berkyaruk'a karşı ortak bir mücadele başlatacaklardı. Ancak aynı maksatla İsfahan'dan Hemedan'a doğru yola çıkan Terken Hatun yolda hastalanarak geri dönmek zorunda kaldı ve kısa bir süre sonra da öldü (Eylül-Ekim 1094). Terken Hatun'un ölümden sonra ona bağlı emirlerden bir kısmı Berkyaruk tarafına geçerken büyük bir kısmı da Tutuş'a katılmıştı. Kaynakların ifadesine göre bu katılımlarla Tutuş'un ordusunun sayısı elli bini bulmuştu.Bu yeni durum karşısında endişeye kapılan ve o sırada Musul'da bulunduğu anlaşılan Berkyaruk, gelişmeleri kontrol altına alabilmek için derhal İsfahan'a hareket etti. Ancak yolda Tutuş'un komutanlarından Abakoğlu Yakup'un baskınına uğradı. Beklemediği bu baskın karşısında ordugâhı yağmalanan ve mağlup olan Berkyaruk, yanında Emir Porsuk, Gümüştekin Candar ve Yaruktaş gibi birkaç önemli adamı olduğu halde, kardeşi Mahmud'un hâkimiyetindeki başkent İsfahan'a sığınmak zorunda kaldı. Öte yandan Berkyaruk'un mağlubiyet haberi Bağdat'a ulaşınca yeni Abbasi halifesi Müstazhir Billah hutbeyi Tutuş adına okutmaya başladı (Ekim-Kasım 1094). Terken Hatun'un ölüm haberini alan adamları, Berkyaruk'u önce şehre sokmak istememişlerse de daha sonra yakalayıp hapsettiler. Hatta bir ara saltanat davasından tamamıyla bertaraf etmek için gözlerine mil çekilmesi bile düşünüldüyse de Mahmud'un Berkyaruk'un gelişinin ikinci gününde çiçek hastalığına yakalanması ve durumunun ciddileşmesi üzerine emirler, beklemenin daha uygun olacağı kararına vardılar. Nitekim 1094 yılı Ekim ayı sonlarında Mahmud öldü. Talihi bir anda değişen Berkyaruk, gözlerine mil çekmeyi düşünen emirlerce tahta oturtularak sultan ilan edildi (Kasım 1094).Bu sırada Hemedan önlerine gelen Tutuş, şehrin direnmesi üzerine geri döndü. Berkyaruk'un da hastalandığı haberini alınca, Rey'e hareket ederek burayı ele geçirdi ve İsfahan üzerine yürümek için hazırlıklara başladı. Bütün bunlar olurken emirler henüz kimin safında yer alacaklarına karar vermiş değillerdi. Zira Berkyaruk da kardeşi gibi ölümcül çiçek hastalığına yakalanmıştı. Ancak Tutuş'un tavizsiz ve sert tabiatı onları Berkyaruk'un yanında yer almaya itiyordu. Buna bir de halk ve ordu nezdinde hâlâ saygın bir hatırası olan Nizamülmülk'ün, büyük nüfuz sahibioğullarından Müeyyedülmülk'ün Berkyaruk'a vezir olması eklenince durum onun lehine dönmeye başladı. Nitekim iyileşmesinden hemen sonra Irak ve Horasan'dan gelen kuvvetlerle ordusunun mevcudunu otuz bine çıkaran Berkyaruk, vakit kaybetmeden amcası Tutuş'un üzerine Rey'e hareket etti. Tutuş ise yeni ele geçirdiği Rey halkına güvenmediğinden Berkyaruk'u şehre altmış kilometre mesafedeki Daşilu (Taşlı) köyü yakınlarında karşıladı. İki taraf 26 Şubat 1095'te şiddetli bir savaşa tutuştular. Berkyaruk babası Melikşah'ın sancağını çıkarmıştı. Bunu gören askerlerin bir kısmının Berkyaruk'un tarafına geçmesi ve daha önceden anlaştıkları gibi, emir Yağısıyanîn pusudan çıkmaması Tutuş'un ordusunun bozulmasına sebep oldu. Tutuş yanmdakilerle birlikte bir süre daha kahramanca savaştıysa da, atından düşürülerek öldürüldü. Tutuş'un yanında bulunan oğlu Dukak, yüz kadar atlı ile kaçmayı başardıysa da ordusunun büyük bir kısmı ölü veya esir olarak yok oldu, Tutuş, babası Alparslan'ın Merv'deki türbesine gömüldü,Berkyaruk böylece pek çok badireden sonra, saltanat mücadelesindeki en güçlü rakibi olan amcası Tutuş'u bertaraf etmek suretiyle Suriye ve el-Cezire üzerinde de hâkimiyetini tesis etmiş oluyordu. Ancak daha sonraki gelişmelere bakılırsa bu durum Berkyaruk'un iktidarı için tehlikenin bittiği anlamına da gelmeyecekti, Arslan Argun'un İsyanı Melikşah'ın diğer kardeşi Arslan Argun, babası zamanında Harizm bölgesi valiliğini yürütüyordu. Kardeşi Melikşah'ın saltanatının ilk yıllarına kadar da bu bölgede kalmış; daha sonra kendisine Hemedan ve Save bölgesinde yedi bin dinarlık ikta toprağı verilmişti. Melikşah öldüğünde o da yanında Bağdat'ta bulunuyordu. Sultanın ölümü ile ortaya çıkan otorite boşluğundan faydalanmak isteyen Arslan Argun, hemen Hemedan'a hareket etti. Buradan bir grup askerin kendisine katılımıyla Nişabur üzerine yürüdüyse de direnişle karşılaşınca Merv'e çekilmek zorunda kaldı. Merv şahnesi Emir Kodan ve Emir Yaruktaş şehri ona teslim ettikleri gibi adamlarıyla emrine girdiler. Burada bir süre kalan Arslan Argun daha sonra Belh'e hareket etti. Bu sırada Belh'de bulunan Berkyaruk taraftarı Fahrülmülk b. Nizamülmülk, onunla mücadele edemeyeceğini anlayınca şehri terk etti. Böylece Belh ve Tirmiz gibi şehirleri ele geçirip, Horasan'ın tamamına hâkim olan Arslan Argun, Berkyaruk'a mektup göndererek, vaktiyle dedesi Çağrı Bey'in iktaı olan Horasan'ın aynı şekilde kendisine verilmesini istedi. Teklifinin kabul edilmesi halinde sultanlığını tanıyacağını ve yüksek miktarlarda para gönderip saltanat için mücadeleye girmeyeceğini bildirdi. Berkyaruk, ise bu sırada güçlü rakiplerinden amcası Tutuş ve kardeşi Mahmud ile uğraştığından onunla ilgilenemediği gibi mektubuna da cevap verememişti. Aslında Arslan Argun'un mektubundan da anlaşılacağı üzere, onun amacının Selçuklu tahtına oturmak değil iktalarını artırmak olduğu açıkça görülmekteydi. Bunun yanında Berkyaruk, rakiplerini bertaraf ettikten sonra Arslan Argun'un üzerine diğer amcası Böribars'ı göndererek onu cezalandırmak istedi. Emir Altuntaş'ın da bulunduğu ordusuyla Horasan'a giren Böribars, burada yapılan ilk savaşta kardeşiArslan Argun'u bozguna uğratarak Horasan'ın büyük bir kısmına hâkim oldu. Ancak mağlubiyet sonrası Belh'e çekilmek zorunda kalan Arslan Argun, 1095 yılı sonlarında Böribars'la yaptığı ikinci savaşı kazandı. Esir düşen Böribars bir sene Tirmiz'de hapsedildikten sonra yayının kirişi ile boğdurularak öldürüldü. Arslan Argun bununla da yetinmeyerek Horasan bölgesinin önemli kalelerini tahrip ettirdi. Bunun üzerine Sultan Berkyaruk, amcasına karşı bu defa büyük bir orduyla kardeşi Sancar'ı gönderdi ve kendisi de arkalarından hareket etti. Fakat yolda, Arslan Argun'un bir kölesi tarafından öldürüldüğü haberini aldılar. Öte yandan Sancar, kendini bekleyen bir kısım emirle birlikte Nişabur önüne gelip şehri sulh yolu ile teslim aldı (20 Nisan 1097). Nişabur'dan sonra Horasan'ın birçok şehri de ona itaat etti. Bu başarısı üzerine Sultan Berkyaruk kardeşi Sancar'ı, merkezi Merv olmak üzere Horasan melikliğine atadı.Böylelikle Tutuş'tan sonra diğer amcası Arslan Argun tehlikesini de bertaraf eden Berkyaruk, birçok yere yeni atamalar yaparak, yıllardır saltanat mücadelesiyle sarsılan devlet otoritesini yeniden eski düzenine sokmaya çalıştı. Ancak bu nisbî istikrar fazla sürmedi. Zira Sultan Berkyaruk bundan sonra da, iktidarını korumak için kardeşi Muhammed Taparla uzun bir mücadeleye girmek zorunda kalacaktı, Haçlılar ve Berkiyaruk Dönemi Haçlılarla Savaş Berkyaruk'un saltanatını korumak için kardeş ve amcalarıyla kıyasıya mücadele ettiği; mücadelenin birinin bitip diğerinin başladığı bir ortamda, bu defa da Suriye ve Filistin bölgesi için doğrudan hedef alan Haçlı Seferleri başladı,Bizans İmparatorları, Türk ilerleyişi karşısında ilki Malazgirt'ten sonra olmak üzere, 1095 yılına kadar üç defa Papalıktan yardım isteğinde bulunmuşlardı. Bu talebi fırsata dönüştürmek isteyen Papa II. Urbanus, Kasım 1095 tarihinde toplanan Clermont Konsilinde Haçlı Seferi çağrısında bulundu. Hedef olarak da Kutsal Toprakları ve Anadolu'yu gösterdi. İki yüzyıl kadar sürecek olan Haçlı Seferleri tarihi böylece başlamış oldu. 1096'da Fransa'dan ve Norman Kuzey İtalya'dan gelen örgütlenmiş şövalye orduları İstanbul'da buluştular. İslâm dünyası, siyasî temsilcileri olan Selçukluların içerisinde bulunduğu karışıklıklar yüzünden yaklaşmakta olan tehlikeyi ve mahiyetini çok iyi algılayamadı. Dolayısıyla bu büyük tehlike karşısında tedbir de alınamadı. Türkiye Selçuklularının başkenti İznik ve Çukurova'yı zapt eden Haçlılar, 1098 baharında Büyük Selçuklu sınırlarına dayanmış bulunuyorlardı Tutuş yeğeni Berkyaruk'la girdiği taht mücadelesini kaybedip Rey savaşında ölünce, Suriye Selçuklu toprakları iki oğlu arasında bölünmüştü. Haleb'e hâkim olan Rıdvan ile Dımaşk'ı ele geçiren Dukak birbiriyle mücadeleye girişmişlerdi. Gerçi her iki kardeş de Büyük Selçuklu Sultanı Berkyaruk'u metbû olarak tanıyorlardı. Öte yandan Haçlıların ilk hedefini teşkil eden Hıristiyanlığın kutsal şehirlerinden Antakya, hâlâ Melikşah'ın vali olarak tayin ettiği Yağısıyan'ın idaresinde bulunuyordu. Haçlı orduları daha Anadolu'da iken Suriye ve Irak'ın Müslüman halkı büyük korku ve telaşa düşmüşlerdi. Fakat görünüşe göre mahalli emir ve valiler, istilacılara pek aldırış etmiyorlardı. Esasen bu durumun başlıca sebebi, devrin kaynaklarından anlaşıldığı üzere, Haçlıların kimliklerine ve maksatlarına dair herhangi bir fikirleri yoktu. Melik Rıdvan bu sırada Yağısıyan ve Sökmen'le birlikte kardeşi Dukak'ın üzerine yürümekte idi. Şeyzer'de iken Haçlılar'ın Antakya'ya yürümekte olduğunu öğrenince derhâl Haleb'e döndü.Görünüşe göre tehlikeyi ilk fark eden yine Yağısıyan olmuştu. Zira Antakya'ya dönen bu tecrübeli emir uzak yakın bütün emir ve melikliklere, bu arada Musul valisi Kürboğa'ya, melik Dukak'a, Sultan Berkyaruk'a yardım etmeleri için başvurdu. Daha sonra Haleb meliki Rıdvan'dan da yardım istedi. Önce Dukak ile müttefikleri, sonra Rıdvan ve Sökmen, Haçlılara karşı girdikleri savaşta yenildiler (Aralık 1098). Bu yenilgi Haçlı meselesinin Suriye Selçuklu meliklerinin güçlerinin üstünde olduğu gösterdi. Bunun üzerine Yağısıyan bütün ümidini doğuya, bilhassa Büyük Selçuklu hükümdarı Berkyaruk'a bağlamıştı. Ancak taht mücadeleleri ile uğraşmakta olan Berkyaruk, kendisi doğrudan sefere çıkacak durumda değildi. Sultan, Haçlılarla mücadele ve onları İslam topraklarından sürüp çıkarma görevini, el-Cezire bölgesi emirlerini de emrine vermek suretiyle Musul Atabeyi Kürboğa'ya havale etti. Buradan da anlaşılacağı üzere bu andan itibaren Haçlı meselesi vasal Suriye Selçukluların meselesi olmaktan çıkarak, Büyük Selçuklu Devletinin meselesi haline gelmişti.Kürboğa'nın büyük bir kuvvetle harekete geçmesi Antakya'ı kuşatmakta olan Haçlıları çok korkuttu. Ancak bu Selçuklu başkumandanının, Mart 1098 Urfa'da kurulmuş olan ilk Haçlı kontluğunu ortadan kaldırmak için boşuna vakit kaybetmesi Antakya'yı muhasara eden Haçlılar için büyük fırsat oldu. Nitekim çok zor günler geçirmelerine ve büyük sıkıntılar çekmelerine rağmen; Firuz adlı bir Ermeni dönmesinin ihaneti ile şehre girmeye muvaffak oldular. Kürboğa ise ancak Antakya'nın düşmesinden iki gün sonra şehir önlerine gelebilmişti (3 Haziran 1098). Kürboğa emrindeki Selçuklu ordusu, Haçlılar'ın eline geçen Antakya'yı dört bir taraftan kuşatma altına aldı. Antakya Haçlıların eline geçince Selçuklu kuvvetlerine katılmak için şehirden çıkan Yağısıyan yolda öldürüldü. Ancak direnmeye devam eden Antakya'nın iç kalesinin savunmasını oğlu Şemsüddevle sürdürüyordu. Kürboğa, Şemsüddevle ona bağlılığını arz etmesine rağmen, iç kalenin komutasını ondan alarak komutanlarından Ahmed b. Mervan'a verdi. Kürboğa'nın dışarıdan, Ahmed b. Mervan'ın içeriden hücumları Haçlılara büyük kayıplar verdiriyordu. İki ateş arasında kalan ve had safhada yiyecek sıkıntısı çekmekte olan Haçlılar, Kürboğa'ya haber göndererek yanlarına erzaklarını almaları koşuluyla şehri terk etmeyi teklif ettilerse de, Kürboğa bunu kabul etmedi. Selçuklu komuta kademesinde yaşanan çekişmeler; ve gerçek haçın bulunduğu gibi maneviyatı artıran haberler üzerine Haçlılar, Selçuklu ordusu ile savaşmak için şehir dışında mevzi aldılar (28 Haziran 1098). Kürboğa, bu savaşta büyük bir yenilgi aldı. Karargâhını ve ordunun ağırlıklarını bırakıp çekilen Kürboğa Halep'e güçlükle ulaşabildi.Haçlılar ise bu bölgede peş peşe birçok kaleyi ele geçirdiler. Nihayetinde Kudüs önlerine gelen Haçlı orduları Fatımîlerin idaresinde bulunan şehri 15 Temmuz 1099 yılında ele geçirdiler. Dönemin kaynakları Haçlıların şehirdeki Müslüman,Yahudî, ve hattâ doğulu Hıristiyanlara karşı büyük vahşet sergilediklerini belirtirler.  XI. yüzyıl sonlarına doğru Batı Avrupa'da, özellikle kilisenin yönlendirmesiyle, güya Doğuda Müslümanların zulmü altında bulunan dindaşlarının ve Hz. İsa'nın mezarının bulunduğu Kudüs'ün Müslümanların elinden kurtarılmasının Batı Hıristiyan dünyası için yerine getirilmesi kaçınılmaz bir görev olduğu fikri uyanmıştı. Haçlı Seferleri adı verilen bu büyük hareketin başlıca propoganda malzemesi din idi. Gerçekten de İslamiyet'in, Hıristiyanlık aleyhine evrensel bir din haline gelmesi ve dolayısıyla maddi sınırlarının doğu ve bati yönünde genişlemesi; böylece Hıristiyan dünyasının adetâ bir hilal içerisinde kuşatılması önemli bir sebep idi. Ancak Malazgirt savaşından sonra Selçukluların Bizans egemenliğinde bulunan Anadolu'da bir devlet kurmaları ve ayrıca İzmir'de bir beylik kurarak kuvvetli bir donanma meydana getiren Çaka Bey'in, Rumeli yönünde Bizans'ı ciddi şekilde tehdit eden Peçeneklerle işbirliğine girişmesi ve nihayet Bati Avrupa'da yaşanan büyük ekonomik kriz gibi nedenlerin de, bu hareketin hazırlanmasında büyük payı olduğu kabul edilmektedir. Kısaca bu seferlere katılan tüm hiristiyanlar için mutlaka maddî ya da manevî bir hedef veya çıkar söz konusu idi. Muhammed Tapar ile Saltanat Mücadelesi Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah vefat ettiği sırada hayatta kalan oğullarının büyüğü Berkyaruk, ikincisi ise Muhammed Tapar idi. 21 Ocak 1082'de Seferiyye Hatun adlı bir cariyeden dünyaya gelen Muhammed Tapar, Melikşah öldüğünde Bağdat'ta yanında bulunmaktaydı. Daha sonra Terken Hatun ve kardeşi Mahmud ile birlikte İsfahan'a gitmiş; Berkyaruk'un burada Terken Hatun ve kardeşi Mahmud'u muhasara ettiği sırada gizlice ağabeyinin tarafına geçmişti. Berkyaruk 1094 yılında adına hutbe okutmak üzere Bağdat'a giderken kardeşi Muhammed Tapar'ı da yanında götürmüş ve burada Gence ile çevresini ona ikta etmişti. Ayrıca kardeşi Tapar'ı "melik" unvanı ile Gence'ye gönderirken Türk töresine uygun olarak itimat ettiği adamlarından Emir Kutluğtekin'i de ona atabey tayin etmişti.Muhammed Tapar, melik bulunduğu Gence'de muhtemelen çevresindekilerin; özellikle de Berkyaruk'un azlettiği veziri Nizamülmülk'ün oğlu Müeyyedülmülk'ün tahrikleriyle isyan etti. Sultan Berkyaruk bu sırada Suriye ve Filistin bölgesine yerleşmekte olan Haçlılarla mücadeleye hazırlanmakta idi. İşe kendisine engel olacağını düşündüğü atabeyi Kutluğtekin'i öldürmek ve Arran eyaletinde Berkyaruk adına okunan hutbeyi kesip kendi adına okutmakla başladı.  Sefîdrûd ve Hemedan Savaşları Durumu öğrenen ve müdahale etmek isteyen Sultan Berkyaruk Zencan şehrine doğru yola çıktı. Bu sırada bazı emirler Sultan Berkyaruk'a haber gönderip müs-tevfî Mecdülmülk el-Balâsânî'yi kendilerine teslim etmesini istediler. Sultan bu isteği kabul etmedi; emirleri ikna edemeyince 200 kişiyle ordugâhtan ayrılmak zorunda kaldı. Mecdülmülk yüzünden Sultan Berkyaruk'a muhalefet eden emirler Muhammed Tapar'a katıldılar. Muhammed Tapar'ın Rey üzerine geldiği haberini alan Berkyaruk kardeşiyle savaşmayı göze alamayarak önce İsfahan'a, halkın şehrin kapılarını açmaması üzerine de Hûzistan'a gitmek zorunda kaldı. Muhammed Tapar 20 Eylül 1099'da Rey'e ulaştı. Bağdat şahnesi Gevherâyin, Musul emiri Kürboğa ve el Cezire emiri Çökürmüş gibi emirlerin kendisine katılmasıyla daha da güçlendi. Gevherâyin'i Bağdat'a gönderip Halifeden kendi adına hutbe okutmasını istedi. Bu isteğe uyan Halife Müstazhir, "Gıyâsü'ddünyâ ve'ddîn" lakabını verdiği Muhammed Tapar'ın sultanlığını tasdik ederek onun adına hutbe okuttu. Bunun üzerine Berkyaruk, adına yeniden hutbe okutmak için harekete geçerek Huzistan'dan Vasıt'a geldi. Burada Hille emiri Seyfüddevle Sadaka da ona katıldı. Irak'taki Arap aşiretleri üzerinde etkili bir konumu olan bu emirin katılımı Berkyaruk'un aleyhine bozulmuş olan dengeyi büyük oranda düzeltti. Nitekim kaynakların ifadesine göre; Bağdat'a hareket eden Sultan Berkyaruk halkın coşkun sevgi gösterileri arasında 2 Ocak 1100 günü şehre girmiş ve hutbeyi tekrar kendi adına okutmayı başarmıştı. Daha sonra Berkyaruk, Gümüştekin Kaysarî'yi Bağdat'a şahne tayin etti. O sırada Bağdat'ta bu görevi Muhammed Tapar taraftarı İlgazi b. Artuk yürütmekteydi Bunun üzerine Muhammed Tapar'ın yanında olan Kürboğa gibi bazı emirler tekrar Berkyaruk'un safına geçtiler. Kışı Bağdat'ta geçiren Sultan Berkyaruk çok sayıda Türkmen'in kendisine katılımından sonra Muhammed Tapar üzerine yürüdü. 15 Mayıs 1100'de Hemedan yakınlarındaki Sefîdrûd'da meydana gelen savaşta Berkyaruk başta üstünlük kurup karşı tarafın karargâhına kadar so-kulduysa da; savaşın sonuna doğru bozulan birliklerini toparlayamayarak otuz kadar kişiyle savaş meydanını terk edip Rey'e çekilmek zorunda kaldı. Vezir Müeyyedülmülk, Berkyaruk'un esir düşen veziri Ebûlmehâsin'i Bağdat'a gönderip Halife'den hutbenin tekrar Muhammed Tapar adına okunmasını istedi. Halife de bu isteğe uyarak 25 Mayıs 1100 Cuma günü hutbeyi Muhammed Tapar adına okuttu. Öte yandan Sultan Berkyaruk, savaşın ardından emîr-i dâd Habeşî b. Altuntak ve diğer emirlerden yardım sağlamak için çıktığı yolculukta Muhammed Tapar'ın öz kardeşi Horasan Meliki Sencer'e yenilince Cürcân ve Damgan'a (Dâmegân) giderek yeni kuvvetler toplamaya çalıştı. Bunun üzerine Muhammed Tapar, daha fazla kuvvetlenmesine fırsat vermeden Berkyaruk ile savaşmak üzere Hemedan'a yürüdü. 5 Nisan 1101'de Hemedan'da yapılan savaş bu sefer Muhammed Tapar'ın yenilgisi ve esir düşen veziri Müeyyidülmülk'ün idamıyla sonuçlandı. Muhammed Tapar bundan sonra Melik Sancar'ın yanına gitti. Cürcân'dan Damgan'a gelen iki kardeş buradan Rey'e hareket ettiler; Berkyaruk da Rey'e doğru yola çıktı. Zaferin ardından Berkyaruk'a katılanların sayısı bir ara yüz bine ulaşmıştı. Ancak daha sonra bazı emirler, maddî sıkıntı çeken Berkyaruk'un iaşelerini temin edememesi üzerine ayrılmaya başladılar. Tapar ile Sancar yeniden toparlanmasına imkân vermeden Berkyaruk üzerine yürüdüler. Ümitsizliğe kapılan Berkyaruk 5000 kişilik bir kuvvetle 13 Eylül 1101'de Bağdat'a girdi. Muhammed Tapar ve Sancar Berkyaruk'u takip ederek on gün sonra Bağdat'a ulaştılar. Rûzrâver, Rey ve Hoy Savaşları Sancar'ın Horasan'a dönmesinin ardından Bağdat'tan ayrılan Muhammed Tapar ile onu takip eden Berkyaruk bu kez Nihavend yakınlarındaki Rûzrâver'de karşı karşıya geldiler (27 Aralık 1101). Bazı küçük çarpışmalardan sonra taraflar arasında antlaşma sağlandı. Ülke topraklarının resmen ikiye bölündüğü bu antlaşmaya göre Berkyaruk sultan; Tapar Gence meliki olarak, kendisine bırakılan bölgelerde üç nevbet çaldıracak ve Sultan Berkyaruk'a yılda 1.300.000 dinar vergi ödeyecekti. Ancak bu antlaşma uzun sürmedi. Muhammed Tapar bir süre sonra kendisini barışa ikna eden emirlerden Besmel'i öldürttü, Emir Ay Tegin'in gözlerine mil çektirdi. Ardından Rey'e gidip beş nevbet çaldırarak sultanlığını ilân etti. Bunun üzerine sefere çıkan Berkyaruk, Rey yakınlarında cereyan eden savaşta Muhammed Tapar'ı mağlûp etti. Tapar az sayıda taraftarıyla İsfahan'a kaçtı. Ancak Berkyaruk tarafından kuşatılınca erzak sıkıntısı çekmeye başladı ve bin kadar süvari ile İsfahan'dan gizlice ayrıldı. Kardeşinin Sâve istikametinde gittiğini öğrenen Berkyaruk'a bağlı kuvvetler onu takibe koyuldular. Nihayet Hoy'da yapılan özellikle Berkyaruk'un maiyetindeki Emir Ayaz'ın büyük rol oynağı savaşta tekrar bozguna uğrayan Muhammed Tapar, Sökmen el-Kutbî'nin ikta yeri bölgesi Ahlata'a doğru kaçarken, Berkyaruk da Zencan'a gitti.Yıllardan beri devam eden iç savaşların devleti yıprattığını gören Berkyaruk ve Muhammed Tapar, ileri gelen âlimlerin de teşvikiyle barış yapmaya karar verdiler. Ocak 1104'de varılan antlaşmaya göre Sultan Berkyaruk, Muhammed Tapar'ın beş nevbet çaldırmasına müdahale etmeyecek, Muhammed Tapar'ın payına düşen şehirlerde Berkyaruk adına hutbe okunmayacak, aralarındaki yazışma vezirler vasıtasıyla yapılacak, askerler diledikleri tarafa geçebileceklerdi. Cibal, Fars, İsfahan, Rey, Hemedan, Hûzistan ve Bağdat Berkyaruk'un; Azerbaycan, Diyarbekir, el-Cezîre. Musul, Suriye ve Hille emiri Seyfüddevle Sadaka'nın idaresindeki topraklar Tapar'ın hâkimiyetine bırakılacaktı. Ayrıca Berkyaruk'tan sonra Tapar sultan olacak, Horasan meliki Sancar'ın durumunda herhangi bir değişiklik yapılmayacak; Sancar, Muhammed Tapar'ı metbû tanımaya devam edecekti. Bu antlaşma sayesinde Sultan Melikşah'ın ölümüyle başlayan taht kavgaları sona ermiş oluyordu Berkyaruk ile Muhammed Tapar arasında cereyan eden uzun taht mücadelelerinin, Büyük Selçuklu Devletinin bundan sonraki dönemini etkileyen pek çok olumsuz sonucu olmuştur. Bunların bilinmesi, Melikşah'ın ölümüyle başlayan Büyük Selçuklu İmparatorluğunu parçalanma ve çöküşe götüren süreci kavramak acısından önemlidir:  Türkiye Selçukluları daha önce de söz edildiği gibi, kurulduktan itibaren Büyük Selçuklularla rekabet içerisinde olmuşlardır. Bunun başlıca sebebi Büyük Selçuklu tahtının kendi hakları olduğu iddiası yanında; Anadolu ve el-Cezire'nin jeomorfolojik ve jeopolitik öneminden dolayı tarih boyunca, bölge güçleri arasında sürüp giden mücadelenin, şimdi devrin hâkim güçleri olarak onların arasına intikal etmiş olmasıydı. Nitekim Süleymanşah da bu yüzden Bizans'la barış yapıp Çukurova üzerinden Suriye kapılarına dayanmış, fakat bu mücadelede hayatini kaybetmişti. Melikşah'ın önce Diyarbekir'i, Süleymanşah'ın ölümünden sonra da Antakya ve Haleb'i alması, Türkiye Selçuklularının Güney çıkış yolunu tamamen kapatmıştı. Kılıç Arslan'ın saltanatının ilk yıllarında meydana gelen Haçlı seferinin sebep olduğu kayıplar, şimdi bu tecritten kurtulmak zorunda olan Türkiye Selçukları için rekabet alanını Malatya üzerinden Musul'a kaydırmıştı. Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan'ın Musul Hâkimiyeti ve Ölümü Muhammed Tapar'ın Büyük Selçuklu Sultanı olduğu 1105 yılında, Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan da Danişmedliler'den Malatya almış, Doğu Anadolu'da Büyük Selçuklulara bağlı olan bazı Türkmen beylerinin kendisine tâbi olmasıyla da hakimiyeti altındaki toprakları genişletmiş bulunuyordu. 1101 yılı Haçlı ordularını yok eden, Antakya ve Urfa'yı zabt etmek teşebbüsünde bulunan Kılıç Arslan, Haçlı seferinin yaralarını sarabilecek gibi görünüyordu.Ancak ortaya çıkan bu yeni durum Büyük Selçuklular açısından, Kılıç Arslan'la savaşı adeta kaçınılmaz hâle getiriyordu. Gerçekten de Çavlı'yı mağlup ettikten sonra, 22 Mart 1107 tarihinde Musul'a giren Kılıç Arslan hutbeyi kendi adına okuttu. Çavlı ise Halep'e giderek Melik Rıdvan ve Artukoğlu İlgazi'den sağladığı kuvvetlerle Selçuklu sultanının üzerine yürüdü. Bunun üzerine Musul'da oğlunu nâib olarak bırakan Kılıç Arslan Çavlı'ya doğru harekete geçti. Aslında Bizans İmparatoruna yardıma gönderdiği askerleri gelene kadar savaşı geciktirmek niyetindeydi. Çavlı, Kılıç Arslan'ın yardım almasını engellemek için hemen saldırıya geçti. Daha önce kendisine katılan Türkmen beyleri, Çavlı'nın ordusunun kalabalık olduğunu görerek onu terk ettiler. Bununla birlikte harbi kabule mecbur kalan Kılıç Arslan, kahramanca çarpışmasına rağmen ordusunu yenilgiden kurtaramadı. Melikşah zamanında geçirdiği altı yıllık esaret hayatını tekrar yaşamak istemeyen Kılıç Arslan, kaçmak için atını Habur nehrine sürdü, fakat boğularak hayatını kaybetti (3 Haziran 1107).Bunun üzerine Musul'a giden Çavlı, şehri ele geçirdiği gibi Kılıç Arslan'ın oğlu Şahinşah'ı yakalayıp Tapar'ın nezdine gönderdi. Bâtınîler (İsmailîler) İle Yapılan Mücadeleler Şia'nın bir koluna mensup olan Bâtınîliğin ortaya çıkışı sekizinci asrın sonlarına tekabül eder. Hz. Ali'nin soyundan altıncı imam Cafer es Sadık 765 yılında ölünce yerine büyük oğlu İsmail'in geçmesi beklenirken, küçük oğlu olan Musa'nın geçirilmesi mensupları arasında ihtilafa sebep olmuştur. İsmail'in yakın dostlarından Ebulhattab daha sonra İsmailiye olarak anılacak olan bu ekolün temellerini atmıştır. Sünnilikle pek az bağlantısı bulunan bu ekol Yakın Doğunun eski dinlerinden, bilhassa Yeni Eflatuncu felsefeden fazlasıyla etkilenmiştir. Haricî inanışlardan gelen bu fikirlerin büyük kısmı Bâtınî tevil yolu ile gelmiştir. İsmailiye ekolünün bundan sonra ana esasları olacağından daha sonra onlara Bâtınî ismi verilecektir. Bâtınilerin açık tarihi 1090 yılında Hasan Sabbah'ın Alamut Kalesini ele geçirmesiyle başlar. Selçuklu hâkimiyetine giren bölgelerde fetihlerin meydana getirdiği çalkantılardan faydalanmak isteyen Bâtıniler, bu vesile ile hızla kendi propagandalarını yapacak müritleri harekete geçirmişlerdir. Her ne kadar Bâtıni hareketleri Melikşah'ın son dönemlerinde ortaya çıkmışsa da özellikle Berkyaruk devrinde yaşanan saltanat mücadeleleri yüzünden herhangi bir tedbir alınamamıştır. Sadece kısa bir süre önce ele geçirdikleri Ebher kalesi üzerine 1096 yılında başarılı bir sefer dışında bunlarla önemli bir mücadele yaşanmamıştır. Bu sefer sırasında kale içindeki Bâtınilerin birçoğu öldürüldüyse de nüfuzları kırılamadığı gibi yayılmaları da önlenememiştir. Muhammed Tapar'ı tahta çıkmasıyla birlikte Bâtınîlerle mücadele etkinlik kazanmıştır. Zira Sultan Melikşah zamanından beri gizli bir örgüt halinde faaliyette bulunan Bâtınîler'le mücadeleyi gayri Müslimlerle cihattan daha önemli gören Sultan Muhammed Tapar, ilk olarak Şahdiz (Dizkûh) Kalesi'ne bir sefer düzenledi. Kaleyi ele geçirip İsmâilî Bâtınî reisi İbn Attâş'ı esir aldı ve birçok Bâtınîyi öldürttü (25 Haziran 1107). Ayrıca devlet erkânı içerisinde Batınileri destekleyen kişileri ortadan kaldırarak başta veziri Sadülmülk ve dört adamını, Batınilere destek verdikleri gerekçesiyle İsfahan'da halkın gözü önünde astırdı. Sultan, Bâtınîler'e karşı ikinci seferi Alamut üzerine tertip etti ancak kış bastırınca geri dönmek zorunda kaldı. Atabeg Anuş Tegin Şîrgîr, 1114'te Bâtınîler'e ait Bîre Kalesi'ni ele geçirdi. Muhammed Tapar, Selçuklu Meliki Rıdvan devrinde Halep'te oldukça kuvvetlenen Bâtınîler'e karşı da bir harekât başlattı. Halep Meliki Alparslan ile iş birliği içinde çok sayıda bâtınî öldürüldü (1113-14). Sultan, Alamut'a son darbeyi indirmek üzere yine Atabeg Anuş Tegin fiîrgîr'i görevlendirdi. Aylar süren kuşatma Muhammed Tapar'ın ölüm haberinin gelmesiyle kaldırıldı.  Alamut Kalesi’nin tepe noktasındaki kalıntıları Batinîlik: Her zahirin bir batını olduğu ve Kur'an-ı Kerim ile Hadisi-i Şeriflerin ancak tevil yoluyla anlaşılabileceğini iddia eden fırkalara XII. yüzyıldan itibaren genellikle "Batıniyye" denilmiştir. Bununla beraber Hz. Ali'nin soyundan altıncı imam Cafer-i Sadık (öl. 765)'ın oğlu İsmail'in imametini savunduklarından "İsmailiyye", yedi imam kabul etmelerinden veya kâinatı yedi gezegenin idare ettiğine inanmalarından "Se'iyye", dâî (propagandacı)lerinden Hamdan Karmat'a nisbetle "Karmatiyye", fedailerin her hizmete amade muti aletler haline gelmeleri için haşhaş kullandıklarından "Haşşaşin" vb.adlarla da anılmaktadırlar. Alamut Kalesi: İran'da Elbruz Dağları üzerinde, Kazvin'in kuzeydoğusunda yer alan müstahkem bir kaledir. Ortaçağ'da Rûdbâr vadisinde bulunan elli kadar müstahkem kalenin en meşhuru olup 2000 m. yükseklikteki yalçın kayalar üzerinde kurulmuştur. Nitekim Alamut adı "Kartal yuvası" veya "Kartal eğitimi" anlamına gelmektedir. Kuruluşu eski Deylem hükümdarları dönemine kadar gitmekteyse de asıl şöhretini İsmâilîliği siyasî bir yapıya dönüştüren Hasan Sabbâh'a borçludur. Alamut Kalesi'ni 4 Eylül 1090 tarihinde ele geçiren Hasan Sabbâh burayı Bâtınî karargâhı haline getirdi. Bu sebeple Selçuklu sultan ve komutanları tarafından pek çok kez kuşatıldıysa da fethi mümkün olmadı. Uzun süre Bâtınîler'in (İsmâilîler) elinde bulunan Alamut Kalesi nihayet 19 Kasım 1256'da Moğol hanı Hülâgû'ya boyun eğmek zorunda kaldı Muhammed Tapar Devri Haçlı Mücadeleleri Sultan Muhammed Tapar'ın tahta çıktıktan sonra ele aldığı başlıca meselelerden biri de Haçlılar konusu idi. O, bu işi önce kumandanlarından Çavlı'ya havale etti. Musul merkez olmak üzere el-Cezire ve Diyarbekir bölgesi valiliğine tayin ettiği bu kumandana Selçuklu ülkelerini Haçlılardan geri alma vazifesini verdi. Esasen Musul Haçlılara karşı görevlendirilen emirlerin vilayet merkeziydi. Sultan böylece, Haçlılara karşı başarıyla savaşan, fakat şimdi hâkimiyetini kabul etmek istemeyen Çökermiş'i de cezalandırmış olacaktı. Çavlı, daha önce anlatıldığı üzere Çökermiş'i cezalandırmakla kalmadı, bu sırada Büyük Selçuklu İmparatorluğu ile mücadeleye girişen Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan'ı da bertaraf etti. Fakat Çavlı da Haçlılarla mücadele edecek yerde Sultan'a itaatsizliğe başladı. Bunun üzerine emir Mevdud'un başkumandanlığı altında üzerine gönderilen Selçuklu ordularına karşı koyamayan Çavlı, bir ara Haçlılarla işbirliği yaptı; fakat sonunda sultan tarafından affedildi ve tekrar hizmete alındı.Sultan Muhammed Tapar, Haçlılara karşı mücadele vazifesini Çavlı'nın yerine Musul valiliğine tayin ettiği Mevdud'a verdi (1108). Birçok kumandanlara, bu arada Zengi'ye ona katılmalarını emretti. Büyük Selçuklu İmparatorluğunun Haçlılarla mücadelede en başarılı dönemi budur. Bu sefere, Haçlıların bilhassa Trablusşam'ı almaları (1110) üzerine girişilmişti. Haçlılara karşı her yıl sefer tertip eden Mevdud, Haçlılar tarafından Haleb'de sıkıştırılan Rıdvan'a yardım ettiği gibi, Dukak'ın ölümünden sonra Şam'da hüküm süren atabey Toğtekin'e de destek vermekteydi. Mevdud yalnız Urfa kontluğu ile değil, Kudüs Krallığı ile savaştı (1113). Bu onun Haçlıları dehşete düşüren son savaşı oldu ve Dımaşk'ta bir Batinî tarafından öldürüldü. Bu suretle Haçlılar ilk defa karşılaştıkları büyük bir tehlikeden kurtuldular. Selçuklu sarayı bu suikastten Toğtekini mesul tuttu. Bunun neticesi olarak Selçuklu yardımından mahrum kalan Toğtekin bir süre sonra Haçlılarla mütareke hattâ ittifak yaptı. Böylece Haçlılar karşısında meydana gelen birlik bozuldu ve yerini karşılıklı şüpheye terk etti.Bununla beraber Sultan Muhammed Tapar savaşı bırakmadı; Haçlılara karşı cihat vazifesini Musul valiliğiyle birlikte, Aksungur Porsukî'ye verdi. Diğer kumandanlara ona itaat etmelerini emretti. Yine Zengi kendisine katıldı. Aksungur, Urfa kontluğuna karşı başarılı savaşlar yaptı. Mardin Artuklu emiri İlgazi'nin rekabeti yüzünden yine netice alınamadı. Hatta İlgazi bir savaşta Aksungur'u yendi (1114). Bunun üzerine Sultan Muhammed Tapar'ın kendisini cezalandıracağından korkan İlgazi, Dımaşk hâkimi atabey Toğtekin ile ittifak yapmayı tercih etti. İki müttefik Antakya Haçlı prinkepsi ile anlaştı (1115). Bu suretle Türk cephesinde açılan gedik daha da büyümüş oldu.Nitekim Muhammed Tapar hem İlgazi'nin bu hareketlerine hem de Mavdud'un öldürülmesinde etkisi olduğundan şüphelendiği Toğtekin'in bu girişimlerine daha fazla sessiz kalmadı. Sultan bu iki emiri cezalandırmak ve bunun yanında Haçlılara karşı yeni bir sefer düzenlemek amacıyla Hemedan emiri Porsuk b. Porsuk'u görevlendirdi. Büyük bir orduyla harekete geçen Porsuk, Urfa'yı tehdit ettikten sonra Haleb'i hareket üssü yapmak üzere yoluna devam etti. Fakat Rıdvan'ın oğlu Alparslan'ın atabeyi Lülü, Haleb kapılarını açmadığı gibi İlgazi ile Toğtekin'i yardımına çağırdı. Diğer taraftan bu sonuncunun daveti ile ilk defa haçlılarla ittifak eden Türkler, Büyük Selçuklu İmparatorluğuna karşı müşterek cephe alıyorlardı. Karşı karşıya gelen ordular arasında muhtemelen iki tarafın da hücuma cesaret edememesi yüzünden bir savaş olmadı. Ancak Porsuk çekilirken Haçlılar tarafından tuzağa düşürülerek mağlup edildi (1115). Takip edilen ordu hemen hemen tamamıyla imha edildi. Kaynaklar, alınan ganimetlerin taksiminin günlerce sürdüğünü belirtmektedir.Görüldüğü gibi, içinde bulunduğu zor şartlara rağmen Muhammed Tapar, başında bulunduğu imparatorluğun meseleleri arasında Haçlılara büyük bir yer vermiştir. Haçlılara karşı mücadelenin sürdürülmesinde, kurtuluşunu Büyük Selçuklu imparatorluğunda gören Suriye halkının, mahalli emir ve hükümdarların yardım taleplerinin büyük bir tesiri olmuştur. Nitekim Haçlılardan kaçan Suriyelilerin Bağdat'ta karışıklıklar çıkardıkları, minberleri kırdıkları zikredilmektedir. Bir ara Sultan Muhammed Tapar bizzat sefere çıkacağını ilan etmişse de (1108) imparatorluk içindeki meseleler ona bu imkânı vermemiş ve daha önce anlatıldığı üzere Emir Mevdud'u göndermiştir. Diğer Devletlerle Münasebetler İç karışıklıklara, taht kavgalarına ve Haçlı istilalarına rağmen hem Sultan Berkyaruk hem de Sultan Muhammed Tapar devirlerinde Büyük Selçuklu Devleti o devrin iki büyük Türk devleti Gazneli ve Karahanlılar üzerindeki otoritesini devam ettirmiştir. Başka bir deyişle Selçuklular merkez ve batı bölgelerinde çok ciddi siyasi kriz ve buhranlar yaşarken doğudan kaynaklanan bir sorun neredeyse hiç yaşamamışlardı. Muhammed Tapar devrinde Karahanlılar'la Selçuklular arasındaki ilişkiler zaman zaman bozulmakla birlikte Karahanlılar, Muhammed Tapar'ı metbû tanımaya devam ettiler. Gazneli Sultanı III. Mesud döneminde (1099-1115) Gazneli Selçuklu ilişkilerine barış hâkim oldu ve siyasî evlilikler yoluyla dostluklar pekiştirildi. Daha sonraki yıllarda Muhammed Tapar, Arslanşah ile Behramşah arasındaki taht kavgalarına kardeşi Melik Sancar aracılığı ile müdahale ederek Behramşah'ın sultan ilân edilmesini sağladı, böylece Gazneliler'i kendisine tâbi kıldı (1117). Yapılan antlaşmaya göre hutbede önce Muhammed Tapar'ın, ardından Sancar'ın ve nihayet Behramşah'ın adı okunacak ve Gazneliler Selçuklulara yıllık vergi ödeyeceklerdi.Gürcü Kralı II. David'in Kafkasya'daki Türkmenleri bölgeden uzaklaştırıp Gence'ye kadar ilerlemesi üzerine Muhammed Tapar 1110 yılında gönderdiği orduyla Gürcüleri mağlûp etti. Onun döneminde Abbasî halifeliğiyle ilişkiler de normal bir seyir takip etmiştir. Melikşah'tan sonra Selçuklular arasındaki taht kavgaları sırasında tarafsız kalan Abbasî Halifesi Müstazhir Billah, Bağdat'a kim hâkim olmuşsa hutbeyi onun adına okutmuştur. Muhammed Tapar, gerek saltanat mücadelesinde gerekse tek başına Büyük Selçuklu tahtına geçtikten sonra Abbasî halifesinin adını ve lakabını hutbelerde birinci sırada zikretmeyi ihmal etmemiştir. Sultan Muhammed Tapar'ın Ölümü ve Şahsiyeti Bir süredir hasta olan Muhammed Tapar, 1118 yılı kurban bayramında Oğuz töresince büyük bir toy düzenledi ve bu ziyafet sonunda sofrasını ve sarayını yağmalattı. Beş oğlundan en büyüğü olan Mahmud'u yanına çağırarak artık ömrünün sonuna geldiğini söyledi, tahta oturmasını ve devlet işlerine nezaret etmesini istedi. Emirlerden onun için biat aldı. 18 Nisan 1118 tarihinde vefat eden Muhammed Tapar'ın cenazesi İsfahan'da yaptırdığı medresenin hazîresine defnedildi. Bütün tarihçilerin ittifakla belirttiğine göre dedesi Alparslan'ı örnek alan Muhammed Tapar dindar, dinî ilimlere vâkıf, âdil, merhametli, aklıselim sahibi, cömert, ilim adamlarını himaye eden bir hükümdardı. Halkın işleriyle yakından ilgilenir, kendisine sunulan her dilekçeyi okur, halka adalet, doğruluk ve insafla muamele edilmesini isterdi. İç mücadelelerin bozduğu birliği yeniden kurarak Büyük Selçuklu Devletine eski itibarını ve kudretini kazandıran Muhammed Tapar "es-Sultânü a'zam Ebû Şücâ' Gıyâsü'ddünyâ ve'ddîn Kasîmu emîri'l müminîn" lakabıyla anılır ve kaynaklarda "Selçuklular'ın güçlü adamı ve kusursuz insanı" olarak tanıtılır. Onun Bâtınîler ve Haçlılar'la yaptığı mücadele İslâm dünyasında takdirle karşılanmış, meşhur İslam âlimi Ebü'l Berekât el-Bağdâdî astronomiyle ilgili bir kitabını ona ithaf etmiştir. Bağdadî ayrıca sultanın bir sorusuna cevap olarak Risale fî sebebi zuhûn'i kevâkibileyîen ve hafâhû nehâren adıyla bir eser kaleme almış, İbnü'l Belhî Fars nâme'yi onun emriyle yazmıştır. Muhammed Tapar imar faaliyetleriyle de yakından ilgilenmiş, Melikşah'ın Bağdat'ta inşasını başlattığı Sultan Camiini tamamlatmış, İsfahan'da bir medrese, Nizamiye Medresesi civarında da sûfîler için bir ribât yaptırmış ve su kanalları açtırmıştır.  Sancar Dönemi  SANCAR'IN MELİKLİK DÖNEMİ Sancar, Melikşah'ın Suriye seferi sırasında 5 Aralık 1086'da Sincar'da doğdu. Adının da Türkçe sançımak saplamak filinden türetilmiş bir isim olduğu veya doğduğu yer olan Sincar'ın adından geldiği ileri sürülmektedir.Sultan Sancar'ın çok yoğun taht kavgaları içerisinde geçen çocukluk devri hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Kaynaklarda yüzü çok güzel olmasına rağmen küçükken geçirdiği çiçek hastalığı sebebiyle çiçek bozuğu olduğu kaydedilmektedir. Nitekim o devirde ölümcül olan bu hastalıktan, Terken Hatun'dan olan kardeşi Mahmud ölmüş, Berkyaruk da ölümden dönmüştü. Çok küçük yaşlardan itibaren, devlet yönetiminde aldığı faal görevlerin ağır sorumluluğu altında geçen zor bir hayatta, zengin bir tecrübe birikimi edindi. Meşhur İslâm âlimi Gazzalî, Nasihatü'l Mülûk adlı kitabını, devlet işlerinde yol göstermek üzere onun için kaleme almıştı.Tarihi kaynaklara yansıyan bilgilere göre onun ilk siyasi faaliyeti, Horasan'da bağımsızlığını ilân eden amcası Arslan Argun'un isyanını bastırmak amacıyla ağabeyi Sultan Berkyaruk tarafından görevlendirilmesidir. Sancar henüz on yaşında bulunmasına rağmen böyle kritik bir göreve memur edilmesi; Türkmenlerin ve ordu komutanlarının Melikşah'ın oğlu olması bakımından, amcasına nispetle ona teveccüh edecekleri beklentisiyle ilgili olmalıdır. Sancar, yanında Emir Kamaç olduğu halde ordusuyla harekete geçti. Bu sırada Arslan Argun, daha önce üzerine gönderilen kardeşi Böri Bars'ı yenilgiye uğratıp öldürmüştü. Ancak Melik Sancar, Damgan şehrine vardığında Argun'un da kendi kölelerinden birisi tarafından öldürüldüğü haberini alıp geri döndü (1097). Sancar, Berkyaruk'la birleştikten sonra, birlikte Nişabur ve Belh'e gittiler. Sancar burada ağabeyi Berkiyaruk tarafından, merkezi Merv şehri olmak üzere, Horasan melikliğine tayin edildi. Emir Kamaç ise onun atabeyliğine getirildi.Sancar, Horasan'ın bir kısmını elinde bulunduran emir-i dâd Habeşî ile rekabete girdi. Sancar 1100 yılında, Habeşî'yi ve onun yardımına gelen Sultan Berkiyaruk'u ağır bir yenilgiye uğrattı; hattâ Hâbeşî'yi öldürdü. Bütün saltanatı kardeşi Tapar'la taht mücadeleleri içerisinde geçen Sultan Berkyaruk'un, bundan dolayı Sancar'la ilgili bir güvensizlik yaşadığı anlaşılmaktadır. Ancak Sancar, öz kardeşi Tapar lehine bir defa taht mücadelesine karışması hariç, genellikle olayların dışında kalarak, Sultan Berkyaruk'un güvenini kazanmayı başarmıştır. Tapar'la 1103 yılında meydana gelen ve Berkyaruk'un galibiyetine rağmen devletin ikiye bölündüğü anlaşmaya göre, Horasan ve Maveraünnehir hâkimi olarak kalan Sancar da, Tapar'ın tâbileri arasında bulunuyordu. Melik Sancar'ın Karahanlı ve Gaznelilerle İlişkileri İmparatorluğun dahilî olaylarına fazla karışmayan Sancar, melikliği döneminde devletin doğusunu düzene koymak ve Karahanlılar'ın tâbi statüsünün sürdürülebilmesi için bir hayli mücadele etti. Gerçekten de sözü edilen taht kavgaları sırasında Melik Sancar'ın uzakta olmasından yararlanarak Horasan'ı işgale teşebbüs eden Karahanlılar'ın bu girişimlerini sonuçsuz bıraktı. Nitekim 100.000 kişilik bir orduyla Horasan'a yürüyen Kadir Han yakalanarak öldürüldü. Sancar, Berkyaruk'un da en zor günlerinde bile müdahale ettiği Karahanlı tahtına, Muhammed Arslan Han'ı geçirip, Karahanlıların Selçuklu Devletine bağlı kalmalarını sağladı (1102). Muhammed Arslan Han'ın Sancar'ın kız kardeşi, Sancar'ın da Hanın kızı ile evli olduğuna bakılırsa, güvendiği birisini tahta geçirdiği anlaşılmaktadır. Melik Sancar, daha sonra da, Arslan Han'a karşı ayaklanan saltanat davacılarına karşı, Han'ın yardım istemesi üzerine Türkistan'a müdahale etti ve onun tahtında kalmasını sağladı.Bu cümleden olarak Sancar'ın meliklik döneminin belki de en önemli başarısı, Karahanlılar'ı ve Gazneliler'i sürekli olarak kontrol altında tutabilmiş olmasıdır. Zira Selçuklu Devleti bir yandan taht kavgaları ile sarsılırken, diğer taraftan da batı tarafında Gürcü, Batınî ve Haçlılar tarafından tehdit edilmekteydi.Hatırlanacağı üzere, Gazneliler, Dandânakân savaşıyla Horasan ve İran'daki hâkimiyetlerine son verildikten sonra Afganistan ve Kuzey Hindistan'daki topraklarına çekilmişlerdi. 1059 yılında Hindikuş Dağlarının sınır olarak belirlendiği barış anlaşmasına kadar da taraflar arasında savaşlar devam etmişti. Sancar'ın meliklik devrinde Gazneliler için yeni bir safhanın açıldığı görülmektedir. Gazne'de Sultan III. Mesud'un ölümünden sonra yerine geçen ve Sancar'ın kız kardeşinin oğlu olan Arslanşah, kardeşlerini kendisine tehdit oluşturmamaları için hapse atmıştı. Ancak hapisten kaçmayı başaran kardeşi Behramşah, Sancar'ın huzuruna gelerek tahtı ele geçirmek konusunda yardım istedi. Sancar'ın kendisine sağladığı askerî yardım sayesinde de Arslanşah'ı mağlup edip tahtı ele geçirdi. 1117 yılı başında Gazne'ye giren Sancar, bu yardımın karşılığı olarak, çeyrek asır süren savaşlarla alınamayan bir sonuç elde etti. Behramşah'la yapılan anlaşma gereğince Selçuklu Devleti'ne tâbi olan Behramşah, hutbede sırası ile Halife, Sultan Muhammed Tapar, Melik Sancar ve son olarak da kendi adını okutacaktı. Ayrıca Selçuklu Devletine ödeyeceği yıllık 250.000 dinar vergiyi tahsil etmek için bir Selçuklu görevlisi Gazne'de oturacaktı. Bu durum Behramşah adına iktidar için başkasına dayanmanın ağır bedeli olurken; Selçuklular bakımından sınırların Hindistan'a kadar genişlemesi gibi parlak bir sonuç getirdi. Sancar, daha sonra Gazne'yi ele geçiren Arslanşah'ı bertaraf edip, Behramşah'ın yeniden tahta oturmasını sağladı.Böylece Melik Sancar, babası Sultan Melikşah'ın politikasını aynen devam ettirerek, Büyük Selçuklu Devletinin doğu sınırının güvenliğini geniş yetkili bir genel vali ile idare edilen Harizm dışında Karahanlı ve Gazneliler'i sıkı bir tâbiyet altında tutarak sağlamıştır. Melik Sancar'ın ülkenin doğusunu başarılı bir şekilde yönetmesi sayesinde Sultan Muhammed Tapar, batıdaki meselelerle daha fazla meşgul olma imkânı bulabilmiştir.  Türkmenistan Parası Manat’ta yer alan Sultan Sencer’in Temsili Resmi Gazne sultanı Arslanşah, Sancar'ın Behramşah adına ordu sevk edeceğini öğrenince, Sultan Tapar'a bir elçi göndererek, kardeşine mâni olmasını istemişti. Rivayete göre Tapar kardeşine, Gazneliler'in işlerine karışmamasını telkin eden bir mesaj gönderdi. Ancak elçiye, eğer kardeşim yola çıkmamış ise ona sözlerimi ilet. Lakin yola koyulmuşsa ona engel olmak, kardeşimin iktidarını zedeleyeceğinden bunlardan hiç söz etme diye tenbih etmişti. SANCAR'IN TAHTA ÇIKMASI VE DEVLETİN YENİDEN YAPILANDIRILMASI Sultan Muhammed Tapar'ın ölümünden sonra (1118) yerine on dört yaşındaki oğlu Mahmud sultan ilan edildi. Abbasi halifesi Müstazhir Billah da onun adına hutbe okutarak saltanatını onayladı. Ancak Sancar bir yandan yeğeninin yaşının küçük olmasından ötürü devlet için kaygılanan; diğer yandan da yıllardır edindiği idarî tecrübeye istinaden, saltanata her bakımdan kendisini lâyık görüyordu. Nitekim Selçuklu hanedanının yaşça en büyük ve özellikle en güçlü üyesi olan Sancar, yeğeni Mahmud'un sultanlığını tanımadı. İmparatorluğun doğusunda kendisini Sultan ilan ettikten sonra yeğeni Mahmud'un üzerine yürüdü. Bir yandan da Halifeden kendi adına hutbe okunmasını istedi. Sultan Mahmud da amcasına yaptığı barış önerisinin reddedilmesi üzerine Rey'e çekilerek savaş hazırlıklarına başladı.Irak-ı Acem'de İki ordu Save'de karşı karşıya geldi Mahmud'un daha kalabalık olan askerine karşı 20.000 kişiyle savaşa giren Sancar, ordusunda bulunan kırk filin sağladığı üstünlükle, yeğenini yenilgiye uğrattı (14 Ağustos 1119). Mahmud bunun üzerine İsfahan'a çekildi. Bu sırada henüz hilafet tahtına oturan Müsterşid Billah da, Sancar adına hutbe okutmaya başladı. Böylece bu taht mücadelesini kazanan Sancar, Hemedan'dan Rey'e giderken Mahmud'u da huzuruna çağırdı. Artık Melikşah döneminden daha geniş sınırlara ulaşmış bir İmparatorluk olan Selçuklu Devletinin, karşı karşıya olduğu meseleler de bir o kadar karmaşık hâle gelmiş bulunuyordu. Bunun bilinciyle hareket eden Sultan Sancar devlette yeni bir idarî düzenlemeye gitti. Mahmud'u "Sultanü'l muazzam" (Büyük sultan) unvanıyla, Hemedan merkez olmak üzere Irak'a tayin etti. Batıda Selçuklu idaresi altında bulunan diğer eyaletleri (Halifeliğe ait Irak-ı Arab, Suriye, Azerbaycan ve Doğu Anadolu) onun idaresine bıraktı. Sultan Sancar veliahd ilân ettiği Mahmud'u kızı Mahmelek, o vefat ettekten sonra da diğer kızı Gevher Hatun ile evlendirdi. Kendisi "Sultanü'l-a'zam" (En büyük sultan) unvanı alan Sancar, diğer yeğenleri Mesud, Tuğrul ve Selçuk şah'a da Irak-ı Acem, Azerbaycan ve Huzistan'da bazı yerler verdi. Rey ve Mazen derân başta olmak üzere, Irak'ta bazı yerleri, Mahmud'un bağımsız hareket etmesini engellemeye yönelik bir tedbir olarak olarak kendisine bağladı. Büyük Selçuklu Devleti'nin merkezini Merv'e taşıdı Kısaca özetlemek gerekirse, bu şekilde, Büyük Selçuklu Devleti'ne tâbi Irak Selçuklu hanedanı (1119-1194) kurulmuş oldu. En Büyük Sultan olan Sancar; Gazneliler, Harizmşahlar ve Karahanlılar gibi kendisine tâbi yerlerde, hutbede kendi adından sonra Mahmud'un adının da zikredilmesini emretti. Ancak Sultan Mahmud da, Sancar'a sıkı tâbiyet bağları ile bağlı bulunuyor; hutbe ve sikkede önce sultanın adını zikretmek, sadece üç defa nevbet çalmak, Sancar'ın alâmeti olan renkleri kullanmak gibi vassalık yükümlülüklerini yerine getirmek mecburiyetinde bulunuyordu. Onun sultan unvanı taşımasının ayrıcalığı Sancar'a karşı değil, idaresine bırakılmış yerlerdeki vassalları ve Sancar'ın tâbileri olup hutbede onun adını da okutmak zorunda olan hükümdarlar üzerindeki statüsü ile ortaya çıkıyordu. Nitekim Mahmud'u olabildiğince sıkı bir şekilde kendisine bağlamak isteyen Sancar, yeğeni Mahmud'un ordusunda kendisine karşı savaşan kumandanları da tasfiye etti. Irak Selçuklu sultanının hizmetinde görev alacak devlet adamlarını da kendisi tayin ettikten sonra başkenti Merv'e gitti. SULTAN SANCAR'IN BATI SİYASETİ Sancar'ın Irak Selçukluları ile İlişkileri Sultan Sancar, batı bölgesinin idaresini Mahmud vasıtasıyla yürütmek kararına rağmen; zaman içerisinde yaşanan olaylar, kendisinin de burada hiç azımsanmayacak bir mesai harcamasını gerektirdi. Bir yandan Selçuklu şehzâdelerinin aralıksız taht kavgaları, bu arada dolaylı ya da doğrudan kendi otoritesinin hedef alınması ve halifelerin bu olaylar içerisindeki yeri, Sancar'ı batıda oldukça meşgul etmiştir. Nitekim Irak Selçuklu Sultanı Mahmud'a karşı kardeşleri hemen taht kavgalarına başladılar. Mahmud'a karşı ilk olarak Gence meliki olan kardeşi Mesud isyan etti. Hille emiri II. Dübeys b. Sadaka ile ittifak etmiş olan Mesud, Aksongur Porsu kî idaresinde üzerine gönderilen orduya yenik düştü (1120). Mesud bununla birlikte Sultan Mahmud tarafından affedildi. Ancak mücadeleye devam eden Dübeys, Bağdad şahnesi Porsukî ve Halife Müsterşid'in kuvvetlerini mağlup etti. Müsterşid'le bir anlaşma yapan Dübeys'in, onun vezirini azlettirmesine bakılacak olursa, Halifeliği kendi denetimi altına almak istediği anlaşılmaktadır. Halife de aslında Dübeys'ten çok çekinmesine, Selçukluları ona tercih etmesine rağmen bu anlaşma sayesinde kendisi siyasî rol üstlenmiş oluyordu, Halifenin siyasî güç denemesi mahiyetindeki bu faaliyetlerinden rahatsız olan Sultan Sancar, Mahmud aracılığı ile Halifeye yeni bir vezir tayin ettirdi. Ancak bu arada daha önce de isyan etmiş olan Mahmud'un kardeşi Melik Tuğrul, halifeyle mücadeleye girdi yenilince de, kendisine yardım eden Dübeys ile birlikte Sancar'a sığındı. Mahmud'un kendi rızası hilafına gücünü arttırmasını istemeyen Sancar, yeğenleri arasında buna uygun bir denge siyaseti izlediği için Tuğrul'u himaye et-mekteydi. Bundan rahatsız olan Mahmud ise Müsterşid ile işbirliği yaptı. Bu gelişmeler zaten mücadeleci bir kişiliğe sahip olan Halifeyi, Selçuklularla arasındaki protokolü ihlâl edecek davranışlara sevk etti. Bunun üzerine Sultan Mahmud'a bir elçi gönderen Sancar, onu Halifeyle olan işbirliğine son vermesi hususunda uyardı ve Bağdad'a gitmesini emretti. Mahmud'un Bağdad'a gelmekte olduğunu haber alan Müsterşid, kıtlığı gerekçe göstererek onun şehre girmesine engel olmak istedi ve savunma tedbirleri aldı. Sultan Mahmud bunun üzerine Bağdad'a kılıç zoruyla girmek zorunda kaldı (Ocak 1127). Buna rağmen Halifeye saygıda kusur etmeyen Mahmud onunla bir miktar para ve mal karşılığında anlaşma yaptı. Bu şekilde bir anlaşma, Halifenin siyasî rolünü onaylama anlamına da geliyordu.Sultan Sancar, Irak'ta yaşanan gelişmeleri yakından takip edebilmek ve Mahmud'un Halife ile hâlâ işbirliği yapmakta olduğu şeklindeki şikâyetleri denetlemek için Rey'e geldi (1128). Hemedan'da bulunan yeğeni Sultan Mahmud'u da yanına çağırdı. Mahmud derhal Sultan Sancar'ın huzuruna giderek itaatini arz etti. Sultan Sancar, Halifenin hareket alanını sınırlandırmak üzere, bir süredir gözetim altında tuttuğu Dübeys'i serbest bıraktı. Mahmud'dan onu Halife ile barıştırıp, Musul valiliğine tayin etmesini istedi. Sultan Mahmud, en büyük sultanın isteklerinin ikinci kısmını yerine getirmediği için, Sancar'ın himayesinde kardeşi Mesud'un ayaklan-masına muhatap oldu.Sultan Mahmud'un ölümü üzerine (Eylül 1131) vezir Dergüzinî ve atabey Aksungur Ahmedil, onun oğlu Melik Davud'u Irak Selçuklu sultanı ilân ettiler. Bu teşebbüs Sultan Sancar'ın izni dışında gerçekleştiği için gayrı meşru sayılarak Müsterşid tarafından onaylanmadı.Diğer taraftan Davud'un Azerbaycan meliki olan amcası Mesud da tahtı ele geçirmek üzere harekete geçti. Mesud da Halifeye elçi göndererek adına hutbe okunmasını istedi. Bu talebi de geri çeviren Halife, Davud'un diğer amcası Fars meliki Selçukşah'ın büyük bir orduyla Bağdad'a gelmesi üzerine onunla anlaştı. Fakat hutbe okutma konusunu, Sancar'ın iznine tâbi sayarak erteledi. Melik Mesud ise adına hutbe okunması talebi reddedildiği için, Bağdad'ı kuşatmaya geldi. Müttefiki Musul valisi İmadeddin Zengi'nin kuvvetlerinin baskına uğramasıyla onun desteğinden de mahrum kalan Mesud, Selçukşah'la girdiği savaşta yenilgiye uğradı.Bu ana kadar Sultan Sancar'a sadakatle bağlı olduğu izlenimini veren Müsterşid, Sancar'ın bu tarafa gelmekte olduğu haberini alınca, Selçuklu melikleri ile anlaşarak, onun aleyhinde bir ittifak yaptı. Buna göre Mesud'u sultan, Selçukşah'ı veliaht ilan eden Halife, Irak'ı yönetmek üzere Mesud'u kendisine bir nevi vekil tayin ediyor ve Sancar'ın adını hutbeden çıkarıyordu (Mart 1132). Mesud, daha sonra kendisinin de çok sıkıntı çekeceği Halifenin siyasî nüfuz mücadelesi konusunda, saltanat ihtirasıyla verdiği bu tavizin ne manaya geldiğini, o gün değilse bile sonradan çok net olarak anlamıştır.  Dübeys b. Sadaka, Hille merkez olmak üzere 997-1163 yılları arasında, Irak'ta hüküm sürmüş Mezyedoğulları hanedanına mensup emirlerdendir. Mezyedoğullarıîndan I. Dübeys, Tuğrul Bey'in Bağdad seferi sırasında Şiî olması sebebiyle, Besâsirî ve Fatımîlerden yana siyaset izlemişti. Melikşah tarafından emirliği onaylanan Sadaka b. Mansur zamanında, toprakları Dicle'nin sol kıyısını da içerisine alacak kadar genişledi. Selçuklular'ın fetret döneminde Tapar tarafında yer alan Sadaka, bu karışıklıklardan istifade ederek topraklarını genişletmeye başladı. Tıpkı Müslim b. Kureyş gibi, Selçuklulara rağmen bir Arap Devleti kurmayı hayal ediyordu. İsyankâr davranışları dolayısıyla Tapar tarafından bir savaşta öldürüldü. Sultana bağlı kalmak ve Hille'ye dönmemek şartıyla, yerine oğlu II. Dübeys geçirildi. Ancak Tapar'ın ölümünden sonra saltanat kavgalarından yararlanarak Hille'ye dönen Dübeys, Halifeyle de mücadeleye girdi. Sancar tarafından Halife'ye karşı bir koz olarak kullanılan Dübeys, daha sonra Sultan Mesud tarafından, Halifenin katlinden sorumlu tutularak öldürüldü. Hanedan 1163'e kadar varlığını sürdürmekle birlikte eski gücünü kaybetti. imadeddin Zengi: 1127 1233 yılları arasında, Kuzey Irak ve Suriye'de Irak Selçuklularına bağlı olarak hüküm sürmüş; atabeylik olarak adlandırılan Zengiler hanedanının kurucusudur. Sultan Mahmud tarafından 1127'de Musul valiliğine ve yanı sıra oğlunun atabeyliğine tayin edilmişti. Dînever Savaşı ve Sancar'ın Duruma Hâkim Olması Irak'taki bu gelişmeleri haber alan Sultan Sancar, önce Musul valisi Zengi'yi Bağdad şahneliğine, Dübeys'i de Hille'ye tayin etti. Ardından büyük bir ordu ile harekete geçen Sancar önce Rey'e geldi, sonra Irak Selçuklularının merkezi Hemedan'a girdi. Sancar'ın nihaî hedefi şüphesiz Bağdad'a yürümekti. Ancak müttefikler de Sultanla savaşmak için hemen harekete geçmiş bulunuyorlardı. Hattâ Halife Müsterşid de bizzât harbe katılacakken, Zengi ve Dübeys'in Bağdad'a hareket etmesi üzerine geri döndü. Mesud bu gelişmeler üzerine Sancar'la savaşmaya cesaret edemeyerek Azerbaycan'a doğru çekilmeye karar verdi. Ancak Mesud'u yakalamak kararında olan Sultan çok süratli bir şekilde hareket ederek, dört günlük takibin sonunda Dînever'de ona ulaştı. Sancar'ın 100.000 kişilik ordusuna karşısında 30.000 civarındaki askeriyle harbi kabule mecbur olan Mesud'un, bir kısım kuvvetleri de kendisini savaştan hemen önce terk edip Sancar'ın saflarına katıldılar. Mesud, çok şiddetli bir muharebe yapmasına rağmen ağır bir yenilgiye uğradı. (Mayıs 1132). Ordusundan çok sayıda kimse esir düşmekle birlikte Mesud kaçmayı başardı. Fakat kısa zaman sonra Sultan'ın affına mazhar olup yeniden Gence'ye tayin edildi. Ancak Sancar bütün bu olanlardan sorumlu tuttuğu atabey Karaca es Saki'yi öldürttü, Selçukşah ise Fars'a kaçtı.Dînever savaşından sonra batı ile ilgili yeni biri düzenleme yapan Sultan Sancar, bir süreden beri yanında bulunan yeğeni Tuğrul'u, Irak Selçuklu Sultanlığı tahtına oturttu. Sultan Sancar, Dergüzinî'yi Tuğrul'a vezir tayin ettikten sonra Horasan'a geri döndü. Sultanın her nedense kendisiyle ilgili bir karar almadığı Halife ise, onun dönmesinden sonra Bağdad'ı kuşatan Zengi ve Dübeys'i mağlub etmeyi başardı. Müsterşid bu başarısından dolayı kendisine güveni bir hayli artmış olduğundan, Sancar'ın atadığı Tuğrul'un adına hutbe okutmayı kabul etmedi. Sultan Tuğrul, teorik olarak 1134 yılında ölene kadar Irak Selçuklu sultanı olarak kaldı.Ancak Sancar'ın dönmesinden sonra yeğeni Davud ve sonra kardeşi Mesud, Sultan Tuğrul'a karşı; daha sonrada Davud, saltanatını ilan eden Mesud'a karşı ayaklandılar. Halife de doğal olarak yine muhaliflerin yanında yer alarak, önce Davud, sonra Mesud adına hutbe okutarak, Sancar'ın iradesine ve iktidarına karşı meydan okumaya devam etti. Sultan Sancar Abbasî Halifeliği İlişkileri Taht mücadeleleri devam ettiği sırada ölen Tuğrul'un yerine Irak Selçuklu tahtına Mesud geçti (1134). Sancar da, her ne kadar kendisine rağmen olsa da, artık olayların istikrara kavuşması adına onun saltanatını onayladı. Ancak Mesud'dan bu olayları kışkırtan bazı emirlerin öldürülmesini istedi. Bu emirlerin Halifeye sığınmaları üzerine Sultan Mesud, Halife Müsterşid ile ihtilafa düştü, Önceki ünitelerde de yeri geldiğinde belirtildiği gibi, Tuğrul Bey tarafından Büveyhoğullarının sultasından kurtarılan Halife, bağımsız siyasî bir güç olmayı beklerken, bundan sonra da Selçukluların himayesi altına girmişti. Bunu geçici ve arızî bir durum olarak değerlendiren Halifeler, temel varlık sebebi olarak gördükleri siyasî iktidarlarını yeniden kurmak için, en başından beri büyük bir mücadele vermekteydiler. Devletin en muktedir olduğu zamanlarda, Tuğrul Bey'in ölümü üzerine Selçuklu sultanı adına okunan hutbenin kesilmesi, Bağdad'dan Selçuklu memurlarının kovulması; Sultan Melikşah zamanında üst seviyeye çıkan ihtilaflar bu rekabetin bazı safhaları olarak hatırlanabilir. Selçuklu fetret döneminden ise bir toparlanma süreci olarak yararlanan Halifeler, ikinci imparatorluk devri adı verilen Sancar zamanında ilginç bir şekilde açıkça savaşa tevessül eder oldular. Bunda halifeliğin, Müslüman hükümdarların saltanatlarının meşruluğunun onaylandığı makam olması dolayısıyla, bütün taht davacılarının onun kapısını çalmak zorunda olmasının büyük bir etkisinin olduğunu unutmamak gerekir. Ayrıca Halife Sultanlar mücadelesinin bu aşamaya gelmesinde, Selçuklu Devletinin zaafları kadar, hilafet tahtında oturan Müsterşid Billahîn kişisel özelliklerinin de etkisi bulunmaktadır. Buna rağmen iki hanedan arasında ilişkiler, evlilikler yoluyla iyileştirilmeye çalışılıyordu, Müsterşid bu çerçevede Sultan Sancar'ın kızı ile evlenmiş bulunuyordu. Daha sonra Sultan Mesud ve Halife Muktefr arasında da karşılıklı evlilikler yapılmıştır,Müsterşid, Irak Selçuklu şehzâdeleri arasındaki taht kavgalarından yararlanarak bir taraftan kendisine ait bir ordu kurarken, diğer taraftan Sultan Mesud'a karşı olan komutanları kendi yanma toplamaya uğraşıyordu. Irak'ta yaşanan gelişmeleri yakından takip eden Sultan Sancar, bu hususta Irak Selçuklu sultanlarına uyarılarda bulunuyordu. Sultan Mahmud'un Bağdad seferine memur edilmesi ve Sultan Sancar'ın adını hutbeden çıkaran Müsterşid'in müttefiklerinin Dînever'de yenilgiye uğratılmaları da bu cümledendi. Daha önce Halifenin ihtiraslarına alet olmakla birlikte, Mesud tahta geçince yukarıda söylendiği gibi, Müsterşid'in sultana muhalif emirleri koruması dolayısıyla, Selçuklu Halifelik ilişkileri kopma noktasına geldi. Bu olanlara kayıtsız kalması beklenmeyen Sultan Sancar ile Halife arasında da bu vesile ile birbirini itham eden bazı yazışmalar vuku buldu.Sonunda Halife Müsterşid, Sultan Mesud'un adını hutbeden çıkarıp, Davud ve Sancar'ın adlarını koydu. Sonra da Mesud ile savaşmak üzere büyük bir orduyla harekete geçti.Halife savaşmak üzere ilerlerken Kirmanşah'a vardığında okuduğu hutbede Selçukluları fâsık olarak nitelendirmesi çatışmanın ulaştığı seviyeyi göstermesi bakımından mühimdir. Müsterşid savaş öncesinde bir kısım kuvvetleri kendisini terk etmesine rağmen, Sultan Mesud ile Hemedan yakınlarında harbe girdi. Savaşı kaybeden Halife esir düştü ve tüm ağırlıkları yağmalandı (Haziran 1135). Sultan Mesud, metbû sultan Sancar'a durumu rapor ederek, bu husustaki emirlerini beklediğini bildirdi. Bu arada Sultan Mesud'un, bir daha ordu toplamaması ve harp tazminatı ödemesi kaydıyla anlaşma yaptığı Halife, Sancar'ın emri doğrultusunda tam Bağdad'a gönderilecek iken, Sancar'ın elçilik heyetinin karşılanması sırasında Batınîler tarafından öldürüldü. Dönemin Arap müellifleri Müsterşid'in ölümünden Sultan Sancar'ı ve Mesud'u doğrudan sorumlu tutulmuşlardır. Sancar'ın bu konuda Batınîlerle işbirliği yaptığı iddiaları, Halife ile aralarındaki meselenin siyasî bir mevzu olmasına binaen çok da tuhaf karşılanmamalıdır. Nitekim Sultan Melikşah'ın öldürülmesinden Halife Muktedî; Müsterşid'in ölümünden de Sancar sorumlu tutulabilir. Hattâ Sancar'dan Mesud'a iki ayrı mektup geldiği, birincide Halifeye saygı gösterip derhal Bağdad'a göndermesini isterken, diğerinde kargaşa sırasında Halifeyi bertaraf etmediği için azarlandığı ifade edilmektedir. Müsterşid öldürülünce yerine oğlu Raşid Billah geçti. Ancak yeni Halife babasının Mesud'la yaptığı anlaşmanın yükümlülüklerini yerine getirmediği gibi, Selçuklu aleyhtarı politikaları aynen sürdürmek niyetinde idi. Sultan Mesud gönderdiği elçi vasıtasıyla kendisine biat ettiği hâlde, Bağdad'ı tahkim eden Raşid, Selçuklu şehzâdeleri ve ümerasıyla ittifak ederek sultana karşı ordu toplamaya başladı. Raşid Billah'ın en mühim kozu, yine saltanatının onaylanmasını bekleyen melikler ve onları taht kavgalarına sürükleyen atabeyleri ile devamlı taraf değiştiren gulâm ümerâ idi. Sultan Mesud, kendisine karşı 30.000 kişilik ordu toplayan Halifenin üzerine yürüyüp Bağdad'ı muhasara etti. İki aya yakın süren kuşatmadan dolayı sıkıntıya düşen ve ordusu dağılan Halife de, Bağdad'ı terk edip müttefiki Zengi ile Musul'a gitti. Mesud'un derhal Bağdad'a dönmesi yolundaki çağrısını kabul etmeyen Halife, Sancar'ın onayı ile azledilerek yerine Muktefî Liemrillah getirildi (Ağustos 1136). Sultan Mesud'a karşı savaşmaya kararlı olan Raşid ise Melik Davud ve bazı gulâm emirlerle birleşip İsfahan'a giderken Batınîler tarafından öldürüldü. Melik Davud da aynı şekilde bir suikastle ortadan kaldırıldı.Yeni Halife, iki selefinin hayatına mal olan ve halifeler aleyhine neticelenen mücadeleyi bir daha asker toplamamak, Türk gulâm edinmemek ve Bağdad'ı terk etmemek şartlarıyla; yani statü konusunda en başa dönerek yaptığı anlaşma ile şimdilik sona erdirdi. Savaş tazminatı olarak da halifeliğin pek çok malına el konuldu. Bu anlaşmaya Mesud'un saltanatı boyunca önemli ölçüde uyuldu ise de, Büyük Sultan Sancar'ın doğudaki yoğun meşguliyeti, Irak Selçukluları ve Halife ile daha fazla ilgilenmesine fırsat vermedi. Sancar'ın ölümünden sonra, onun yüksek himayesinden mahrum kalan Irak Selçuklularının, iç çekişmelerinden yararlanan halifeler yeniden ordular kurmak imkanı bulacaklardır. Irak Selçukluları ve ilgili Atabeyliklerle ünitelerde yeri geldiğinde bu hususta bilgi verilecektir. SULTAN SANCAR'IN DOĞU SİYASETİ Sultan Sancar'ın ülkesinin doğusunda ilişki içerisinde bulunduğu başlıca hâkimiyetler Karahanlılar, Gazneliler, Gurlular, Karahıtaylar Harizmşahlar ve Oğuzlardır,Selçuklu Devletinin bunlarla ilişkilerini kronolojik, yani tarih sırasına göre anlatmak mümkün ve daha kolaydır. Ancak anlatılanların konu bütünlüğü esasına uymaması halinde daha çok ezbere yönelten bir anlatım tarzı olacağı düşüncesiyle, bu bölüm konularına göre, fakat kendi içerisinde kronolojik olarak incelenecektir. Karahanlılarla İlişkiler Türkistan Hanları olan Karahanlılarla, daha devlet kurmadan önce de yoğun temas içerisinde bulunan Selçuklular, devlet kurduktan sonra da onlarla Ceyhun nehri sınır olmak üzere komşu olmuşlardı. İki devletin ilişkileri çoğunlukla Selçuklular'ın üstünlüğüyle, ama Sultan Alp Arslan'ın da talihsiz bir şekilde hayatını kaybettiği sınır çatışmaları içerisinde geçti. Maveraünnehir'in yerel/İranî unsurları, mutlakiyetçi olmayan Bozkırlı Türk hükümranlık anlayışını istismar edilebilir bir alan olarak görmüşlerdir. Bu sebeple özellikle Batı Türkistan'da ulemâ/sivil bürokratlar, hükümdarın egemenlik alanına girmek için devletle çatışmakta idiler. Daha önce de anlatıldığı gibi, Melikşah bu tür çatışmaların yoğunlaştığı dönemde yapılan davet üzerine Türkistan'a iki sefer düzenlemiş Doğu ve Batı Karahanlı ülkesini tâbi devlet statüsünde topraklarına bağlamıştı. Yine yukarıda da söylendiği üzere, Selçuklu Devleti Melikşah'ın ölümüyle fetret dönemi yaşamasına rağmen; Sultan Berkyaruk ve Horasan meliki Sancar'ın gayretleri ile Karahanlılar'ın statüyü değiştirmesine imkân verilmemişti. Sancar, kız kardeşi ile evli bulunan ve aynı zamanda kayınpederi olan Muhammed Arslan Han'ı, meliklik döneminde Karahanlı tahtına oturtmuştu. Otuz yıla yakın bir süre sadakatte kusur etmeyen Muhammed Han, hasta ve felçli olduğu son yıllarında yeterince aydınlatılamayan bazı olaylarla karşı karşıya kaldı. Hasta olduğu için kendisine bir nevi vekil kağan tayin ettiği, ya da etmek zorunda kaldığı oğlu Nasr, ulemadan birisinin önderlik ettiği bir isyan sonucu öldürüldü. Muhammed Han bunun üzerine bağlı olduğu Sancar'a müracaat ederek yardım istedi. Ancak Sancar Maveraünnehr'e geldiği sırada, Han'ın diğer oğlu Ahmed Han isyanı bastırmış bulunuyordu. Aslan Han, herhalde babasının yerine geçmek için acele eden ve Selçuklu hâkimiyetinden kurtulmak isteyen Ahmed'in etkisiyle, Sancar'a artık gelmesine gerek bulunmadığını bildirdi. Bu muameleye çok kızan Sancar, o günlerde Muhammed Han veya belki oğlunun kendisine karşı düzenlediği başarısız bir suikast girişimini ortaya çıkardı. Sancar bunun üzerine Mart 1130'da Semerkant'ı ele geçirdi. Muhammed Han sultanın huzuruna hastalığı dolayısıyla acınacak bir vaziyette çıkarıldı. Muhammed Han af dilediyse de tahttan indirildi. Sancar'ın eşi olan kızı Terken Hatun'un yanma sürgüne gönderildi. Ahmed'in tahta geçmesine müsaade etmeyen Sancar artarda tayin ettiği iki hükümdarın ölümünden sonra, kendi kız kardeşinden olan ve sarayında büyüttüğü Muhammed Han'ın oğlu Mahmud'u, Karahanlı hükümdarı tayin etti,Mahmud Arslan Han ölümüne kadar Sancar'a büyük bir sadakatle bağlı kaldı, Ancak bu durum Sancar'ın Türkistan'daki hadiselerin içerisine, gereğinden çok çekilmesine sebebiyet verdi, Karahıtaylar ve Katavan Savaşı Liao imparatorluğu adıyla Kuzey Çin'de iki asra yakın (916-1125) hüküm süren, Karahıtaylar (Kitanlar), yaklaşık yüz yıl önce (1017) de Türkistan'ı istilâ girişiminde bulunmuş ve Togan Ahmed Han tarafından sınırlarının dışına çıkarılmışlardı,1125 yılında Cürcenler tarafından buradaki hâkimiyetlerine son verilince, yeniden batıya doğru çekilmeye mecbur kalan Karahıtaylar 1128 yılında yine Karahanlılarla karşılaştılar. Önce Ahmed Han tarafından yenilgiye uğratılıp, Karahanlı devleti hudutlarını korumakla görevlendirildiler. Ancak daha sonra iç çekişmeler dolayısıyla yardımına başvurulan Gürhan, bu vesile ile girdiği Balasagun şehrini ve tüm Doğu Karahanlı topraklarını istilâ etti (1130).Göçebe istilâlarının tabiatı icabı Karahıtay istilasının burada durması beklenemezdi. Nitekim Karahıtaylar Fergana'yı işgâl edip Maveraünnehr'e yöneldiler.Karahıtaylar'ın ilerleyişini durdurmak üzere, Hocend'de karşılarına çıkan Mahmud Arslan Han yenilgiye uğradı(1137). Bu sırada Han'ı meşgul eden en önemli meselelerden birisi de, Maveraünnehir'in fethinden beri, yerleşik hayata geçirilmek istenen ama geçirilemeyen Karlukların isyanlarıydı. Ancak doğudan batıya büyük bir göç dalgasının harekete geçtiğini çok önceden gören Sancar'ın oluşturduğu hudut teşkilatına rağmen, Selçuklu ülkesinin de bundan nasibini alması kaçınılmazdı. Çünkü göçlerin geriye döndürülmesi mümkün olmadığı gibi, ses dalgaları gibi büyüyerek, birbirlerinin üzerine katlanıp çoğalarak yekdiğerini daha batıya itmekte idiler. Bu çerçevede Sultan Sancar, Abbasi Halifesine gönderdiği bir mektupta gayrimüslimlere karşı verdiği mücadeleyi anlatmış ve kendisinden destek istemiştir. Mahmud Han 1137 yılında, Karahıtay, Karluk, Yağma, Kanglı ve Oğuz boylarının giderek artan baskıları karşısında Sultan Sancar'a yardım çağrısında bulundu. Bu dönemde Türk İslam Dünyasının koruyucusu durumunda olan Sultan Sancar, daha sonra anlatılacak olan Harizm meselesi yüzünden yardım seferini biraz geciktirdi. Aslında Sancar'ın, Karahıtayların muhtemel Maveraünnehr istilalarına karşı, daha 1130'lardan itibaren, Cend'den Mankışlağ'a kadar bir uç teşkilatı kurarak tedbirler aldığı ve siyasetini buna göre düzenlediğini bilinmektedir.Karahanlı hükümdarının isyancı Karlukları Maveraünnehr'den çıkarma teşebbüsü, adetâ felaketin başlangıcı oldu. Devletin bir iç meselesi olmasına ve Karahıtay istilası halk arasında büyük bir korku yaratmış olmasına rağmen Karluklar, Gürhan'ın himayesine girmekle işi uluslararası boyuta taşımış oldular.Karahıtayların batıya doğru yayılmalarını uzun bir süredir yakından takip eden Sultan Sancar, Karahıtaylar üzerine düzenleyeceği bir sefer için zaten hazırdı. Kendisine tâbi hükümdar ve emirlere bu sefere katılmalarını bildirdi. Bu çerçevede Gazne, Sistan, Gur, ve Mâzenderân hâkimleri olan tâbilerinin de yer aldığı yaklaşık yüz bin kişilik ordusuyla Türkistan'a hareket etti. Sultan Sancar'ın sefere çıkarken, beraberinde çok kalabalık bir din adamı topluluğu götürmesi, bu savaşa cihad rengi vermek istediğini göstermektedir. Semerkand'a varınca Mahmud Han, Karluklardan şikâyet ederek Sultan Sancar'ı, önce onların cezalandırılması hususunda teşvik etti. Selçuklu emirlerinden bazıları da Karluklar konusunda Mahmud Han'la hemfikir idiler. Sancar'ın Maveraünnehr'e geldiğini öğrenen Karluklar, ona elçi göndererek 50.000 koyun, 5.000 deve, 5.000 at vermeye ve hizmete hazır olduklarını bildirip affedilmelerini istediler. Sultan Sancar bu teklifi kabul edecekken, Han'ın, onların sözlerinde durmayacağı yolundaki telkinleri üzerine vaz geçti. Bunun üzerine Karluklar, Karahıtay hükümdarı Gürhan'a sığınarak yardım istediler. Bu arada Harizm hâkimi Atsız da, bağımsızlık kazanmak ümidiyle, Sultan Sancar aleyhinde olabilecek bütün teşebbüsleri desteklemekteydi.Gürhan, Karlukların affedilmesi amacıyla Sultan nezdinde teşebbüste bulundu ise de, Sancar diplomatik nezaketin ötesine geçerek; elçi ve mektup gönderdiği Gürhan'ı, tehditle İslamiyet'e davet etti. Gürhan'ın da bekleneceği üzere, Selçukluelçisini hakaretle geri çevirmesi, iki hükümdar arasında savaşı kaçınılmaz hale getirdi. Karahıtay ordusunun sayısı kum ve karınca miktarınca, sel suyu gibi inen yedi yüz bin atlı gibi abartılı ifadelerle verilmesine rağmen, iki ordunun sayıca birbirine yakın olduğu tahmin edilmektedir. Fakat Gürhan'ın saflarında savaşa katılan otuz kırk bin kadar Karluk askeri, o dönemin en mahir savaşçıları idi. Karahanlı Mahmud Han ise ordusuyla Sancar'ın saflarında yer alıyordu. Gürhan, Sancar'la savaşmak üzere Maveraünnehir'e doğru harekete geçmiş bulunuyordu. Nihayet ordular Semerkand'ın kuzeydoğusunda Katavan mevkiinde karşılaştılar. Daha bozkırlı, dolayısıyla hareket kabiliyeti de daha yüksek olan Karahıtay ordusu, Selçuklu Karahanlı kuvvetlerini kısa zamanda muhasaraya aldı. Selçuklu ordusunun kuşatmayı kırmak üzere giriştiği merkezin geri çekilmesi sırasında çok ağır kayıplar verildi. Sultan Sancar üç yüz zırhlı süvarinin desteğinde kuşatmayı yarıp çıktığında, neredeyse yalnız başına kalmıştı. Sonuç olarak Sultan Sancar ve Mahmud Han, Karahıtay ve Karluklara karşı büyük bir hezimete uğramışlardır. Sultan ancak bir Türkmen köylüsünün rehberliği sayesinde Belh'e ulaşabildi (14 Eylül 1141). Ordusunun bakiyesini burada toplamaya çalıştı. Ancak Selçuklu ordusunun kayıpları on binlerle ifade ediliyordu. Katvan Savaşındaki asker zayiatının çokluğunu delalet eden Sultan Sancar'a ait bir menşur çok dikkat çekicidir. Sultan Sancar'ın, "Maveraünnehr seferinden sonra boş ıktaların Divan-ı Hass'a alınmasını ve fermansız olarak mahsulâtın kimseye verilmemesini" bildirmesi kayıpların düzeyini gözler önüne sermektedir. Birçok büyük komutan ve Sancar'ın eşi Terken Hatun da esirler arasındaydı. Esirler ancak ertesi yıl külliyetli miktarda fidyelerle kurtarılabildi. Sultan Sancar'ın Karahıtaylara yenilmesi İslam dünyasında geniş yankılar uyandırmıştır.Katavan'dan sonra Maveraünnehir tabiatıyla Karahıtayların istilâsına uğradı. Böylece bütün Türkistan putperest bir kavmin idaresi altına girdi. Mahmud Han da Sancar'ın arkasından Horasan'a kaçtığı için, Karahıtaylar onun yerine kardeşi İbrahim Han'ı tahta çıkardılar. Ancak bu mağlubiyetin Selçuklular bakımından, telafisi zor da olsa mümkün olabilecek, asker ve toprak kayıplarının ötesinde ifade ettiği başka bir anlam vardır. Katavan yenilgisinin hemen göze çarpan sonucu Ceyhun ötesindeki Selçuklu egemenliğinin sona ermesidir. Fakat bundan daha önemlisi, Sancar'ın göçebe istilâlarına karşı kurduğu seddin yıkılması ve göçebelerin adeta bir sel felâketi gibi Selçuklu ülkesini tahrip etmeleri ve devletin de sonunu getiren olayları tetiklemiş olmasıdır.Sultan Sancar, Karahıtayların istila hareketlerine devam edeceklerini düşünerek derhal savunma tedbirleri almaya başlamış; fakat gelişen olaylar yüzünden başkentine ancak bir yıl sonra dönebilmiştir, Karahıtaylar: Orta Asya'da Hıtay (Kitan)lar tarafından kurulan başkenti Balasagun olan Moğol hanedanın adıdır. 1125 yılında Cürcenler tarafından yıkılan Liao hanedanı mensuplarından Yehlü Taşi batıya hareket ederek Karahoca Uygur Hanlığı ile Doğu Karahanlıları egemenliği altına alarak Karahıtay hanedanını kurmuştur. Karahıtay hükümdarları Gürhan unvanı taşırlardı. Sultan Sancar ve Harizmşah Atsız'ın Münasebetleri Selçuklu sultanın güç kaybetmesinden istifade etmek isteyenler de ortaya çıktı, Harizmşah Atsız, Selçuklular'm yerine geçmek düşüncesiyle, Sancar'ın henüz vazıyet edemediği Horasan'ı istila etmeye başladı, Harizm, hatırlanacağı gibi, Tuğrul ve Çağrı Beyler zamanında, Cend melikini yenilgiye uğratmaları üzerine doğrudan Selçuklu idaresine katılmıştı. Bölge eski dönemlerden beri ve Gazneliler zamanında da Harizmşah adı verilen valiler tarafından idare edilir ve valilik çoğunlukla babadan oğula geçerdi. Daha sonra Karahanlılarla da çekişme konusu olan Harizm'in, başlangıçta önemine binaen Selçuklu meliklerinin idaresine bırakıldığı görülmektedir. Sultan Melikşah döneminde ise sultanın taştdarı olan Anuştegin Harizm valiliğine tayin edilmişti. Anuştegin ve oğlu Muhammed kayıtsız şartsız Selçuklular'a bağlı kalmışlardı. Bu çerçevede Sultan Sancar'ın Harizm Valisi Muhammed (1097-1127) bağlılığını bildirmek için her yıl Sultan'a vergi ve hediyeler takdim etmiştir. Muhammed'den sonra Sancar tarafından onun yerine tayin edilen oğlu Atsız ise Selçuklu sarayında büyümüştü. Birinci Harizm Seferi Atsız, Harizm valiliğinin ilk yıllarda Sultan Sancar'a bağlı kaldı; Karahanlılarla Gaznelilere karşı yapılan seferlerde ve Dînever savaşında da onun yanında yer aldı. Akıllı ve bilgili bir yönetici olan Atsız, gün geçtikçe siyasî nüfuzunu; komşu Oğuz gruplarını hizmetine almak suretiyle de askerî gücünü arttırmaya başladı. Atsız'ın güçlenmesinden rahatsız olanlar onun nüfuzunu kırmak için birtakım entrikalar çevirip Sancar'ın nezdindeki itibarını sarsmaya çalışmışlardır. Atsız bu yüzden Gazne seferi dönüşünde Belh'e vardıklarında, Sultan'dan izin alıp Harizm'e gitmiştir. Sultana yakınlığı ile bilinen birçok kişinin kendi aleyhinde çalıştığının farkında olan Atsız, eninde sonunda Sultanın bundan etkileneceğini düşünerek kendisini korumak amacıyla bazı faaliyetlere girişmiştir. Bu çerçevede Cend ve Mankışlak'ı ele geçirip bağımsız olma mücadelesine girdi. Harizm'in merkezi Gürgenç'deki Selçuklu memurlarını hapsedip mallarını müsadere etti. Hezâresb'de ordugâhını kurarken, Sancar'ın Horasan'dan geliş yollarını bataklığa çevirdi. Bunun üzerine Sancar, Atsız'ı Müslüman ülkelerinin sadık muhafızları olup devamlı olarak kâfirlere karşı savaşmakta olan Cend ve Mankışlak'da, Müslüman ahalinin kanını dökmekle suçlamıştır. Belh'te bulunan Sultan Sancar, bu açık isyan karşısında Harizm seferine çıkmak zorunda kaldı. Çok zorlu bir harekâttan sonra Harizm'e ulaşan Sultan Sancar, Atsız'ı ağır bir hezimete uğrattı (Kasım 1138). Kendisi savaş meydanından kaçarken, esir düşen oğlu Atlı idam edildi. Ölü, yaralı ve esir olarak kayıplarının sayısı 10.000 kişiye ulaştı. Sultan Sancar savaş meydanında bir hafta kaldıktan sonra, Harizm'i yeğeni Süleymanşah'ın idaresine bıraktı. Ayrıca ona vezir, hâcib ve atabey tayin edip Merv'e döndü. Fakat kısa bir zaman sonra ahali, Sultan Sancar'ın atadığı memurların davranışlarından rahatsızlık duyduğu için tekrar Atsız'ın etrafında toplanmaya başladı. Bundan cesaret alan ve oğlunun öldürülmesi yüzünden Sancar'a kin besleyen Atsız, Harizm'i Süleymanşah'ın elinden aldı, Öte yandan Atsız, Buhara valisi Zengi b. Ali'yi idam ettirerek şehrin kalesini de yıktırdı. Bu yaptıklarının cezasız kalmayacağını bildiğinden, Sultan Sancar'ın öfkesini yatıştırmak niyetiyle yazılı bir yemin belgesi ile bağlılığını bildirdi (1141),  Selçuklulardan kalma tabak Atsız'ın Sultan Sancar'a verdiği sevgendnâme denilen yemin belgesinin bazı kısımları şöyledir:" Ben dünyamın salâhını kendisinden bildiğim âlemin efendisi İslâm Sultanına itaat etmeyi de bu cümleden addediyorum....ahdettim ki, ben ben oldukça âlemin efendisi Sancar b. Melikşah'a muti ki Atsız b. Mehmed'im...İşte Tanrı'ya karşı bağlandığım bu ahde nasıl vefa ediyorsam, din ve olayım. Hiç bir zaman ona itaatsizlik göstermeyeyim.... Tanrı'ya yemin ettim ki, ona asla muhalif olmayayım....Ona herhangi bir şekilde muhalefet edecek olursam, yaya gitmek şartıyla on defa hac etmek, on sene daimi oruç tutmak borcum olsun...Aldığını ve alacağım her nikahlı kadın benden boş düşmüş olsun....Tanrîyı, resulü Muhammed'i, bütün peygamber ve melekleri, hazır olan maruf, muteber ve emin kimseleri bu ahid ve yeminler üzerine isteyerek şahit gösteriyorum" (Köymen, 1991, 322-323). Mankışlak: Hazar Denizi'nin doğu kıyısındaki yarımadanın adıdır. Bin Kışlağ anlamına gelir. Burası Oğuzların yurtlarından olup, idil'den Harizm'e uzanan canlı ticaret yolunun da üzerindedir. İkinci ve Üçüncü Harizm Seferleri Yukarıda sadece bir kısmı alıntılanmış olan yeminlere rağmen, Sultan Sancar'ın Katavan'da yenilgiye uğradığını haber alan ve fırsattan istifade etmek isteyen Harizm hâkimi Atsız, Karahıtaylarla gizlice irtibata geçti. Önce Serahs'ı ardından da Selçuklu başkenti Merv'i işgal ederken bu arada haksız yere pek çok insanı öldürttü. Sultan Sancar'ın hazinesine el koydu (Ekim 1141). Ertesi yıl tekrar Horasan'a gelen Atsız, Sancar'ın henüz kayıplarını telafi edememesinden faydalanıp, bu defa Nişabur'u ele geçirdi. Sancar'ın adını hutbeden çıkarıp kendi adını koydu. Bu husus ahalide rahatsızlığa sebep olunca hutbeyi yeniden Sancar adına okuttu.Bu arada büyük gayretlerle ordusunu toplamayı başaran Sultan Sancar, önce Merv'e sonra Horasan'ın tamamına hâkim olmayı başardı (1142). Bundan sonra Atsız'ı takibe koyuldu. Katavan yenilgisinden kısa bir süre sonra, Sultan Sancar'ın Harizm'e sefer düzenleyecek kadar kuvvetlenmesi, devletin istinad ettiği dinamikleri göstermesi bakımından önemlidir. Atsız, Sultan Sancar'a karşı savaşmaya cesaret edemeyip Gürgenç'te savunma savaşı yapmayı tercih etti. Selçuklu ordusu da şehri bir müddet kuşattı fakat ele geçiremedi. Sancar, Harizmşah'ın bağlılık arzetmesi ve yağmaladığı Selçuklu hazinesini iade etmesi kaydıyla, anlaşma teklifini devletin içerisinde bulunduğu şartlar dolayısıyla kabule mecbur oldu (1143).Nitekim çok geçmeden, bu anlaşmanın hiçbir şeyi halletmemiş olduğu anlaşıldı. Zira muhalefete ve isyana devam eden Atsız, Cend'i bir kere daha işgâl etti. Bunun üzerine Sultan Sancar kendisine devrin meşhur edebeyiatçılarından Edib Sabir'i elçi olarak gönderdi. Atsız, kendisinin Sultan Sancar'a karşı iki Bâtıni vasıtasıyla düzenlediği bir suikast teşebbüsünü haber vermiş olan Edib Sabir'i öldürtünce, Selçuklu Sultanı, Harizm'e üçüncü kere sefer düzenlemek zorunda kaldı (1147). Çünkü dokunulmazlıkları bulunan elçilere zeval olmaz, olursa da savaş sebebi sayılırdı. Sultan Sancar, Hezaresb'i zabt edip Gürgenç'i kuşatınca, Atsız alışıldığı üzere, af dilemek için elçi gönderdi. Sultan Sancar başka meseleler dolayısıyla, seferin bir an önce bitmesini istediği için, Atsız'ın af talebini bir kere daha kabul etti (Haziran 1148). Atsız bu defa tâbiyet kurallarına göre, Sultanın huzurunda atından inmediği ve yer öpmediği halde, artık bunları sorun sayacak gücü kalmayan Sancar da Merv'e döndü. Atsız bundan sonra, öldüğü Temmuz 1156 tarihine kadar tâbiyet konusunda bir mesele çıkarmadı. Sultan Sancar'ın Gazne Seferi Ünitenin başında anlatıldığı gibi, Sancar daha meliklik döneminde taht mücadelelerine müdahale ederek, Behramşahî tahta geçirmiş ve Gaznelileri Selçuklu Devletine bağlamıştı. Behramşah diğer şartlar yanında senelik 250.000 dinar vergi ödeme yükümlülüğünü de üstlenmişti. 1135 yılma kadar tâbiyet konusunda hiç bir zorluk çıkarmayan Behramşah, yıllık vergisini ödemeyerek isyan etti. Ayrıca onun kötü idaresi yüzünden Sancar'a şikâyetler de geliyordu. Sancar bunun üzerine sonbaharda Gazne'ye doğru harekete geçti. Selçuklu ordusu Sistan'da iken kışın bastırması Behramşah'ı rehavete sevk etti. Bu şartlarda Selçuklu ordusunun nasılsa gelemeyeceğini düşünüyordu. Oysa Sancar tüm zorluklara ve kayıplara rağmen, cebri bir yürüyüşle Gazne'ye ulaştı. Behramşah bu beklenmedik durum karşısında başkentini terk edip Hindistan'a kaçtı. Sancar şehri hiç bir direnişle karşılaşmadan ele geçirip hazineye el koydu. Ancak imparatorluğun batısında da halledilmeyi bekleyen işler varken, burada daha fazla kalmak istemeyen Sancar, Behramşah'ı huzuruna çağırdı. Kendisini affedeceğini taahhüt edip çağırdıysa da, korkusundan gelemediği beyan eden Gazne sultanı özür diledi. Behramşah'ın mazeretini kabul eden Sancar, onu tahtına iade edip Belh üzerinden Merv'e döndü (Temmuz 1136). Behramşah ölene kadar Selçuklu sultanına itaatten ayrılmadığı gibi, aşağıda anlatılacağı gibi, Selçuklu sultanının Gurlularla ilişkilerinde de belirleyici rol oynadı. Sultan Sancar'ın Gurlularla İlişkileri Gurlular, Afganistan'ın Helmend vadisinden Herat'ın doğusuna kadar uzanan Gur bölgesinde yaşamakta idiler. Sultan Mahmud zamanından beri Gaznelilere bağlanmış olan Gurlular, Selçuklular'ın güçlenmesine ve Gaznelileri de tâbiyet altına almalarına paralel olarak, iki tarafa da vergi ödemek suretiyle iyi ilişkilerini sürdürmüşlerdir.Ancak Selçuklu sultanın Katavan'da yenilmesinden yararlanmak isteyen Gur meliki Muhammed, Selçuklular'a ait Herat'ı ele geçirdi. Sultan Sancar ordusunu topladıktan sonra, kendisi Harizm üzerine sefer düzenlerken, Emir Kamaç'ı ise Gurlular'a karşı savaşla görevlendirmişti. Sultan, Harizm'i kontrol altına almasına rağmen, Kamaç Gurlulara mağlup olmuştur.Ayrıca kardeşleriyle taht mücadelesine giren ve Gazne'ye sığınan Gur meliki burada Muhammed şüpheli bir şekilde öldü. Onun intikamını almak iddiasıyla Behramşah'a savaş açan kardeşleri Surî ve Sâm'ın da bu yolda hayatını kaybetmesi, Gazne için büyük bir felâketin sebebi oldu. Diğer kardeşleri Alaaddin Hüseyin öc almak hırsıyla yanıp tutuşmakta idi. Nitekim Behramşah karşısında tutunamayınca Hüseyin, Gazne'yi zabt edip aklın almayacağı bir katliam ve tahribat yaptı. Gazne'yi kendisinin de oturamayacağı bir şekilde ateşe verip yaktı. Bundan dolayı cihanı yakan anlamında Cihansûz unvanıyla anıldı. Gaznelilerle Gurlular arasında burada teferruatı verilmeyen ve 1148-1152 yılları arasında yaşanan bu hadiselerin Sancar'ı doğrudan ilgilendirdiği şüphesizdir. Çünkü Gazneliler ve isyan teşebbüsüne rağmen Gurlular da onun tâbileri idiler. Gerçi Gur meliki vergilerini ödemeyip, yıllık tâbiyet ziyaretlerini de kaldırıp bağımsızlığını ilân etmişti. Öyle olsa bile Sancar'ın tâbisi olan Behramşah'a ve Gazne'ye yaptıkları doğrudan Sancar'a yapılmış sayılmaktaydı.Katavan yenilgisinin izlerini silmeye çalışan Sancar, Gur melikini bizzât cezalandırmak üzere, iyi hazırlanmış bir orduyla harekete geçti.Alaaddin Hüseyin de, Herat ile Gur'un merkezi Firuzkûh arasında bir vadide Selçuklu ordusuna karşı savaş düzeni aldı. Askerlerinin kaçmasını önlemek için arkasını bataklığa çevirdi. Zaferinden çok emin olan Gur meliki, Sancar esir aldığında onu bağlayacağı gümüş zincir bile getirmişti.Ancak 22 Haziran 1152 tarihinde yılında yapılan bu zorlu savaşta, Oğuzlardan bir kısmının Sancar'ın saflarına geçmesinin de katkısıyla, Gur ordusu mağlup edilerek Hüseyin Cihansûz esir edildi. Ordusunun büyük bir kısmı imha ya da esir edildi. Sultan Sancar, Katavan Savaşı'ndan sonra kazandığı ilk büyük muharebe olması bakımından önemli olan bu sefer sonunda itibarını büyük ölçüde geri kazanmıştır. OĞUZLAR VE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ'NİN SONU Oğuzlar'ın Horasan'a Göçü Fakat Sultan Sancar, kazandığı bu zafer ile yeniden elde ettiği haşmetini uzun müddet muhafaza etmeyi başaramamıştır. Kısa bir süre sonra ortaya çıkan "Oğuz İsyanı" hem kendisinin hem de devletin sonunu hazırlamıştır.Oğuzlar'ın bir kısmı Selçuklu Devleti'nin kuruluşunda başlıca rolü oynarken; onlardan yüz yıl sonra Horasan'a göç eden başka bir Oğuz topluluğu ise, tarih sahnesinden silinmesinin sebebi olmuştur. XI. yüzyılın ortalarına doğru kurulan Büyük Selçuklu Devleti kısa zamanda Ceyhun'dan Akdeniz kıyılarına dayanmış ve Oğuz göçleri neticesinde Anadolu, ikinci bir yurt olarak fethedilmiştir. Esasen XI-XIII. yüzyıllarda Doğu İran'ın da bir Oğuz yurdu olduğu kabul edilmektedir. Nitekim ilgili ünitede de anlatıldığı gibi, Selçuklu Devletinin kuruluş yıllarından itibaren, soydaşlarının devlet kurduğunu duyan Oğuzlar (Türkmenler), büyük kitleler halinde batıya göç ederek bu devletin himayesinde daha güvenli bir şekilde yaşama imkanları aramışlardır. Oğuzların, Selçuklu hâkimiyetindeki topraklarla komşu ve tâbi Müslüman ülkelere girmeleri bazı rahatsızlıklara sebep olmuşsa da onların Anadolu'nun Türk yurdu haline gelmesinde büyük rollerinin olduğuna şüphe yoktur. Ancak Oğuzlar henüz tamamiyle göç etmemiş, son sözlerini söylememişlerdi. Gerçekten de Sultan Sancar zamanında Maveraünnehr'de, Karahanlı Devleti'nin idaresinde hâlâ mühim bir Oğuz topluluğu bulunmaktaydı.Katvan Savaşından sonra bilindiği üzere Karahıtaylar, Maveraünnehr'i tamamen istila etmişlerdi. Ancak Karluklar ülkede huzursuzluk yaratmaya devam ettikleri için Gürhan iki Karahanlı hükümdarını Karluklar'ı tedib etmekle görevlendirmişti. Karlukların bu çerçevede batıya çekilmeleri veya sürülmeleri sırasında, onların önünde bulunan Oğuzlar da tabiî olarak harekete geçtiler.Karluklar'ın yarattığı baskı neticesinde Ceyhun'u aşan Oğuzlar Maveraünnehir'den Horasan'a girdiler. Bozoklar ve Üçoklar olarak boy beyleri idaresinde teşkilatlanmış olan Oğuzlar, Belh civarını yurt tutup yıllık 24.000 koyun vermeyi taahhüt ederek, Sultan Sancar'a tâbi olmayı kabul ettiler. Konar göçer bir hayat tarzı benimsemiş olan Oğuzlar daha çok hayvancılıkla uğraşıyorlardı. Selçuklu Devlet görevlileriyle anlaşmazlığa düşmeden önce Oğuzların, bu bölgelerde yerleşik halka zarar vermeden ve saraya karşı olan mükellefiyetlerini yerine getirmek sure-tiyle sakin bir hayat yaşadıkları görülmektedir. Oğuz İsyanı Fakat Oğuzlar/Türkmenlerle ilgili temel bir mesele olarak, devlet nezdinde boy beyleri vasıtasıyla temsil edilmeleri dolayısıyla, bu varlıklı beylerin devlete karşı, orantısız bir temsil güçlerinin olduğunu hatırlamak gerekir. Nitekim zamanla kendilerini doğrudan Sultan Sancar'a bağlı sayarak, üzerlerine tayin edilen yöneticilerle sorunlar yaşamaya başladılar. Yerleşik halka zulmetmeleri üzerine, Belh valisi Kamaç onları sıkıştırmaya başlamıştır. İlk anlaşmazlık, sarayın mutfak nazırının bu iş için gönderdiği vergi memurunun koyunları tahsil ederken, Oğuzlara güçlük çıkarması, kanunsuz hareket etmesi, onlara karşı kimsenin söylemeye cesaret edemediği sözleri sarf etmesi ve hattâ rüşvet istemesi yüzünden çıkmıştır. Bu olay tahsildarın hayatına mal olmuştur. Oğuzlar ile Selçuklu vergi memuru arasında meydana gelen çatışma, Kamaç'ın onları sultana şikâyet etmesi üzerine daha da büyümüştür. Vergi memurunun öldürülmesini bahane eden Kamaç, valiliğe ek olarak Türkmenler üzerindeki şahnelik vazifesinin de kendisine verilmesini, karşılığında da Sultan Sancar'a yılda 30.000 koyun vergi vermeyi teklif etmiştir. Oğuzlar (Türkmenler) üzerlerine Büyük Selçuklu merkezinden tayin edilen Şahneler vasıtasıyla yönetiliyordu. Bunların başlıca görevleri: Devlet ile boy beyleri arasındaki irtibatı sağlayarak devleti onlar nezdinde temsil etmek; otlak ve su kaynaklarını tayin etmek; yerleşiklere karşı uygunsuz hareketlerde bulunmalarını önlemek ve vergilerini tahsil etmekti. Oğuzlar üzerine tayin edilen şahnelerin yetkilerinin, söz konusu temsil usulü dolayısıyla, Oğuzlar lehine olmak üzere, başka vilayetlere atanan şahnelerinkinden daha sınırlı olduğu bilinmektedir.Oğuz (Türkmen) sorununu kesin bir şekilde çözme kararlılığında olan Sultan Sancar, Kamaç'ın teklifini kabul etti. Belh'e dönen Kamaç, Oğuzlara bir şahne göndererek öldürdükleri tahsildarın diyetini isteyerek gerilimi tırmandırdı. Oğuzlar, doğrudan sultana tâbi olduklarını bildirerek şahneyi kovdular. Kamaç bir ordu ile üzerlerine yürüyünce Oğuz beyleri Sultanın hazinesine hane başına 200 dirhem vererek otlaklarında eskisi gibi yaşamalarına müsaade edilmesini istediler. Oğuzlar'ın bu teklifini kabul etmeyen Kamaç, onlarla girdiği savaşta yenilgiye uğrayıp oğlu ile birlikte hayatını kaybetti (1153). Bu durum devletin saygınlığına, sultanın otoritesine gölge düşürdüğünden Sultan Sancar, büyük bir ordu ile Oğuzlara karşı bizzât harekete geçti. Nüfusları yaklaşık 40.000 hane yani iki yüz bin civarında olan Oğuzlar, 100.000 dinar para veya başka bir rivayete göre 200.000 dinar para, 200.000 koyun, 50.000 at ve deve, 100 köle vermeyi taahhüt edip Sultan'dan af dilediler. Oğuzların bu teklifi üzerine Sultan, soydaşı olan Oğuzları bağışlamayı düşünmüşse de Selçuklu emirlerinin önemli bir kısmı Oğuzlarla savaşmaktan yana idiler, Özellikle Kamaç'ın torunu Müeyyed Ayaba kin ve intikam duygusuyla hareket ediyordu. Sonuç olarak Sancar'ı da Oğuzları ağır bir şekilde cezalandırmaya ikna ettiler. Nihayet Nisan 1153'de Belh civarında meydana gelen savaşı Oğuzlar kazandı ve Sultan Sancar esir düştü, Oğuz İstilası ve Sancar'ın Ölümü Böylece Sultan Sancar, Katvan hezimetinden sonra daha ağır bir bozguna uğramış ve her şeyini kaybetmiştir. Kaynakların verdiği bilgilere göre, beklenmedik bir zafer kazanan Oğuzlar görünürde Sultan Sancar'a hürmet etmiş ve ona sultana yakışır bir şekilde davranmışlardır. Oğuzlar bakımından bu galibiyet başlangıçta Sultanı Selçuklu ümerasının nüfuzundan kurtarmak ve kendi denetim veya himayeleri altına almaktan ibaretti. Mevcut düzeni korumak ve dış müdahaleleri önlemek için siyaseten Sultan Sancar'ın hayatına dokunmamayı ve ona bir hükümdara yakışır şekilde muamele etmeyi tercih etmişlerdi. Varlıklarını korumak için meşru sultana karşı savaşmak zorunda kalan Oğuzlar, beklemedikleri bu sonuçtan sonra kendilerini devletin başında bulmuşlardı. Ancak zamanla güçlerine mağruren hem sultana hem de ahaliye karşı siyasetlerini değiştireceklerdir,Oğuzlar yanlarında Sultan Sancar olduğu halde Merv'e dönmüşler ve şehri yağmalamışlardır. Sancar'ın da başlangıçta içerisinde bulunduğu durumu tam olarak anlayamadığı görülmektedir. Nitekim Oğuz reislerinden Bahtiyar, Merv şehri yakınlarındaki bir arazinin kendisine ikta edilmesini istediğinde, Sultanîn arazi hazineye ait olduğundan ıkta olarak verilemeyeceğini söylemesi, beylerin kendisiyle alay etmesine sebep olmuştu. Demek ki Oğuzlar Sancar'ı dilediklerini yaptıracakları bir onay makamı sayıyorlardı.Esirlik hayatında, kendisine karşı görünüşte de olsa hareket ve davranışlarından, Oğuz reislerinin Sultan Sancar'ın şahsında Selçuklu Devletini devam ettirdiklerini kabul etmek mümkündür. İçlerinden birisini hükümdar yapmayarak, esir sultanı tahta oturtmaları Oğuzların onun şekli hâkimiyeti altında Büyük Selçuklu Devletini devam ettirmek istediklerinin kanıtıdır. Fakat onların bu düşünceleri ve ortaya çıkan yeni durum gerek Büyük Selçuklu Devleti'nin ileri gelenleri ve gerekse tabi devletler tarafından kabul edilmemiştir.Önce Sancar'ın yeğeni Süleymanşah Nişabur'da sultan ilan edildi. Ancak idarî yetenekleri sınırlı olan Süleymanah, vezirinin ölümü üzerine Nişabur'u terk etti. Bunun üzerine devlet ileri gelenleri, Katavan yenilgisinden beri Sancar'ın yanında bulunan ve yeğeni de olan Karahanlı Mahmud Han'ı tahta çıkardılar (Aralık 1154). Onun zamanında Harizmşah Atsız başta olmak üzere diğer tâbiler, Oğuzlarla ilgili olarak bazı görüşmeler yaptılarsa da bir netice alınamadı.Sultan Sancar'ın üç yıl süren esaret hayatı boyunca ölümü dileyecek kadar büyük sıkıntılar çektiği; fakat eşi Terken Hatun da Oğuzlar'ın elinde bulunduğundan, o ölene kadar kaçmaya teşebbüs etmediği rivayet edilmektedir. Haftada bir değiştirilen muhafız gurupları tarafından korunmakta olan Sancar, gündüz tahta oturtuluyor, geceleri demir bir kafese konuluyordu. Sultan Sancar, nihayet Kamaç'ın torunu Müeyyed Ayaba tarafından, bir grup muhafıza sultan adına ihsanlar vaat etmek suretiyle Ekim 1156'da esaretten kurtarıldı. Bu haberi duyan ve hâlâ hayatta bulunan bazı eski komutanlar Merv'e koşarak tekrar Sultanın etrafında toplandılar, Fakat eski gücünden eser kalmayan Sultan Sancar'ın yapabileceği çok fazla bir şey kalmamıştı. Yanma gelen ümera arasında eskisinden daha şiddetli bir nüfuz mücadelesine şahit olan ihtiyar Sultan ömrünün sonunda bunun ızdırabmı yaşadı. Böylece bir daha devletini toplama imkânı bulamadan özgür kalmasından altı ay sonra, 1157 yılı Nisan ayının 18. günü 71 yaşında vefat etti. Naaşı sağlığında kendisi için "Ahiret evi=Dârülâhire''veya "Devlethane"Adı ile inşa ettirdiği muhteşem türbesine defn edildi. Sancar'ın yerine geçecek erkek çocuğu olmadığı; normal şartlarda tahtta hükümdar olduğunda dahi, saltanat kavgalarını adeta zevkle sürdüren Irak Selçuklu hanedanından hiç bir şehzâde de münhâl bulunan Büyük Selçuklu Devleti tahtına talip olmadığı için Selçuklular'm bu kolu tarihe karıştı. Sultan Sancar'ın kırk yıl süren saltanatı esnasında, Sultan Melikşah'ın ölümüyle ortaya çıkan saltanat mücadeleleri yüzünden zayıflayan Selçuklu Devleti, yeniden itibarım kazanıp adeta ikinci imparatorluk devrini yaşamıştır. Ancak ölümüyle Büyük Selçuklu Devleti de sona ermiştir.  SULTAN SANCARIN MEZARI Sultan Sancar ilme, edebiyata, sanata ve imar işlerine çok hizmet etmiş büyük bir hükümdardır. Bu büyük Sultanın ölümü ile Türk İslâm dünyasının, ilim ve kültür merkezleri adeta sahipsiz kalmıştır. Sultan Sancar devrin büyük ilim ve edebiyat adamlarını daima himaye etmiştir. Enverî, Muizzî, Ferideddin Attâr, Ömer Hayyâm ve Reşideddin Vatvât bunlardan sadece bazılarıdır. Dindar olduğu kadar başka din ve mezheplere karşı hoşgörüsü ve tarafsızlığı ile meşhur olmuştur. Sultan Sancar zamanı, aynı zamanda ekonomik kalkınma bakımından büyük gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Onun zamanında Murgap kanalının suladığı Merv ovalarından alınan ürün, bölgenin iskânına büyük ölçüde tesir etmiştir. Burada yapılan pamuk tarımı, bölge şehirlerinde dokuma sanayinin gelişmesini sağlamıştır. Selçuklular zamanında Türkistan şehirlerinin pamuklu ve yünlü dokumaları pek meşhur olmuş, bunlar Bağdad'a kadar sevk olunmuştur.  KİRMAN SELÇUKLU MELİKLİĞİ (1048 - 1187) Melikliğin Kuruluşu Kirman İran'ın güneyinde merkezi de Kirman şehri olan bir eyalettir, Doğusunda Belucistan ve Sistan, kuzeyinde Horasan, kuzeybatısında Isfahan, batısında Fars eyaleti ve güneyinde ise Fars ve Umman körfezleri ile çevrilidir,Bilindiği gibi, Dandânakân savaşından sonra Merv'de toplanan büyük kurultayda yapılan görev dağılımı çerçevede fethedilmesi amaçlanan Tabes vilâyeti ile Kirman bölgesi, Çağrı Bey'in oğlu Kara Arslan Kavurt Bey'e verilmişti,Kirman bu sırada, Büveyhoğulları'ndan Ebû Kalicar (1024-1048)'ın elinde bulunmaktaydı, Tuğrul Bey Rey şehrini başkent yaptıktan sonra (1043) Kirman'a bir miktar asker gönderdiyse de, hemen zaptı mümkün olmadığından bölge bir süre daha Büveyhîlerin idaresinde kaldı,Daha sonra Melik Kavurt, beş altı bin kişilik süvari kuvveti ile, fethedilmek üzere kendisine verilmiş olan Kirman bölgesine girdi, Ebû Kalicâr'ın Kirman nâibi Behram, savaşmaya cesaret edemeyerek eyaletin merkezi Berdesir'e çekildi, Ancak daha fazla mukavemet edemeyeceğini anlayınca Kavurt ile anlaşmak zorunda kaldı, Behram aman dileyip şehri teslim etmeye ve kızını da Kavurt'a vermeyi kabul etti, Böylece 1048 yılında, Kirman'ın kuzeyi (Serd-sîr) Selçukluların eline geçmiş oldu, Fakat Melik Kavurt'un tüm Kirman'a hâkim olabilmesi için önünde engel olarak Germsir bölgesinde yaşayan dağlı Kufs kavmi vardı, Kavurt bir düğün sırasında baskın düzenleyerek onları etkisiz hâle getirdi ve Kirman bölgesinin tamamına hâkim olmayı başardı (1050-1051) Kirman Selçuklu Melikliği'nin Gelişme Devri Melik Kavurt Kirman'a hâkim olduğu zaman, Arabistan yarımadasının doğu ucundaki Umman da Büveyhîlerin elinde bulunuyordu. Bu bölge oldukça zengin ve çeşitli hazinelerle dolu bir yerdi. Ancak buranın fethi için deniz gücü gerekliydi. Bundan dolayı Kavurt, Hürmüz emiri Bedr İsa'yı bu fetih için gerekli olan her türlü hazırlığı yapmakla görevlendirdi. Kavurt Selçuklu tarihinde ilk deniz aşırı sefer düzenleyen kişi unvanına sahiptir. Türk kuvvetlerinin Umman sahiline çıkışı Büveyhoğulları açısından beklenmeyen bir durumdu. Bu sebeple Kavurt Umman'a kolaylıkla hâkim oldu. Bu seferden sonra Kavurt, Sistan bölgesini de ele geçirmek istedi ve bu maksatla oğlu Emirânşahî görevlendirdi. Emirânşah, Sistanlılara karşı altı ay boyunca savaştıysa da kesin bir başarı ve hâkimiyet sağlayamadı,Melikliğin sınırlarını genişletmekte kararlı olan Kavurt Bey bu defa, Kirman eyaletinin batı komşusu olan Fars üzerine yürüdü. Önce bölgenin merkezi Şiraz'a doğru ilerledi. Şehrin hâkimi Fazlûya onun geldiğini haber alınca bir kaleye sığındı. Kavurt muhasara ettiği şehri üç gün sonra ele geçirdi. Burada Tuğrul Bey adına hutbe okuttu ve Fars bölgesinde tam anlamıyla Selçuklu hâkimiyeti kurulmuş oldu (1062). Büyük Selçuklu sultanı Tuğrul Bey 1063 yılında ölünce, hanedan üyeleri arasıda taht mücadeleleri ortaya çıktı, Kavurt da tahtı ele geçirmek düşüncesiyle, ordusuyla birlikte İsfahan'a doğru ilerledi. Ancak Alparslan'ın duruma hâkim olduğunu öğrenince geri çekildi. Kardeşi Alp Arslan'a itaat ederek, onun adına hutbe okutmaya mecbur oldu,Kavurt'un kendi rızası hilafına sınırlarını genişletip güçlenmesinden ve itaâtsiz davranışlarından rahatsız olan Alparslan, ona karşı harekete geçti, Kavurt'un işgâl ettiği Fars bölgesini elinden alarak eski hâkimi Fazlûya'ya verdi, Bununla birlikte Kirman'ı Kavurt'ta bıraktı, Ancak Kavurt Bey, vezirinin tahriklerine kapılarak bir kere daha isyan etti, Melikşah'ın veliahtlığını kabul etmeyerek hutbeden adını çıkardı, Bunun üzerine Alparslan Kirman üzerine yürüdü (Haziran-Temmuz 1067), Öncü kuvvetler arasında yapılan savaşı Kavurt kaybetti ve kaçarak Ciruft kalesine sığındı, Alparslan'a buradan elçi göndererek affını istedi, Kardeşinin isteğini kabul eden Alparslan Kirman'dan ayrıldı,Kavurt Bey daha sonra da, Fazlûya ile birleşerek bir kere daha isyana kalkıştı (1069), Alp Arslan bizzât Kirman üzerine yürürken, vezir Nizamülmülk, Fazlûya'yı yenilgiye uğrattı, Zor durumda kalan Kavurt her defasında olduğu gibi, bağışlanmayı diledi, Ancak bunun bir oyalama taktiği olduğunu anlayan Alp Arslan, Kavurt'un oğlu Sultanşâh'a asker vererek babasına karşı gönderdi, Sultanşâh mağlup oldu, Alp Arslan batı seferine çıktığı için Kavurt meselesi tam mânâsıyla çözülemedi,Sultan Alparslan 24 Kasım 1072'de ölünce yerine oğlu Melikşah geçti. Ancak Kavurt, bu sırada 18-20 yaşlarında olan Melikşâh'ın tecrübesiz olduğunu düşünüyordu, Bu duruma bir de Selçuklu ordusundaki bazı komutanların kendisine destek vermeleri eklenince Kavurt, Melikşah'a isyan etti ve onun üzerine sefere çıktı, Yapılan ilk savaşta Emir Savtegin'in idaresindeki Melikşah'ın öncü kuvvetleri, Kavurt'un öncü kuvvetlerini bozguna uğrattı, Asıl ordular ise Hemedan civarında Kerec hududunda karşılaştılar (15 Nisan 1073), Savaşa ilk başlayan Kavurt oldu ve Melikşah'ın sağ ve sol kanadını bozguna uğrattı, Ancak bu başarıyı merkez üzerinde sağlayamayarak yenildi. Savaş alanından kaçmayı başardıysa da, daha sonra yakalanarak idam edildi (Nisan-Mayıs 1073). Ancak asker içerisinde taraftarlarının çok olması yüzünden, kendisinin esarete dayanamayarak intihar ettiği duyuruldu,Kavurt, âdil bir komutan ve devlet adamı idi. Cömertliği ve iyi idaresi ile halkı memnun etmiş, onun zamanında Kirman halkı bolluk ve refaha kavuşmuş; Kirman en parlak devirlerinden birini yaşamıştır. Kavurt Büyük Selçuklu tarihinde deniz aşırı bir seferi başarıyla gerçekleştiren ilk kişidir, Kirman bölgesi Hürmüz körfezinde olup Umman'a çok uzak değildi. Fakat Kavurt'un buraya sefer edecek deniz gücü yoktu. Bunun üzerine Hürmüz emiri Bedr İsa'nın yardımıyla gerçekleştirilen bu sefer Umman' daki Büveyhîleri de çok şaşırtmıştı. Hâkimiyetini onlara kabul ettiren Kavurt görevliler tayin ettikten ve hutbe ile sikkeyi kendi adına çevirttikten sonra geri dönmüştür. Kaynaklarda bu seferin ne zaman gerçekleştiği açık değildir. Ancak Erdoğan Merçil, Kirman Selçukluları adlı eserinde: "Kanaâtimizce Kavurd Umânî Nisan Mayıs 1053 ile Temmuz Ağustos 1062 tarihleri arasında ele geçirmiştir," demektedir. Kirmanşâh b. Kavurd 1048 Kavurt öldüğünde Sultanşâh, Emirânşâh, Kirmanşâh, Turanşâh, Merdanşâh, Ömer, Hüseyin, Nuh ve Davud adlı çok sayıda oğulları bulunmaktaydı. Bunlar arasından Kirmanşâh, babasının vasiyeti gereğince başa geçti, Ancak Kirmanşâh'ın saltanatı bir yıl sürdü ve öldü, yerine Kavurt'un küçük oğlu Hüseyin tahta çıktı. Fakat onun hâkimiyeti de uzun sürmedi. Sultanşâh b. Kavurd Babasının Melikşâh'a karşı girdiği savaşta yanında bulunan Sultanşâh, yakalanarak gözlerine mil çekilmişti. Ancak mil çekme işini yapan kişi bunu tam becerememiş, gözleri kör olmamıştı, Bu durumunu gizleyen Sultanşâh, Hemedan'da hapisteyken, orada bulunan muhafızlardan biriyle dost olarak bu sayede kaçmayı başardı, Daha sonra Kirman'a ulaştı ve kardeşi Hüseyin'den tahtı alarak Berdesir şehrinde Kirman Selçuklu Melikliği'nin başına geçti (Eylül-Ekim 1074),Sultanşâh'ın hapisten kaçtığını ve Kirman'da tahta geçtiğini öğrenen Melikşâh bu durumu sessiz kalarak onayladı, Fakat bölgeyi kontrol altında tutmak üzere de oraya Savtegin'i gönderdi, Sultanşâh'a Kirman ile Umman'ı verdi, Ancak bir müddet sonra Melikşâh büyük bir ordu ile Kirman üzerine yürüdü, Selçuklu ordusu ile başa çıkamayacağını anlayan Sultanşâh, Melikşâh'ı hediyelerle birlikte bizzat karşıladı, Bunun üzerine Melikşah, İsfahan'a döndü (1080), Bundan sonra Kirman'dan Büyük Selçuklular'a karşı önemli bir tehlike vuku bulmadı, Sultanşâh Ocak 1085'te hastalanarak öldü. Turanşâh b. Kavurd Sultanşâh'ın yerine Turanşâh geçti, Turanşah ilk iş olarak Melikşah'a itaatini bildirdi, Ancak Melikşah ölünce eşi Terken Hatun, taht kavgaları sırasında Berkiyaruk'la yaptığı anlaşmaya göre, Kirman Selçukluları'nın elinde bulunan Fars bölgesini almak istedi, Terken Hatun bu amaçla komutanlarından Üner'i Fars üzerine gönderdi, Durumu öğrenen Turanşâh hemen harekete geçerek Şebânkâre emirlerinden yardım istedi ve aldığı destekle Büyük Selçuklu ordusunu yendi (Haziran-Temmuz 1094), Ancak Fars bölgesi daha sonra Kirman Selçukluları'nın elinden çıkarak Büyük Selçuklu hâkimiyetine girmiştir, Bu olaydan üç yıl sonra Turanşah Ekim Kasım 1097'de vefat etti, İranşâh b. Turanşâh Turanşâh ölünce yerine tek oğlu olan İranşâh geçti (5 Kasım 1097), Yeni Kirman meliki başa geçtikten sonra Fars valisi olan Üner'in üzerine yürüdü, Fars'ı Melikşâh'ın ölümü sebebiyle karışıklıklar içerisinde bulunan Büyük Selçuklular'dan almayı başardı (1098-1099), Bu arada İranşâh çevresindeki bazı kişilerin etkisiyle Batınî mezhebine girmiş ve halka özellikle de âlimlere zulmetmeye başlamıştı, Âlimler ve şeyhülislâm, İranşâh'ın dinden saptığını gerekçe göstererek öldürülmesi yönünde fetva verdiler, Melik halk tarafından da saldırıya uğradı, İranşâh bu hücumdan kurtulmayı başardıysa da, daha sonra yakalanarak öldürüldü (Ekim 1101), Arslanşâh b. Kirmanşâh İranşâh öldürülünce Kirman Selçuklu Melikliği'nin başına Kirmanşâh'ın oğlu I, Arslanşâh geçti (16 Kasım 1101), Onun zamanında Kirman Selçukluları nispeten parlak bir dönem yaşadı, Arslanşâh tahta geçtikten sonra ilk iş olarak Umman da çıkan isyanları bastırdı ve bu bölgeyi tekrar itaât altına aldı,Bu dönemde Fars valisi olan Atabey Çavlı, Şebânkâre emirleriyle mücadele içine girmişti, Şebânkâre emirleri bunun üzerine Kirman meliki Arslanşâh'a sığındılar, Atabey sözkonusu emirlerin iadesini istedi, Arslanşâh bu isteği kabul etmeyince, rekabet bu kez Çavlı ve Arslanşâh arasına intikâl etti, Bu nüfuz mücadelesini, altı bin kişilik bir kuvveti Çavlı'nın üzerine gönderip ani bir baskınla onu bozguna uğratan Arslanşâh kazandı, Askerlerinin çoğunu kaybeden Çavlı, Fars'a kaçmak zorunda kaldı.Arslanşâh daha sonraki süreçte oğlu Kirmanşâh'ı veliaht gösterdi, Ancak diğer oğlu Muhammed bu durumu kabul etmedi, Babasının yaşlandığını ve artık devlet işlerini yürütemediğini ileri sürerek, onu Kale-i Kûh'a gönderdi (1142), Arslanşah üç yıl süren hapis hayatından sonra 1145'te burada öldü. Muhammed b. Arslanşâh Melik Muhammed tahta geçince ilk iş olarak kardeşi Kirmanşâh'ı öldürttü, Yirmiye yakın kardeşi olan Muhammed diğerlerinin de çoğunun gözlerine mil çektirdi, Aralarından sadece Selçukşâh kaçabildi, Melik Muhammed döneminin en önemli siyasî olayı, elinden kaçan kardeşi Selçukşâh ile girdiği mücadeledir.Muhammed melikliğinin ilk yıllarında Büyük Selçuklu sultanı Sancar'a tâbiydi, Ancak Sancar'ın Oğuzlara esir düşmesinden sonra, Irak Selçuklu sultanı ILMuhammed b, Mahmud'a itaâtini bildirdi, Melik Muhammed 27 Haziran 1156'da öldü. Tuğrulşâh b. Muhammed Babasının ölümü üzerine 27 Haziran 1156'da tahta geçen Tuğrulşâh ilk iş olarak kardeşi Mahmudşâh ve amcası Selçukşâh'ı öldürttü, Muhammed ve oğlu Tuğrulşâh dönemlerinde çıkan saltanat mücadeleleri ve iç karışıklıklar sonucu Kirman melikliği zayıflamaya başladı, Tuğrulşâh devrinden itibaren atabeylerin melikler üzerindeki etkisi artmaya başladı, Bu dönemde göze çarpan ilk atabey Alâaddin Bozkuş'tur, Emrinde pek çok gulâmı vardı ve Kirman ordusunun başlıca gücü onun gulâmları, hizmetkârları ve süvarilerinden oluşuyordu, Atabey Müeyyededdin Reyhan, özellikle Tuğrulşâh'ın melikliğinin son yılında yönetimde bir hayli etkili oldu, Melik Tuğrulşâh 1170 yılı Mart ayında Ciruft'ta öldü. Kirman Selçuklu Melikliği'nin Fetret Devri ve Yıkılışı Tuğrulşâh'ın ölümü üzerine Atabey Reyhan ve Kutbeddin Muhammed'in, Kirman Selçuklularındaki taht mücadelelerinde etkin rol oynadıkları görülmektedir, Tuğrulşâh'ın ölümünden sonra yerine atabey Reyhan'ın desteği ile oğlu Behramşâh geçti, Bu dönem Kirman Selçuklularında fetret devrinin de başlangıcı oldu, Tuğrulşâh'ın en büyük oğlu Arslanşâh ile Turanşâh taht mücadelesine giriştiler,Berdesir bir hafta içinde tahta geçen üç melik gördü, Ama en sonunda II, Arslanşâh Kirman Selçuklu tahtına oturdu (1170 yılı Haziran başı), Onun melikliği dokuz ay sürdü ve Behramşâh ikinci defa Kirman Selçuklu tahtına oturdu (Şubat 1171), II, Arslanşâh ise yardım istemek üzere, Irak Selçuklu sultanı ve adaşı olan Arslanşâh'ın yanına kaçtı, Irak'tan aldığı kuvvetlerle Haziran 1172'de Berdesir önlerine gelip şehri kuşattı, Uzun süren kuşatma sonunda melikliğin ikiye bölünmesi hususunda antlaşma sağlandı, Behramşâh kendisine başkent olarak seçtiği Bem'e gitti, Arslanşâh ise Berdesir'de kaldı (Kasım-Aralık 1172). 1174 yılında iki kardeş arasında meydana gelen savaş, anlaşmanın bozulmasına yol açtı, Berdesir'de kendisini güvende görmeyen Arslanşâh şehri terk etti ve Behramşâh Mayıs 1175'de Berdesir'e gelerek tahta oturdu, Ancak üç ay sonra ölen Behramşâh'ın meliklik dönemi çok uzun sürmedi, Onun yerine yedi yaşındaki oğlu II, Muhammedşâh geçirildi, Fakat onun hâkimiyeti de çok kısa sürdü ve II, Arslanşâh üçüncü defa melik oldu (Aralık 1175) Arslanşâh'ın melik olmasına kardeşi Turanşâh karşı çıktı ve Fars'da hüküm süren Salgurlu atabeyinden sağladığı yardımla harekete geçti, Arslanşâh, Ciruft'ta yapılan savaş sırasında isabet eden bir okla yaralandı, Savaş alanından ayrıldıktan sonra aldığı yaranın etkisiyle öldü (3 Mart 1177), Kirman tahtına II, Turanşâh geçti. Turanşâh'ın meliklik döneminde Kirman istilâya uğradı, Büyük Selçuklu Devletine son veren Oğuzlar'ın beylerinden Melik Dinar, Merv ve Serahs şehirlerinin hâkimi idi, Ancak Harezmşâh Sultanşah'ın bu yerleri ele geçirmesi buradaki Oğuzlar'ın dağılmasına sebep oldu (muhtemelen 1179 Sonbaharı) , Bunların bir kısmı Kirman'a, beş bin kişilik bir grup da Fars'a gitti, Fars'a gidenler Salgurlular'ın bu sırada güçlü olması sebebiyle mühim bir rol oynayamadılar, Ancak Kirman'a gidenler ülkenin içerisinde bulunduğu istikrarsız durumdan yararlanarak bölgeye hâkim oldular.Oğuz istilâsı bertaraf edilemeden 1180 ilkbaharında Kirman'da büyük bir kıtlık baş gösterdi, Bu durumdan en çok başkent Berdesir etkilendi, Bu dönemde Oğuzlar'ın Kirman'ı yurt tutmak yönündeki baskıları iyice arttı, Oğuzlara karşı koyamaması dolayısıyla ahali tarafından da sevilmeyen Turanşâh öldürüldü (Haziran 1183), Behramşâh'ın oğlu II, Muhammedşâh hapsedilmiş olduğu Berdesir kalesinden çıkartılarak ikinci defa melik ilân edildi.Melik Dinar'ın Berdesir'e gelmesi üzerine II, Muhammedşâh yardım istemek üzere Irak'a gitti, Atabey Kutbeddin'in de ölmesi üzerine Kirman Selçukluları başsız kaldı (Kasım 1186). Kış mevsimi geçtikten sonra da Melik Dinar şehre hâkim oldu (1187). Irak'tan istediği yardımı alamayan II. Muhammedşâh Kirman'a geri döndüğünde, Berdesir artık Melik Dinar'ın elindeydi. O da bu yüzden Bern'e gitti, Bu durumu haber alan Melik Dinar 1188-89 kışında Bern'e yürüdü. Fakat kış şartlarının zorluğundan geri dönmek zorunda kaldı.Melik II. Muhammedşâh altı ay burada kaldı. Sonunda şehri terk edince Kirman Selçuklu Melikliği de tarihe karışırken Melik Dinar idaresindeki Oğuzlar'm hâkimiyeti başladı (1189).Melik II. Muhammedşâh yardım istemek üzere Harezmşâh Tekiş (1172-1200)'in yanma gittiyse de ilgi göremedi. Daha sonra Gurlular'dan Gazne hâkimi Şihâbeddin Muhammed'in hizmetine girdi. II. Muhammedşâh burada öldü. Ancak ölüm tarihi ve yeri hakkında bir bilgi yoktur. Kirman Selçukluları Melikleri / Tahta Geçiş Tarihi Kavurd / 1048 Kirmanşah / 1073 Hüseyin / 1074 Sultanşah / 1074 Turanşah / 1085 İranşah / 1097 Arslanşah / 1101 Birinci Muhammed / 1142 Tuğrulşah / 1156 Behramşah / 1170 İkinci Arslanşah / 1170 Behramşah (İkinci defâ) / 1171 İkinci Arslanşah (İkinci defa) / 1172 Behramşah (Üçüncü defâ) / 1175 İkinci Muhammedşah / 1175 İkinci Arslanşah (Üçüncü defâ) / 1175 İkinci Turanşah / 1177 İkinci Muhammedşah (İkinci defâ) / 1183 Oğuz işgâli /1186 SURİYE SELÇUKLU MELİKLİĞİ (1079 - 1095) Suriye Selçuklu Devleti'nin kurucusu Tutuş, Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan'ın oğludur. Suriye fâtihi Emîr Atsız'ın Kahire önlerinde Fâtımîlere mağlûbiyetinden sonra öldüğü sanılmış, bu sebeple Sultan Melikşâh Suriye'ye kardeşi Tutuş'u göndermişti (1077-8). Ancak ölmediği anlaşılan Atsız'ın Sultan Melikşâh'a müracaatı üzerine, Tutuş'a Haleb bölgesine gitmesi için emir vermişti. Daha sonra Fâtımîlerin Dımaşk'ı kuşatması, Atsız'ın Tutuş'u yardıma çağırmasına sebep oldu. Tutuş önemsiz bir sebeple Atsız'ı öldürdü ve onun idaresindeki Suriye şehirlerini ele geçirdi (1079) ve ardından Kudüs'ü aldı. Böylece başkent Dımaşk olmak üzere Suriye Selçuklu Devleti kurulmuş oldu. Halep Selçuklu Melikliği Antakya’yı fetheden Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Suriye hakimiyetini ele geçirmek istedi. Bu maksatla Halep’i ele geçirmek üzere hareket etti (1085). Halep Valisi İbn-i Huteytî, Tutuş’tan yardım istedi. Melik Tutuş, yanında Artuk Bey olmasına rağmen , harekete geçti. İki hânedan üyesi Halep civarında Ayn Seylem mevkiinde karşılaştılar. Yapılan muharebede Kutalmışoğlu Süleyman Şah, yaşamını kaybetti (1086). Tutuş, Halep’i ele geçirdiyse de, iç kaleyi alamadı. Suriye’deki hadiseler üstüne Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah, bölgeye sefer düzenledi. Tutuş, Şam’a çekildi. Sultan Melikşah’ın Suriye’den ayrılmasından sonra Tutuş, hareketlendip, 1090 yılında Humus’u ele geçirdi.Trablusşam muhasarası başarısızlıkla sonuçlandı. Melikşah’ın vefatı üstüne Sultan Berkyaruk’la saltanat mücadelesine girişen Tutuş, Rey civarlarında yaptığı savaşta komutanlarının karşı tarafa geçmesi nedeniyle mağlup oldu. Genç yaşta yaşamını kaybetti (1095). Melik Tutuş’un ölümünden sonra oğullarından Rıdvan (Selçuklu) Rıdvan Halep’te, Dukak (Selçuklu) Dukak ise Şam’ta saltanatını duyurdu. Böylece Suriye Selçuklu Devleti, Halep Melikliği ve Şam Melikliği olmak üzere 2 kola ayrıldı. Tutuş Süleymanşâh Mücadelesi Ermeni Philaretos'un baskısından bıkan Antakya ahalisi, şehri Türkiye Selçuklu hükümdarı Kutalmışoğlu Süleymanşâh'a teslim etmeye karar verdiler, Kısa bir süre önce Çukurova bölgesini fethetmiş olan Süleymanşâh, başarılı bir sefer düzenleyerek Aralık 1084'te şehri ele geçirdi.Süleymanşâh, Antakya'nın fethi üzerine sınırlarını Suriye'nin kapısı durumunda bulunan Haleb'e kadar genişletti, Böylece rekabet hâlinde bulunduğu Büyük Selçuklularla da sınırdaş oldu, Süleymanşâh, 1086 yılı Mayıs başlarında Halep önlerine gelerek şehri kuşattı, İbnü'l Huteytî'den şehri kendisine teslim etmesini istedi, Ancak Halep ileri gelenleri, şehri teslim alması için Tutuş'a davette bulundular, Onun Halep'i ele geçirmek üzere ilerleyişi, savaşı kaçınılmaz hâle getirdi, Tutuş'un üzerine yürüyen Süleymanşâh, Ayn Seylem'de meydana gelen savaşı ve hayatını kaybetti (Haziran 1086), Bunda onun yanında bulunan bazı Türkmen beylerin Tutuş'un saflarına geçmesi önemli bir etken oldu. Tutuş bundan sonra Halep önüne gelip iç kale hariç şehri ele geçirdi, Fakat İb nü'l Huteytî bu defa da Sultan Melikşâh'ı davet etti, Selçuklu sultanı batıda işlerin karıştığını görererek Eylül 1086'da Suriye seferine çıktı, Tutuş, Melikşâh'ın Haleb'e yaklaşması üzerine kuşatmayı kaldırdı, Melikşâh ise başka yerlerle birlikte Urfa, Antakya ve Haleb'i doğrudan kendi topraklarına katarak buralara valiler atadı, Böylece Kuzey Suriye'de Büyük Selçuklu hâkimiyeti sağlanmış oldu.Melikşah'tan çekindiği için bu sefer sırasında Dımaşk'a çekilen Tutuş, Temmuz 1087'de Fatımîler'in yönetimindeki Sayda ve Beyrut'u işgal ederek Dımaşk'a geri döndü, Böylece Suriye ve Filistin şehirlerinin büyük kısmı Selçuklu idaresine girmiş oldu, Ancak Fatımîler daha sonra bu yerleri geri aldılar, Bunun üzerine Melikşâh'a elçiler yollayan Tutuş, Fatımîler'e karşı girişeceği harekâtta yardım etmeleri için Urfa, Antakya ve Halep valilerinin görevlendirilmesini istedi, Sultanın uygun bulması üzerine 1090 yılında sefere çıkan Tutuş, bazı yerleri geri aldı ise de, Halep valisi Aksungur ile aralarının açılması üzerine seferi yarım bırakarak dönmek zorunda kaldı (1091 sonu). Kudüs Müslüman, Hıristiyan ve Yahudilerce kutsal kabul edilen önemli bir şehirdir. Tarih boyunca ve Haçlı Seferleri sırasında da Kudüs'ün hedef olmasının temelinde bu anlayış yatmaktadır. Süleymanşâh 1075 yılında Bizans'tan fethettiği iznik'te, Türkiye Selçukluları Devletini kurdu. Bu tarihten itibaren de, babası Kutalmış ve dolayısıyla kendisinin hakkı olduğunu iddia ettiği Büyük Selçuklu tahtını ele geçirme mücadelesine girişti. Sonuçta bu uğurda hayatını kaybetti. Tacüddevle Tutuş'un Saltanat Mücadelesi Tutuş, 1092 yılı sonlarına doğru Bağdad'a gelmiş bulunan Melikşâh'a bağlılığını bildirmek üzere Dımaşk'tan hareket etti, Fakat Hît bölgesine geldiği zaman Sultan'ın ölüm haberini aldı, Tutuş bunun üzerine derhâl sultanlığını ilân ederek adına hutbe okuttu, Tutuş uzun süre yönetimi altına alamadığı Kuzey Suriye'ye Melikşah'ın ölümüyle değişen şartların sağladığı kolaylıkla hâkim oldu, Halep valisi Aksungur, Antakya valisi Yağısiyan ve Urfa valisi Bozan onun hizmetine girdiler.Öte yandan Melikşah'ın oğlu Berkyaruk saltanatı ele geçirmek için büyük çabalar harcayarak, Rey, Hemedan ve daha birçok şehri hâkimiyetine aldı, Ancak Terken Hatun'un mücadeleden vaz geçmemesi üzerine, İsfahan ve Fars eyaletini ona bırakarak anlaşmak zorunda kaldı, Berkyaruk bu arada epeyce kuvvet ve taraftar kazandı, Ancak amcası Tutuş'un ordusuyla üzerine gelmekte olduğunu haber aldı, Amcasının tahtını ele geçirmesine engel olmak için harekete geçen Berkyaruk, Rey yakınlarına geldi, Bu sırada Emir Aksungur ve Bozan da, sert tabiatından dolayı hoşnut olmadıkları Tutuş'un hizmetinden ayrılarak Berkyaruk'a katıldılar, Askeri iyice azalan Tutuş savaşı göze alamadı ve Diyarbekir bölgesine, oradan da Aralık 1093'te Dımaşk'a döndü.Kudüs Müslüman, Hıristiyan ve Yahudilerce kutsal kabul edilen önemli bir şehirdir. Tarih boyunca ve Haçlı Seferleri sırasında da Kudüs'ün hedef olmasının temelinde bu anlayış yatmaktadır.Süleymanşâh 1075 yılında Bizans'tan fethettiği iznik'te, Türkiye Selçukluları Devletini kurdu. Bu tarihten itibaren de, babası Kutalmış ve dolayısıyla kendisinin hakkı olduğunu iddia ettiği Büyük Selçuklu tahtını ele geçirme mücadelesine girişti. Sonuçta bu uğurda hayatını kaybetti. Rey Savaşı ve Tutuş'un Sonu Taht davasından vazgeçmeyen Tutuş, daha iyi bir hazırlıkla güçlü bir şekilde mücadelesine devam etti, Kendisine ihanet eden Bozan ve Aksungur'u bertaraf ettiği gibi, Suriye, Irak, Diyarbekir ve Azerbaycan'da adına hutbe okuttu, Hemedan ile Rey şehirlerini ele geçirerek saltanat mücadelesinde güçlü bir aday olduğunu ortaya koydu, Ancak özellikle Nizamülmülk'ün adamları tarafından desteklenen Berkiyaruk da artık Tutuş'a karşı savaşabilecek durumda bulunuyordu, Nitekim kendisini ''Büyük Selçuklu Sultanı'' olarak tanıyan ileri gelen emîrler ve ordusuyla, Tutuş'a karşı harekete geçti, Bu arada Terken Hatun da Tutuş'la birleşmek niyetiyle İsfahan'dan çıktı ise de, hastalanarak geri döndü, Cerbâzakân'a gelen Berkyaruk'un ordusu, vezir Müeyyedülmülk'ün gayreti sayesinde Irak ve Horasan'dan gelen kuvvetlerin katılması sonucunda otuz bin kişiye ulaştı, Buna karşın Tutuş halkının kendisine ihanet edebileceği düşüncesiyle Rey'de savunma yapmayı uygun bulmayarak şehir dışında savaşmaya karar verdi, Bu maksatla Rey'den on iki fersah uzaklıktaki Daşilu köyü yakınında bir düzlükte savaş hazırlıklarına başladı. Çok geçmeden Berkyaruk da ordusuyla gelip askerlerini savaş düzenine soktu, 26 Şubat 1095'te şiddetli bir savaş meydana geldi, Yenilgiye uğrayan Tutuş, yaralı olarak yakalanıp öldürüldü ve babası Sultan Alparslan'ın Merv'deki türbesinde gömüldü,Tutuş, çok genç yaşlarından itibaren Gence meliki olarak, devlette sorumluluk almış, Suriye'nin fethinin tamamlanması için buraya atanmıştı, Bu yolda büyük hizmetleri olan Tutuş, sert mizacı dolayısıyla kendisi için bile iyi bir siyaset takip edememiş, Melikşâh'ın çocukları küçük, kendisi çok kudretli olmasına rağmen, bu kusuru dolayısıyla başarılı olamamıştır,Tutuş'un ölümünden sonra Suriye Selçukluları, iki oğlu Rıdvan ve Dukak ile onların atabeylerinin mücadelesi sonucunda Dımaşk ve Halep Melikliği olarak ikiye ayrıldı, Her iki melik de Büyük Selçuklu sultanlarına bağlı kaldılar, Ancak neredeyse Melikşâh'ın ölümü ile eş zamanlı olarak ve Selçuklu Devleti'nin fetret döneminde Birinci Haçlı Seferi başladı, Suriye Selçuklu Melikliği'nin de kardeşler arasındaki çekişmeler yüzünden güç kaybına uğraması, Haçlılar'a beklenenin çok üzerinde ve kolay bir başarı imkânı verdi. HALEP SELÇUKLU MELİKLİĞİ (1095 - 1118) Melik Rıdvan Devri Tutuş'un taht mücadelesi için giderken, Dımaşk'ta yerine oğlu Fahrülmülûk Rıdvan'ı naib olarak bırakmıştı, Rıdvan, Rey savaşı öncesinde babasının acil yardım çağrısı üzerine gitmekte iken, yolda onun yenilip hayatını kaybettiğini öğrendi, Bunun üzerine süratle Halep'e dönüp, babasının yerine Suriye melikliği tahtına oturdu, Bir süre sonra Tutuş'un Rey savaşında yanında bulunan öteki oğlu Dukak da Haleb'e geldi, Böylece Rıdvan, Selçuklu melikliğinin tek hâkimi oldu, Fakat kısa bir süre sonra kardeşi Dukak gizlice Halep'ten ayrılıp Dımaşk'a gitti, Bazı emirlerin desteği ile orada melikliğini ilân etti, Rıdvan bundan dolayı Suruç Emiri Artukoğlu Sökmen ile işbirliği yaparak Dımaşk'a yürüdüyse de başarılı olamadı, Rıdvan daha sonra babasının hâkim olduğu yerleri kendi idaresinde birleştirmek amacıyla Suruç ve Urfa'ya bir sefer düzenledi, Sökmen'in kendisine itaât arzetmesi üzerine Suruç'tan ayrıldı, Melikşâh'ın ölümünden sonra Tutuş'un hâkim olduğu Urfa, onun ölümünden sonra da Ermeni Toros tarafından zapt edilmişti, Rıdvan Urfa'yı ele geçirdikten sonra şehir iç kalesini Antakya valisi Yağısıyan'a verdi.Melik Rıdvan ve Melik Dukak arasındaki hâkimiyet mücadelesinden yararlanan Fatımîler, bir ordu göndererek Kudüs'ü işgal ettiler (Ağustos 1096), Böylece Filistin'de Selçuklu egemenliği son buldu, Dımaşk kuvvetlerinin kendisine ait topraklara girmesi üzerine Rıdvan, Dukak'a karşı saldırıya geçti ve yapılan savaşta Dukak ağır bir yenilgiye uğradı, Bundan sonra iki kardeş arasında bir antlaşma yapıldı, Buna göre Dımaşk ve Antakya'da, hutbede Rıdvan'ın adı Dukak'ın adından önce okutulacaktı, Böylece Rıdvan tâbi statüde de olsa Dımaşk melikliğine hâkim oluyordu.Fatımî halifesi el-Müsta'lî Melik Rıdvan'ı kendi tarafına çekmek için ona özel bir elçi ve heyet gönderdi, Buna göre "Fatımî halifeliğine tâbi olması, hâkim olduğu yerlerde Şiî hutbesi okutması, hutbede önce el Müsta'lî, sonra veziri daha sonra da kendi adının bulunması" yolundaki isteğin kabul edilmesi hâlinde "kendisine mâlî ve askerî yardım yapılarak Dımaşk'ı almasının sağlanacağı" vaat ediliyordu, Melik Rıdvan bu teklifi kabul ederek, Halep ve hâkim olduğu diğer yerlerde Sünnî hutbeyi kaldırıp Şiî hutbesi okutmaya başladı, Sünnî kadı ve hatipleri de değiştirip buralara Şiî görevliler atadı (Ağustos 1097). Böylece Suriye Selçuklularının Halep kolu Fatımî Halifeliği'ni tanımak suretiyle onlara bağlanmış oldu, Buna göre Selçuklu soyundan biri ilk defa, resmen Şiî Fatımî Halifeliği'ni tanımıştır, Fakat Rıdvan'ın en yakın adamları olan Yağısıyan ve Sökmen, süratle Haleb'e gelip onu çok ağır bir dille kınadılar ve derhal Şiî hutbesini kaldırmasını istediler, Rıdvan dört hafta sonra Şiî hutbesini kaldırıp yeniden Abbasî halifesi ve Büyük Selçuklu sultanının adlarını okutmaya başladı, Bu arada Abbasî halifesine de bir elçi gönderip özür diledi (Eylül 1097),Melik Rıdvan, Hıms'a çekilip burada adetâ bağımsız bir emir gibi hareket eden veziri Cenahüddevle ile kardeşi Dukak'a karşı sefer düzenlemek istiyordu, Bunun için Emir Yağısıyan ve Sökmen ile anlaştı ise de, Haçlıların Yağısıyan'ın valisi bulunduğu Antakya'yı kuşatmaları yüzünden sefer yapılamadı. Birinci Haçlı Seferi ve Halep Melikliği Papa ILUrbanus'un girişimi ile Avrupalı Hıristiyanlar, güya Kudüs'ü Müslümanlardan geri almak, doğulu dindaşlarını Müslümanların zulmünden kurtarmak iddiasıyla harekete geçtiler, Gerçekte ise İslâmiyetin Hıristiyanlık karşısında, Avrupa'yı da doğrudan tehdit eden ilerleyişi durdurulmak isteniyordu, Ayrıca feodalitenin yarattığı buhran ve iç savaş tehdidi de bu vesile ile dışarıya yönlendirilmiş olacaktı, Papa Urbanus, şimdi de Türkler'in bayraktarlığında şahlanan bu ilerleyişe dur diyebilmek için, gücü yeten tüm Hıristiyanların sorumlu sayıldığı bir askerî harekâtı başlattı, 1096'da Keşiş Pierre L'hermit'in başarısız seferinden sonra, ertesi yıl yola çıkan düzenli Haçlı orduları, Anadolu toprakları başta olmak üzere, geçtikleri yerleri yağma ve katliâma uğrattılar. Kudüs'ü kurtarmak amacıyla yola çıktıklarını söyleyen, ama tam bir kolonizasyon hareketi yürüten Haçlılar, Anadolu'da büyük tahribat ve kayıplara sebebiyet verdikten sonra Suriye'ye ulaştılar, Mart 1098'de Urfa'da bir kontluk kuran Haçlılar daha sonra Antakya'yı kuşattılar, Vali Yağısıyan Büyük Selçuklu Devleti ve bütün Müslüman emirleri yardıma çağırdı, Halep meliki Rıdvan bu çağrıya bir miktar asker göndererek mukabele etti, Fakat gönderdiği askerler de yolda Haçlılar tarafından baskına uğratıldı, Kürboğa idaresinde Antakya'nın yardımına gelen Selçuklu ordusu da emirler arasındaki çekişmeler yüzünden başarılı olamadı, Haçlılar aslında çok kötü durumda bulunmalarına rağmen, Haziran 1098'de Antakya'yı işgâl ettiler, Burada kurulan prinkepslik, Halep Selçuklu Melikliği için hayatî bir tehlike oluşturmakta idi, Çünkü Urfa Antakya hattını ve Kudüs'e kadar Suriye Filistin sahil şeridini istilâ eden Haçlıların güvenlik bakımından başlıca hedefi Halep olacaktı. Rıdvan, Danişmendli Gümüştekin'e karşı Malatya hâkimine yardım etmeye giden Bohemond'un topraklarına saldırdı. Haçlıların zahire depolarını yağmaladı, Hatta Haçlıların elinde bulunan Efsuna kalesini geri aldı. Kardeşi Dukak'm ölümü üzerine (Haziran 1104) Dımaşk'a gelmiş ve Atabey Toğtegin'e kendi adına hutbe okutup para bastırmayı kabul ettirdi. Ancak Rıdvan, Bohemond'un yerine geçen Antakya hâkimi Tancred ile girdiği savaşta yenilgiye uğrayıp Halep'e çekildi. Melikliğini Haçlı istilâsı ve işgâlinden korumak için Artukoğlu İlgazi, Sincar Emiri Arslantaşoğlu Alp ile anlaşmaya vardı. Fakat emirler arasında çıkan anlaşmazlık Rıdvan'a Haçlılara karşı ilerleme imkânı vermedi.Halep Melikliğine ait olan Efamiye kalesi, Fatımîlerle işbirliği yapan ve aslında Selçuklu vasalı olan Hıms Emiri Halef b. Mülaib'in eline geçmişti. Bunun üzerine Melik Rıdvan, Şiî Batınî reisi ile bazı ilişkiler kurarak bu önemli kaleyi geri aldı. Selçuklu sultanı Tapar, Antakya Prinkepsi Tancred'in Efamiye'yi hedef aldığı sırada, Batınîlerle işbirliği yaptığı için onu kınamış; bu nedenle Rıdvan Halep'teki Batınîleri şehirden çıkarmıştır. Haçlıların Suriye ve Filistin'deki işgali karşısında bölgedeki melikliklerin zor duruma düştüğünü gören Sultan Tapar, Haçlılara karşı bir ordu görevlendirdi (1110). Melik Rıdvan, Selçuklu ordusunun Urfa Haçlı Kontluğuna karşı giriştiği bu mücadeleye katılmadı, Fakat Haçlı kuvvetlerinin Urfa kontuna yardıma gitmelerini fırsat bilerek işgâl ettikleri yerleri geri almaya başladı. Ancak Rıdvan bölgeye dönen Tancred'in Esarib'i zabt etmesi ve Halep civarında harekâtına devam etmesi üzerine, onunla barış yapmak zorunda kaldı. Bu güvenliksiz şartlar yüzünden Halep çevresinde oturan halkın göç etme hazırlıklarına başlaması üzerine Rıdvan, hazineye ait 60 parsel araziyi, çok ucuz fiyatlarla halka satarak göçü engellemeye çalıştı. Rıdvan, Muhammed Tapar'a gönderdiği mektupta Haçlılar karşısında düştüğü durumu anlatıyor ve bu yüzden Halep'ten ayrılmak istediğini bildiriyordu, Bunun üzerine Emir Mevdud idaresindeki Selçuklu ordusu Halep önlerinde karargâh kurdu, Fakat askerler çok geçmeden bölgede yağma ve kötü hareketlere giriştiler, Orduyu çağırdığına adetâ pişman olan Rıdvan bu davranışlara engel olmak için önlemler aldı, Dımaşk Emiri Toğtekin'in Haçlılarla savaşmak için Suriye'ye dağılmaları önerisi ile orduyu Halep önlerinden ayrılmaya ikna etti (1111), Daha sonra Büyük Selçuklu ordusu İran'a döndü. Melik Rıdvan, Dımaşk emiri Toğtekin'i Haleb'e davet edip gerektiği takdirde bir-birlerine malî ve askerî yardımda bulunmak ve Dımaşk'ta kendi adına hutbe okutup para bastırmak şartıyla bir anlaşma yaptı, Kudüs kralı I, Baudouin'in Dımaşk yöresine gelmesi üzerine Toğtekin Müslüman emirlere çağrıda bulunmuş ve Haçlıları bozguna uğratmıştır, Rıdvan ise yardım çağrısına bizzât gitmemiş ancak yüz atlı kuvvet göndermekle yetinmişti, Bunun üzerine Toğtekin Rıdvan adına hutbe okutmaktan vazgeçti (Ağustos 1113). Melik Rıdvan ağır bir hastalık sebebiyle, 10 Aralık 1113'te vefat etti, Rıdvan'ın 18 yıl süren iktidarında Suriye Selçuklu Melikliği topraklarını birleştirmek mümkün olamadı, Buna bir de Haçlı tehdidi eklendi, Babasının döneminden kalan pek çok değerli komutanı hizmetinde tutamadığı için onların desteğinden mahrum kaldı, Dımaşk meliki olan kardeşine üstünlük sağlamak için Fatımîlerle işbirliği edip onlar adına hutbe okutması saygınlığını ciddi biçimde zedeledi, Belki melikliğin güvenliğini sağlamak gibi anlaşılabilir bir gerekçesi olsa bile, Batınîlerle işbirliği edip onlara Halep'te faaliyet imkânı vermesi de, aynı şekilde tepki görmüştür. Melik Alparslan Devri Melik Rıdvan'ın ölümünden sonra yerine, 16 yaşındaki oğlu Tacüddevle Alp Arslan geçti, Halep Melikliği bu dönemde Haçlı ve Batınî tehlikesi ile karşı karşıya bulunuyordu, Melikliğin yönetimi "Baba" adıyla tanınan Rıdvan'ın gûlamlarından Lü'lü adlı bir memlük komutanın tasarrufunda idi, Alparslan başa geçer geçmez iki kardeşi Mübarekşâh ve Melikşâh'ı öldürterek bütün idareyi bizzât eline aldı, Bu arada Büyük Selçuklu Sultanı Tapar'ın emri üzerine, şehirdeki Batınî ileri gelenlerini de ortadan kaldırdı. Alp Arslan Haçlılarla mücadele etmek ve melikliğinin yönetimini iyileştirmek gerektiğinin farkındaydı, Kendisine yakın olan bazı devlet erkânının tavsiyesiyle Dımaşk Atabeyi Toğtekin'i Haleb'e davet etti, Ondan melikliğin işlerini ve orduyu düzene sokmasını istedi, Toğtekin, Halep yönetiminde tasarladığı ıslahâta henüz başlayacakken Alp Arslan'ın ondan habersiz olarak bazı yöneticileri tutuklatıp öldürtmesi ve kendisiyle ilgilenmemesi sebebiyle Dımaşk'a döndü, Bunu fırsat bilen Atabey Lü'lü, meliklik yönetimini tam anlamıyla eline geçirip, birçok kimsenin mal ve paralarına el koydu, Alparslan ise bundan böyle yönetimle hiç ilgilenmeyip zevk ve sefa âlemine dalmış; hattâ meliklik erkânına karşı pek hoş olmayan hareketlerde bulunmuştur, Lü'lü, Melik Alparslan'ın davranışları dolayısıyla korku içerisinde bulunan diğer emirlerin de desteğini alarak onu öldürttü (Eylül 1114), Alp Arslan'ın bir yıl süren melikliği, Selçuklu Devleti'nin tipik idarî problemlerinden birisi olan atabeg tahakkümünün başlıca örneklerinden biri oldu. Sultanşah Devri Melik Alparslan'ı öldürüp Halep melikliğine tam anlamıyla hâkim olan Atabey Lü'lü, henüz 6 yaşında olan Alparslan'ın kardeşi Sultanşâh'ı melik ilan etti, Lü'lü, iyice artan Haçlı tehlikesine karşı Toğtegin ile öteki Müslüman emirlere mektup gönderip yardıma çağırdı, Fakat Lü'lü'ye güvenmeyen Toğtegin hiç bir yardımda bulunmadı, Halep çevresine sıkışan ve Haçlı tehdidi dolayısıyla yeterince ziraât yapılamayan melikliğin iktisadî durumu da bozuldu, Bu zor durum karşısında ümitsizliğe kapılan Lü'lü, Sultan Muhammed Tapar'a mektup yazıp hazine ile birlikte Halep'i kendisine teslim edeceğini, bunun için asker göndermesini bildirdi, Sultan, hem Haçlılarla savaşmak, hem de itaâtsizlik gösteren İlgazi ve Toğtekin'i cezalandırmak amacıyla bölgeye asker gönderdi, Ancak Halep'i Selçuklu ordusuna teslim etmekten vazgeçen Lü'lü, bu kez İlgazi ve Toğtekin'e elçiler gönderip şehri kendilerine terk edeceğini bildirdi, Buna karşılık kendisine Dımaşk Atabeyliğine bağlı bir yerin yönetiminin verilmesini istedi. Toğtekin ve İlgazi ise Kudüs kralı Baudouin, Trablus prensi Pons ve Antakya prinkepsi Roger ile birleşerek, 1115 başlarında Efamiye Kalesi önünde, Selçuklu ordusuna karşı karargâh kurdular, Selçuklu ordusu Halep'e yürümeyi plandı ise deAntakya prensi Roger'in bir baskınla ağırlıklarını ele geçirmesi üzerine, pek bir varlık gösteremeyerek dönmek zorunda kaldı. İki yıla yakın Halep Selçuklu Melikliğinin yönetimini elinde tutan Lü'lü, melikliğin iç ve dış sorunlarını çözmek konusunda hiç bir başarı gösteremedi, Bundan dolayı korku ve endişeye kapılarak bütün mallarını ve hazineyi alarak, ava çıkmak bahanesiyle Halep'ten kaçtı, Fakat yolda Emir Sungur'un girişimi ile öldürüldü (1116). Rıdvan'ın eski ordu kumandanı Yaruktaş, Dımaşk'tan gelip Halep yönetimini üzerine aldı, Halep Selçuklu meliki Sultanşah'ın çocuk yaşta olması ve onun adına idareyi ellerinde tutanların başarısızlığı melikliğin sonunu hazırladı, Melikliğin ileri gelenleri, çok sayıda Türkmen kuvveti bulunan ve deneyimli bir yönetici olan Mardin Artuklu emiri İlgazi'yi Haleb'e çağırdılar, Ayrıca ondan Haçlılarla mücadele etmesini istediler, İlgazi Halep'e gelip kaleye çıktı ve gerekli yerlere kendi adamlarını yerleştirdi, O ayrıca melik Sultanşah ve kardeşlerini de kaleden çıkartıp bir evde gözaltına aldırdı, Böylece Suriye Selçuklu Melikliğinin Halep kolu fiilen sona erdi (1117-1118). DIMAŞK MELİKLİĞİ (1095-1104) Melik Dukak Devri Hatırlanacağı üzere Tutuş'un taht mücadelesinde ölümü üzerine oğulları Rıdvan ve Dukak Haleb'e gelmişlerdi, Melik Rıdvan kardeşini adetâ göz hapsine aldı, Ancak Dukak bir yolunu bularak Dımaşk'a kaçmayı başardı ve orada Emir Savtegin tarafından melik ilân edildi, Böylece Halep'ten sonra Dımaşk Melikliği kurulmuş oldu, Rey savaşında esir düşen ve sonra hapisten kurtulan Toğtegin de Suriye'ye döndü, Atabeyi olduğu Dukak'ın Dımaşk'ta hâkimiyet kurduğunu öğrenince onun yanına gitti, Melik tarafından ordu komutanı olarak tayin edildi, Emîr Savtegin'in bu durumdan rahatsız olması üzerine Toğtegin Melik Dukak ile anlaşıp onu öldürttü, Atabey ayrıca Dukak'ın annesi Zümürrüd Hatun ile evlenerek mevkiini iyice sağlamlaştırdı. Halep Meliki Rıdvan kardeşinin hâkimiyetini onaylamıyordu, Onun güçlenmesini önlemek için Dımaşk'a yürüdü, Dukak bu sırada Artukoğlu İlgazi ile birlikte bir sefere çıkmıştı, Haberi duyunca Dımaşk'a döndü, Bunun üzerine Rıdvan kuşatmayı kaldırıp çekildi, Rıdvan bundan sonra da aynı maksatla teşebbüslerde bulundu ise de başarılı olmadı, İki melik arasındaki rekabeti hizmetlerindeki emirlerin tahrik ettiği anlaşılıyor. İki kardeş arasında anlaşma sağlanamayınca, 22 Mart 1097'e Kınnesrin'de yapılan savaşta ağır bir yenilgiye uğrayan Dukak, Rıdvan'ın üstünlüğünü tanımak zorunda kaldı, Bununla birlike Rıdvan, atabeyi Cenahüddevle ve kardeşine karşı sefere çıktı, Ancak büyük bir Haçlı ordusunun Suriye'ye yaklaştığı haberini alınca Halep'e döndü, Bu arada Antakya valisi Yağısıyan'ın haçlı kuşatması dolayısıyla yaptığı acil yardım çağrısına Cenahüddevle ve Dukak olumlu cevap verdiler, Yardım için gelen Dukak yiyecek sıkıntısına düşen Haçlıların elBara'yı yağmaladıklarını öğrenince ani bir saldırıda bulundu, Ancak arkadan Haçlıların gelmesiyle savaş şiddetlendi, Haçlılar çok kayıp verdiler ve Antakya'ya çekildiler.Sultan Berkyaruk'un Antakya'ya yardım için Kürboğa emrinde gönderdiği ordu, bir müddet Urfa'yı kuşattı, Selçuklu ordusu sonra asıl hedefi olan Antakya'ya ilerledi, Dukak ve Toğtegin de Kürboğa'ya katılmışlardı, Haçlılar 3 Haziran 1098'de Antakya'yı ele geçirdiler, Yağıbasan'ın oğlu iç kalede mücadeleye devam ediyordu, Kürboğa'nın ordusu ancak ertesi gün Antakya'ya gelebildi, Haçlılar içerden ve dışarıdan kuşatılmışken, bir süre sonra Selçuklu ordusu emirler arasında çıkan anlaşmazlıklar yüzünden dağıldı, Dukak da Dımaşk'a döndü. Dukak da ağabeyi gibi babasının hâkimiyetindeki yerleri kendi idaresinde toplamaya çalışıyordu, Babası zamanında vali olarak görev yaptığı Diyarbekir bölgesindeki Türkmen beylerinin bağlılığını sağlamak amacıyla bir sefer düzenledi (1099-1100), Melik Dukak Meyyâfârikîn'e gelince bu havalideki Türkmen beyleri huzuruna gelerek tâbiyet arz ettiler,Cebele valisi isyan edince, Trablus hâkimi İbn Ammar Dukak'tan yardım istedi, Ancak yardım sonuç vermedi, Cebele Haçlı saldırısına maruz kalınca İbn Süleyha adlı bu vali, Tuğtegin'in oğlu Böri'den yardım istedi, Fakat Cebele'yi alan Böri'nin adamlarının davranışlarından memnun olmayan halk İbn Ammar'dan yardım istedi, Böri Trablus hâkimi tarafından esir alındı ise de sonra Dimaşk'a gönderildi,Dukak, Antartus limanının Haçlıların eline geçmesi (1102) üzerine Trablus emirinin yardım çağrısına olumlu cevap verdiyse de şehir geri alınamadı, Dukak, Kürboğa'nın ölümünden sonra ona ait olan Rahba'yı da topraklarına kattı (Mart 1103), Dukak, Hıms Emîri Cenahüddevle'nin öldürülmesi ve çıkan huzursuzluklar üzerine kendisine yapıaln daveti değerlendirerek burayı da ele geçirdi,Uzun süren bir hastalık daha sonra vereme yakalanan Dukak, bir yaşındaki oğlu Tutuş'u melik, Toğtegin'i de ona atabey tayin ettikten sonra 8 Haziran 1104'te öldü. Dukak'ın Ölümünden Sonra Dımaşk Melikliği Atabeg Toğtegin, Dukak'ın ölümü üzerine onun bir buçuk yaşındaki oğlu Tutuş'u melik yaptı, Kendisi de onun atabegi olarak tek ve gerçek hâkim konumunda bulunuyordu, Toğtegin kısa bir süre sonra, Dukak'ın Baalbek'te hapsettiği 12 yaşındaki kardeşi Ertaş'ı getirterek melik ilân etti (17 Eylül 1104), Ancak Ertaş annesinin, atabeyin Zümürrüt Hatun ile anlaşıp kendisini bertaraf edeceği şeklindeki uyarılarını dikkate alarak, Dımaşk'tan kaçtı (Ekim 1104), Toğtegin'in muhaliflerinden destek gören Ertaş, onu bertaraf etmek için Kudüs kralından dahi yardım istedi, Suriye'ye dönerken yolda vefat etti, Dukak'ın oğlu Tutuş'un da eceliyle ölmesi üzerine yerine geçecek kimse bulunmadığından Dımaşk Melikliği de son buldu, Bundan sonra Toğtegin kendisinden sonra oğullarına da intikâl edecek olan idaresini kurdu. Suriye Selçuklu Hükümdarları ve Tahta Geçişleri * I. Tutuş Tacüddevle Tutuş / 1079 * Rıdvan (Selçuklu) Rıdvan (Halep'te) / 1095-1113 * Dukak (Selçuklu) Dukak (Şam’da) / 1095-1104 * Alp Arslan el-Ahras (Halep'te) / 1113 * Sultanşah (Halep'te) / 1114-1117 IRAK SELÇUKLULARI (1119 -1194) Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar 1118'de ölünce yerine oğlu Mahmud tahta geçinişti, Ancak uzun yıllardır Horasan meliki olan amcası Sancar da taht sırasını beklemekteydi, Genç ve tecrübesiz yeğenine karşı tahtı ele geçirmek üzere harekete geçti, 12 Ağustos 1119 tarihinde Sâve'de yapılan savaşı Sancar kazandı ve Büyük Selçuklu sultanı oldu, Sultan Sancar, tek elden idaresi bir hayli güç olan İmparatorluğun bir kısmının yönetimini yeğeni Mahmud'a bıraktı, Böylece Irak Selçuklu hanedanı kurulmuş oldu, Mahmud'un idare bölgesi Rey'den itibaren ve Hemedan merkez olmak üzere Batı İran, Irak, Azerbaycan, Doğu Anadolu ve Suriye'yi kapsıyordu, Kendisi Sultanü'l A'zâm unvanı alan Sancar, yeğenine de Sultanü'l Muazzam unvanı verdi, Mahmud sultan unvanı taşımak ve bir takım saltanat alâmetleri kullanmak yetkisi olsa da, neticede Sultan Sancar'a tâbi olacaktı. Sultan Mahmud (1119 -1131) Mahmud saltanatı boyunca, Selçuklu egemenliğinden rahatsız olan mahallî emirlerin tahrikleri ile kardeşleri Mesud ve Tuğrul'un isyanlarıyla; bazen de Halife'nin muhalefeti ile karşı karşıya kaldı, Bu arada Irak'ta kendi hâkimiyetini kurmak isteyen Hille şehrinin Arap emiri Dübeys, Mahmud'a karşı Melik Mesud'la ilgili kışkırtmalarından sonuç alamadı, Sonra Irak'ı yağmaladığı için kendisini kınayan Halife'nin üzerine yürüdü, Sultan Mahmud, kendi hâkimiyet alanında cereyan eden bu durum karşısında, Dübeys'in üzerine ordu göndermeye mecbur kaldı, Bağdad şahnesi Aksungur Porsukî'nin emri ile Altuntaş ve Zengî de Selçuklu askerlerine katıldılar, Sonuçta enNil denilen yerde yapılan savaşta Dübeys yenildi, Hanımları, cariyeleri, komutanları ve askerlerinin bir çoğu esir edildiyse de kendisi kaçmayı başardı (Mart 1123), Sultan Mahmud - Halife Münasebetleri Daha önce de ifade edildiği gibi, Tuğrul Bey tarafından bütün idarî yetkileri elinden alınmış olan Abbasî halifeleri, yeniden siyasî güç oluşturabilmek için, her fırsatta Selçuklularla mücadele etmeye hazır idiler, Bağdad şahnesi vasıtasıyla Halifenin asker topladığından ve siyasî emellerinden haberdar olan Mahmud, Sancar'ın da isteği ve onayı ile, 4 Ocak 1126'da Bağdat'a geldi, Bu ziyaret Selçuklu Devleti'nin Bağdad'daki statüsünün devam edip etmediğini görmek bakımından önemli idi, Selçuklu sultanını Bağdad'a sokmak istemeyen Halife el-Müsterşid Billah, kıtlığı bahane ederken, bazı savunma tedbirleri almayı da ihmâl etmedi, Sultan, anlaşma teklifinin reddedilmesi üzerine, kılıç zoruyla şehre girdi, Bununla birlikte Halifeye hürmette kusur etmeyen Mahmud, bir miktar para ve mal karşılığında onunla anlaştı, Mahmud bir süre Bağdat'ta kaldıktan sonra Hemedan'a döndü. Sultan Mahmud, halife ile olan mücadelesinde kendisine yardım eden Zengi'yi Bağdat'a şahne olarak tayin etti (1126), Daha sonra onu oğulları Alp Arslan ve Ferruhşâh'a atabey tayin ederek Musul valiliğine getirdi (1127), Bu tayin Irak ve Suriye'de, Selçuklular'ın hâlefi olarak önemli roller oynayacak olan Musul Atabeyliği'nin de temelini oluşturdu, Daha sonraki dönemde Sultan Sancar'ın Halife'ye karşı Dübeys'i, Mahmud'a karşı da Melik Mesud'u denge unsuru olarak desteklediği görülecektir. Genç yaşta olmasına rağmen bünyesi zayıf ve hasta olan Sultan Mahmud, ölmeden önce oğlu Davud'u veliaht tayin etti, Sağlığında onun adına hutbe okuttu, Fakat Halife, bu konuda karar merciinin Sancar olduğunu söyleyerek, Davud adına hutbe okutmayı reddetti, Mahmud 1131 yılında, henüz yirmi yedi yaşında iken vefat etti. Sultan Davud ( 1131-1132) Mahmud'un ölümünden kısa süre önce tahta geçen Davud, tıpkı babası gibi amcalarıyla mücadele etmek zorunda kaldı. Nitekim Davud, saltanatını tanımayan amcası Mesud'a karşı harekete geçti. Tebriz'de uzun zaman muhasara altında tuttuğu amcasını anlaşma yapmaya mecbur etti. Fakat serbest kalınca Hemedan'a gidip, Musul valisi Zengi'nin de yardımıyla yeniden ordu toplamaya başladı. Halife, Mesud'un kendi adına hutbe okunması isteğini de Sancar'ı gerekçe göstererek geri çevirdi. Bu arada Davud'un diğer amcası Fars ve Huzitân hâkimi Selçukşâh da Bağdad'a geldi.Müstarşid Billah onu iyi karşılamakla birlikte, meliklerin kozlarını paylaşmalarını bekliyor, karışıklıklardan yararlanmak istiyordu, Nitekim Melik Mesud ile vardığı anlaşmaya göre Irak kendisine bırakılırken Sancar'ın adı hutbeden çıkarılıp Mesud'un adı konulacak ve Selçukşah da veliaht yapılacaktı. Aslında büyük sultan Sancar'ın onayladığı bir duruma tavır almak bile ona muhalefet anlamına geliyordu, Son durum ise açık bir isyandı, Sancar bu yüzden yeğeni Mesud üzerine sefere çıktı, Dinever'de vukubulan savaşta Mesud'u mağlup etti (25 Mayıs 1132), Fakat savaştan sonra onu affedip, Gence'ye tayin etti, Bunun yanında Davud'un da pek liyakâtli olmadığını düşünen Sancar, onun yerine Irak Selçuklu tahtına Melik Tuğrul'u geçirdi. Sultan Tuğrul (1132-1134) Sultan Tuğrul'un Sencer tarafından Irak Selçuklu Melikliği'ne tayin edilmesiyle birlikte Irak yönetimini kaybeden Davud, amcası Tuğrul'un saltanatını tanımadı, Davud'un isyan ve faaliyetlerini gören Tuğrul, onun Vahan köyü yakınlarında konakladığını öğrenince üzerine yürüdü, Ani bir baskınla Melik Davud'un güçlerini bertaraf etti (Temmuz 1132), Davud daha sonra Halifenin desteğini almak üzere Bağdat'a gitti, Bunu duyan Melik Mesud da Bağdat'a gelerek Davud ile birleşti, Bu ittifaka halife de destek verdi ve hutbede önce Mesud'un, sonra Davud'un adları okundu, Müttefikler Tuğrul'a karşı harekete geçtiler, İki ordu Hemedan'da karşı karşıya geldi, Tuğrul yenilerek Rey şehrine çekildi (Haziran 1133), Bu olayla gücünü arttıran Mesud, bir yandan Irak şehirlerini ele geçirirken Tuğrul'u Sultan Sancar'a sığınana kadar takip etti, Böylece rakipsiz kalan Mesud, Sancar'a rağmen Irak Selçuklu tahtına oturdu (1134), Bu durum Irak Selçukluları bakımından Sancar'dan bağımsız bir yapıya doğru dönüşürken, daha sonraki olaylarda görüleceği üzere, ülkenin ve sultanların tamamen gûlam ümeranın tahakkümüne girmesiyle sonuçlandı. Sultan Mesud (1134-1157) Mesud tahta geçince Irak'ta bulunan bazı emirler, hayatlarından endişe duydukları için halifenin yanına sığındılar, Bu komutanların katılımı ile güçlenen Halife Müstarşid, Sultan Mesud ile savaşmaya karar verdi, Emrindeki kuvvetlerle Bağdad'dan hareket eden Halife, 24 Haziran 1135 tarihinde Dâyı Merc'de Sultan Mesud'un karşısına çıktı, Halifenin bir kısım kuvvetleri Sultan Mesud'un tarafına geçti, Bu durum Halifenin ordusunun dağılmasına ve kendisinin esir düşmesine yol açtı, Buna rağmen Sultan Mesud, Halifeye iyi davranarak onunla bir anlaşma yaptı, Buna göre Halife yalnızca dinî işlerle uğraşacak, saraydan çıkmayacak ve asker toplamayacaktı, İlave olarak külliyetli miktarda bir savaş tazminatı da ödeyecekti, Ancak Halife bu anlaşmayı gerçekleştirme fırsatı bulamadı, Zira Meraga yakınında henüz Mesud'un çadırında iken Batınîler tarafından öldürüldü, Boşalan halifelik makamına onun oğlu, Raşid Billah unvanıyla geçti (8 Eylül 1135) Sultan Mesud bundan sonra Irak'ta istikrarsızlık sebebi olan Dübeys'i ortadan kaldırttı, Fakat Sultan Raşid'in halifeliğini onaylamıyordu, Yeni halifeden babasıyla yaptığı antlaşmanın gereği olan savaş tazminatını istedi, Halife tüm hazinenin savaş sırasında babasının ordugâhında yağmalandığı gerekçesiyle Mesud'un isteğini red-detti, Savaşın kaçınılmaz olduğunu gören Halife, bir yandan Bağdat surlarını tamir ettirip asker toplamaya başladı, Melik Davud ve Zengi'nin desteğini sağladı, Sultan Mesud bunu haber alınca Bağdad'a geldi ve elli gün kadar şehri muhasara etti, Yanındakilerin desteğini kaybeden Halife, Atabey Zengi ile birlikte Musul'a gitti (Ağustos 1136), Mesud'un geri dönmesi yolundaki isteğini geri çeviren Raşid Billah azledildi, Boşalan halifelik makamına Sultan Sancar'ın da isteği üzerine erRaşid'in amcası Muktefî Liemrillah getirildi (18 Ağustos 1136), Kardeşi Müstarşid'in esirken kabul ettiği şartlara ilave olarak Türk gûlam edinmeyeceğini de taahhüt etti, Bu şart halifenin oluşturmak istediği siyasî gücün kaynağını kurutmayı amaçlıyordu. Sultan Mesud'un saltanatı, asi melikleri ve halifeleri destekleyip karşısında yer alan emirlerle mücadele içerisinde geçti, İmadeddin Zengi, Atabeg Mengübars ve Emir Bozaba ile defalarca yapılan savaşlar, Irak Selçukluları'nı yıprattı, Mesud, Katvan savaşında ağır bir yenilgi almasına rağmen, Sultan Sancar'a bağlılığını yitirmedi, Ülkesinin sınırlarını Halep'ten Erzurum'a kadar genişletti, Uzun süren mücadeleler sonunda iç karışıklıkları tamamen ortadan kaldırdıktan sonra çok yaşamadı ve hastalanarak 22 Ekim 1152'de Hemedan'da öldü. Sultan Muhammed (1153-1160) Sultan Mesud'un ölümü üzerine, yeğeni Melikşah bin Mahmud, sultan ilân edildi, Fakat onun hükümdarlık için yetersiz olduğunu gören emirler, kardeşi Muhammed'i Huzistan'dan getirterek tahta oturttular, Sultan Muhammed'in tahta geçtikten sonra ilk işi, sürekli fitne ve olay çıkaran kudretli emir Hasbeg'i öldürtmek oldu, Bu durum diğer emirlerin hoşuna gitmedi ve Sultan'ın amcası Süleymanşah'ın etrafında toplanmalarına sebep oldu. Süleymanşah, etrafında toplanan ümera ve Halife'nin desteğiyle güçlenince tahtı ele geçirmek için harekete geçti, Sultan Muhammed bu durumu görünce Musul Atabeyi Kutbeddin Mevdud ile onun naibi Zeyneddin Ali Küçük'ün yardımını sağladı, Süleymanşah'a karşı sefere çıktı ve onu ağır bir yenilgiye uğrattı (HaziranTemmuz 1156), Sultan Muhammed'in, Irak'taki Türklere ve devlet görevlerine karşı cephe alan Abbasî halifesi Müktefî ile arası iyice açıldı, Musul hâkimi Mevdud'un yardımıyla Bağdat'ı kuşattı, Kuşatmanın dördüncü ayında halifenin kışkırtmasıyla, şehzade Melikşâh ve Atabeg İldeniz, 1157 yılında harekete geçerek Hemedan'ı zapt ettiler, Bu durumu öğrenen Sultan Muhammed, kuşatmayı kaldırarak Hemedan üzerine yürüdü, Atabeg İldeniz bu sırada Azerbaycan'a dönmüş olduğu için, askerî kuvvetten mahrum kalan Melikşâh da Hemedan'ı terk etti, Sultan Muhammed, Rey ve Isfahan bölgesini onların taraftarlarından temizledi, Bir kere daha Bağdat'ı kuşatmak istediyse de ömrü vefa etmedi ve Ocak 1160'ta verem hastalığından öldü. Sultan Süleymanşah (1160-1161) Sultan Muhammed ölünce yerine Musul'da hapiste bulunan amcası Süleymanşah getirildi, Ancak Süleymanşah tahta geçtikten sonra pek bir icraâtta bulunamadan onu hapisten kurtaran emirlerle anlaşmazlığa düştü, Kendisini tahta oturtan emirler tarafından boğdurularak öldürüldü, Onun yerine Sultan Tuğrul'un oğlu Arslanşâh geçirildi (1161). Sultan Arslanşah (1161-1176) Irak Selçuklu sultanı Tuğrul öldüğünde bir yaşında bulunan oğlu Arslanşâh, amcası Mesud tarafından gönderildiği Tekrit kalesinde büyümüştü, Annesi Mümine Hatun'un evlendirildiği İldeniz, bir rivayete göre, Arslanşah'a da atabey tayin edilmişti, Süleymanşah'ın öldürülmesi üzerine bazı emirlerin desteğini alan İldeniz Arslanşah'ı tahta oturttu, Kendisi sultanın atabegi, bir oğlu Pehlivan hacibi, diğer oğlu Kızıl Arslan ise ordu komutanı oldu, Artık Sultan Sancar'ın korumasından da mahrum olan Irak Selçuklu sultanları böylece, hanedanın sonunu getirecek olan ümeranın tahakküm sarmalına girdiler, Selçukluların iç mücadelelerinden istifade eden Gürcistan kralı III, Georgi, 1161 yılında Anı'yı ele geçirmişti, Bu ilerleyiş karşısında Arslanşah ve İldeniz, Doğu Anadolu'daki Türk beylerinin de katılımı ile Gürcistan'a bir sefer düzenleyerek Gürcü ordusunu bozguna uğratıp ilerleyişini durdurdular (Temmuz 1163). Arslanşah'ın rakiplerini bertaraf etmesi ve Gürcistan seferi ile kazandığı itibar, Halife Müstencid Billah'ı rahatsız etti, Bu yüzden Fars atabeyinin yanında bulunan bir melikin sultan ilân edilmesini sağladı, Irak emirlerinden de taraftarlar bulan Atabey Zengi'nin destek verdiği İnanç Bey idaresindeki ordu, İldeniz tarafından hezimete uğratıldı, Huzura çağrılan Salgurlu atabeyi Arslanşâh'a tâbi olmayı kabul edip affedildi (Nisan 1165), Sultan Arslanşah saltanatı boyunca İnanç Bey ve Arslanaba gibi kuvvetli emirlerin isyanlarıyla uğraştı, Buna rağmen İldeniz gibi güçlü bir devlet adamının da desteği ile Kirman Selçukluları, Doğu Anadolu beyleri ve Musul atabeyleri de Arslanşâh'a tâbi oldular. Arslanşah ve İldeniz, Gürcülerin Ani'yi almaları üzerine tekrar sefere çıktılar, Sultan Nahçivan'a geldiği sırada hastalandı, Dvin'de dinlenen Arslanşah hastalığı biraz hafifleyince Nahcivan'a döndü, İldeniz idaresindeki ordu Gürcü kralını kaçırıp muzaffer olarak döndü, Hemedan'a döndükten sonra Nahcivan'da bulunan annesi ve İldeniz vefat ettiler, İldeniz'in oğlu Pehlivan Nahcivan'a gelerek kendisini atabey ilân etti, Sultan, Pehlivan'ın yaptığı bu emrivakiye karşı savaşmaya karar verdi, Fakat hastalığı nükseden Arslanşah 43 yaşında vefat etti (1176). Sultan II. Tuğrul (1176-1194) Sultan Arslanşah ölünce yerine küçük yaştaki oğlu Tuğrul geçti, Bu duruma ilk tepki amcası Muhammed'den geldi ve asker toplamak için Isfahan'a gitti, Şehzâdenin gücünün gün geçtikçe arttığını gören Atabey Pehlivan, Isfahan'a sefere çıktı, Muhammed'i burada yenen Pehlivan onu Huzistan'a kaçmak zorunda bıraktı, Ancak Pehlivan bir daha tehdit oluşturmaması için onu yakalayarak Sercihan kalesine hapsetti. Komşu Devletler ile Münasebetleri Sultan Tuğrul zamanında Irak Selçukluları'nın etrafında Harizmşâhlar, Türkiye Selçukluları ve Eyyubîler vardı, Atabey Pehlivan Harizmşahlâr ile iyi geçinme yönünde bir politika izledi, Bu politikayı, desteğini sağlamayı da umarak, Abbasîlere karşı da sürdürmeye çalıştı, Bu durumda Irak Selçukluları'nın en büyük rakibi olarak Eyyubîler kalıyordu, Nitekim Selahaddin Eyyûbî, Irak Selçuklularına bağlı olan Musul'u tâbiyet altına aldı,Selâhaddin bundan sonra Ahlat üzerine hareket etti, Ahlatşâhlar Irak Selçukluları'nın tâbileri oldukları için, Pehlivan da ona karşı hazırlık yaptı, Meyyâfârikîn (Silvan) kuşatmasına takılan Selâhaddin Ahlat'a gidemedi, Bu durumu fırsat bilen Begtemür Ahlat'a hâkim oldu (1185), Daha sonra Selâhaddin ve Pehlivan Ahlat konusunda savaşmaktan kaçınıp, şehrin yönetiminin Begtemür'de kalması yönünde anlaştılar.  Kızıl Arslan ile Mücadelesi On iki yıl atabeylik yapan Pehlivan 1186'da öldü, Sağlığında çeşitli bölgelere tayin ettiği oğullarına Sultan Tuğrul ve kardeşi Kızıl Arslan'a itaât etmelerini vasiyet etti, Sultan Tuğrul da artık fiilen saltanat sürmeyi arzu ediyordu, Ancak Kızıl Arslan buna fırsat vermeden ülke yönetimine el koydu, Kızıl Arslan durumunu daha da kuvvetlendirmek maksadıyla Tuğrul'un tarafını tutan emirleri hapse attırmaya başladı, Kızıl Arslan'dan kurtulmak isteyen Tuğrul da, Pehlivan'ın dul karısı İnanç Hatun vasıtasıyla, onun ümerasından Ayaba ve Rus ile anlaştı, Kızıl Arslan'ın Rus ve Ayaba üzerine yaptığı seferde Sultan Tuğrul, askerleri ile birlikte Rus ve Ayaba tarafına geçti, Bu olay Kızıl Arslan'ın savaşı göze alamayarak Azerbaycan'a çekilmesine sebep oldu, Bu durumu fırsat bilen Tuğrul, Rey'den Hemedan'a geçerek artık gölge bir hükümdar olmaktan kurtularak devlet işlerini ele almayı başardı, Ancak bu sefer de kendisine yardım eden Rus ve Ayaba arasında huzursuzluk çıkmaya başladı, Sultan'ın Rus'u hapsetmesi, bazı komutanlar arasında hoşnutsuzluğa ve Kızıl Arslan tarafına geçmelerine yol açtı, Bu durum gûlam sisteminin kaçınılmaz bir açmazı idi, Gûlam ümerayı denetleyen mekanizmaların zaafa uğraması, sistemin açıklarına nüfuz eden ümeraya devlete tahakküm etme gücü veriyordu. İntikam almak için fırsat bekleyen Kızıl Arslan, Halife Nasır Lidinillah ile anlaşarak Sultan Tuğrul'a hücum etti, Sultan, Halife'nin ordusuna ani bir baskın düzenleyip hezimete uğratınca Kızıl Arslan çekildi (1188), Bu başarı bazı emirlerin Sultan'a katılmasını sağladı, Ancak Tuğrul'un saltanatını tahkim için attığı her adım aynı şekilde bu emirlerin dağılmasına yol açıyordu, Kızıl Arslan durumunu bir hayli güçlendirdikten sonra Tuğrul'la bir anlaşma yapmayı başardı, Bunun üzerine kuvvetlerinin bir kısmı dağılan Sultan'a baskın düzenleyip onu yenilgiye uğrattı, Bir süre daha Kızıl Arslan ile mücadeleye devam eden Tuğrul her defasında yenildi, Kızıl Arslan sonunda bir hile ile Sultanı yakalatarak hapsettirdi (1192), Bu süreçten sonra daha ileri giden Kızıl Arslan, tahta oturttuğu şehzâdeyi de hapse atarak halifenin de onayıyla kendisini sultan ilan etti, Ancak bu aşırılık başta İnanç Hatun olmak üzere birçok kişiyi rahatsız etti ve Kızıl Arslan'a karşı bir ittifak oluşmasına sebep oldu, Nitekim Kızıl Arslan kısa bir süre sonra, gece çadırında uyurken, karısı İnanç Hatun'un da yardımıyla öldürüldü. Irak Selçuklu Melikliği'nin Yıkılışı Atabey Kızıl Aslan'ın öldürülmesinden sonra ortaya çıkan karışıklık sırasında Harizmşahlar da Selçuklular üzerindeki baskıyı arttırdılar, Bu sırada Tuğrul da hapisten kurtulmuştu, Ancak çok geçmeden kendisini i ile savaş içerisinde buldu, Sultan Tuğrul Ocak 1194'te Harizmşah Tekiş'in öncü kuvvetlerini yendi, Ancak devam eden savaşta gözüne isabet eden bir ok sebebiyle atından düşünce orada boğazı kesilerek öldürüldü, Naşı Büyük Selçuklu Devletinin kurucusu olan Tuğrul Bey'in türbesine defnedildi, Sultan II, Tuğrul'un ölümüyle, Sancar'ın ölümünden sonra bir bakıma Büyük Selçukluları da temsil eden Irak Selçukluları'nın Horasan ve İran'daki hâkimiyetleri sona erdi. Irak Selçuklu Hükümdarları ve Tahta Geçişleri Mahmud (1118-1131) Davud (1131-1132) Tuğrul (1132-1134) Gıyaseddin Mesud (1134-1151) Melikşah (1151-1153) Muhammed Şah (1153-1159) Süleyman Şah (1159-1161) Arslan Şah (1161-1177) II. Tuğrul Şah (1177-1194)  TOĞTEGİNLİLER (1104-1154) Toğtegin ve Atabeyliğin Kuruluşu Toğteginliler, Dımaşk merkez olmak üzere Suriye'de başlıca Hama, Hıms, Tedmür ve Baalbek çevresinde hüküm sürmüş bir hanedandır. Atabeyliğin kurucusu olan Türkmen beyi Toğtegin hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Sultan Alp Arslan'ın Kafkasya seferi sırasında ona katıldığı, bu bölgede yapmakta olduğu gazâlarla ilgili tecrübelerini sultanla paylaştığı ve kendisini Rum seferine teşvik ettiği bilinmektedir. Anadolu seferlerine katılan komutanlar içerisinde adı geçen Toğtegin'in daha sonra Suriye meliki Tutuş'un hizmetine girdiği anlaşılmaktadır. Daha önce anlatıldığı gibi, Melikşah ölünce kardeşi Tutuş, onun yerine geçmek arzusuyla taht mücadelesine girmişti. Tutuş bu amaçla Âmid (Diyarbakır)'e geldiği sırada, yanında bulunan meşhur komutan Toğtegin'i oğlu Dukak'a atabey tayin etmişti (1093). Tutuş, Rey savaşında ölürken Toğtegin Berkyaruk'a esir düşmüştü. Sonra esir mübadelesi çerçevesinde salıverilen Toğtegin, Dımaşk'ta melik ilan edilmiş olan Dukak'ın hizmetine girdi. Toğtegin atabey unvanını, Dukak'ın Dımaşk melikliği döneminde de korudu. Daha sonra Melik Dukak da, onu kendi oğlu Tutuş'un atabeyliğine atadı. Atabey Toğtegin, Dukak'ın vasiyeti üzerine onun bir buçuk yaşındaki oğlu Tutuş'u meliklik makamına oturttu (1104). Kendisi de onun atabeyi olarak tüm idareyi eline aldı. Fakat daha sonra Tutuş adına okunan hutbeyi kesip, Dukak'ın kardeşi Ertaş'ı Dımaşk'a çağırdı. Melik ilân edilen Ertaş, atabey tarafından öldürülmekten korktuğundan ona karşı kuvvet toplamak üzere Dımaşk'tan kaçtı (Ekim 1104). Fakat yardım temin edemeyen melik yolda eceliyle vefat etti. Kısa bir süre sonra Melik Tutuş'un da ölmesi üzerine Toğtegin'in önünde hiç bir engel kalmadı. Dımaşk melikliği mirasına kendi adına el koydu. Dımaşk Atabeyliği - Haçlı Münasebetleri Bu dönemde Yakındoğu'yu tehdit eden en büyük düşman Haçlılar'dı. Toğtegin ise Kudüs Krallığı ile komşu olması bakımından tehlikeyi çok daha yakından hissediyordu. Haçlılar'a karşı yapılan savaşlarda önceleri saf tutmayan Fatimîler, toprak ve itibar kayıplarını telafi etmek için Türklerle işbirliği etmeye mecbur oldular. Atabey Fatımîler'in yardım çağrısına, Emir Sabar idaresinde bin üçyüz kişilik bir kuvvet göndererek karşılık verdi. İki tarafın da ağır kayıplar verdiği Remle savaşını Haçlılar kazandı (29 Ağustos 1105). Baudouin'in krallığın güvenliğini sağlamak için inşa ettirdiği Al'al kalesi, Dımaşk'ın ziraât alanları bakımından ciddi bir tehdit oluşturuyordu. Toğtegin bu sebeple çıktığı seferde, kaleyi zapt edip tamamen yıktırdı (Aralık 1105). Bununla birlikte Haçlılar atabeyliğin güneyindeki bölgeleri yağmalamaya devam ediyorlardı. Toğtegin bunun üzerine Türkmenler'den de yardım temin ederek sefere çıktı. Fakat Kral Taberiye'ye çekilince, bir iki ufak çatışma dışında savaş olmadı. Dımaşk'ın güneyine akınlar sürdüğü için Taberiye'ye yeniden sefere çıkan Atabey, Haçlıları mağlup etti. Kralın yeğeni olan kale komutanı Gervaise esir edildi. Serbest bırakılması konusunda taraflar arasında anlaşma sağlanamayınca da öldürüldü (1108). Atabeyin ikinci Taberiye seferinden sonra Kudüs kralı Sayda'ya saldırdı. Haçlılar sahil şeridini tamamen zapt etmek istiyorlardı. Fatımî donanması Sayda kuşatmasına yardımına gelen Ceneviz donanmasını mağlup etti. Dımaşk kuvvetleri gecikmeli de olsa şehrin yardımına yetiştiler. Taberiye bölgesindeki sürekli savaş hali Dımaşk'ın ekonomik hayatına da büyük zararlar veriyordu. Zira zengin ticaret kervanlarının yağmalanması, ister istemez Dımaşk Mısır kervan yolunu kullanım dışı bırakıyordu. Atabeyliğin ticarî çıkarlarını gözeten Toğtegin, bu yüzden Kralın teklifini kabul ederek on yıllık bir barış antlaşması yaptı (1108). Bu sayede Dımaşk'ın ticaret hayatının canlanmasını sağladı. Haçlılar tarafından kuşatılan Trablus'a bağlı Arka kalesi nâibi, Toğtegin'den şehri kendisine teslim etmek karşılığında yardım istedi. Hemen gönderilen Dımaşk askerleri kaleye girdiler. Ancak takviye kuvvetlerini göndermekte geç kalan Atabey, Haçlılar tarafından baskına uğratılıp ağır kayıplar verdi. Arka kalesi sonunda Haçlılara teslim oldu. Haçlılar bundan sonra Cenevizlilerle birlikte, Fatimîler'e ait Trablus'u karadan ve denizden kuşatıp işgâl ettiler. Trablus'da Kudüs krallığına bağlı bir kontluk kuruldu. Bu arada Antakya prinkepsi Tancred de Banyas ve Cebele'yi zapt etti (Temmuz 1109). Haçlılar atabeyliğe bağlı Rafeniye'ye saldırarak mevcut antlaşmayı bozdular. Bunun üzerine Atabey, Haçlıların tüm ikmâl yollarını keserek şehrin düşmesini engelledi. Ancak Toğtegin bu saldırılar karşısında Antakya Prinkepsi ile bir anlaşma yapmaya mecbur oldu. Buna göre el-Munaytıra ve İbn Akkâr kaleleri Haçlılar'a terkedilecek, el-Bika bölgesi ürününün üçte biri onlara verilecek ve bazı kaleler Haçlılara yıllık vergi ödeyeceklerdi (1110). Sultan Berkyaruk, Haçlılarla savaşmak üzere, tüm bölge emirlerine Musul valisi Mevdûd komutasında toplanmalarını bildirdi. Artuklu İlgazi ve Ahlatşah Sökmen'in de katıldığı Selçuklu ordusu, önce Urfa'yı kuşattı. Erzak takviyesi yapamayan şehir zor duruma düştü. Kudüs kralı idaresinde yardıma gelen Haçlı ve Ermeni kuvvetleri Selçuklu ordusunun pususuna düşerek büyük kayıplar verdi (1110). Toğtegin de askerlerini, Urfa'yı kuşatmaya devam eden Selçuklu ordusunun yardımına gönderdi. Fakat kendisi Haçlı tehdidi dolayısıyla Dımaşk'a dönmek zorunda kaldı. Toğtegin, ertesi yıl Sultan Tapar'ın emri ile, yine Emir Mevdûd idaresinde, Harran önlerinde toplanan Selçuklu ordusuna katıldı. Fakat komutanlar arasındaki anlaşmazlıklar ve hastalıklar ordunun bir netice alınmadan dağılmasına sebep oldu. Mevdûd ve Atabey, Haçlılar'ın kuşattığı Şeyzer'e yardıma gittiler. Ancak kışın yaklaşması dolayısıyla onlar da ülkelerine döndüler. Kudüs Kralı Baudouin bu kez de Sur liman şehrini kuşattı. Sur valisi Anuştegin bağlı olduğu Fatımîlerden kısa sürede yardım alamayacağını görerek Toğtegin'e başvurdu. Atabey'in gönderdiği 200 kişilik takviye kuvveti muhasaradan önce şehre girmeyi başardı. Haçlılar'ın dikkatini Sur'dan başka yöne çekmek için, çevredeki Haçlı şehirlerine saldırılar düzenledi, kayıplar verdirdi. Sur önündeki Haçlılar'ın karadan ikmâl yollarını kestiği gibi, Sayda limanına hücum edip gemilerini de tahrip etti. Dört ay süren kuşatmadan sonuç çıkmayınca Haçlılar Akkâ'ya çekildiler (1112). Ancak Toğtegin'in Dımaşk'a dönmesinden sonra Sur'u yeniden kuşattılar. Vali yine Toğtegin'e müracaat etti. Dımaşk kuvvetlerinin zamanında yetişmesiyle Sur atabeyin hâkimiyetine girdi. Fakat Toğtegin şehrin kritik mevkiinden dolayı, Fatimîlere karşı tavır almayı doğru bulmadı. Sur'u onlara bırakıp donanma ile takviye edilmesini tavsiye etti. Haçlılar da kuşatmadan vazgeçip şehrin valisi Mesud ile anlaşmak zorunda kaldılar. Kudüs Kralı 1113'de, Dımaşk'a bağlı el-Besâniye bölgesini yağmalayarak aralarındaki anlaşmayı bozdu. Toğtegin, Emir Mevdûd'un yardımıyla, diğer Haçlılar'ın da takviye ettiği Kral Baudouin'in ordusunu Taberiye yakınında baskına uğrattı. İki bin kadar zayiat veren Haçlı ordusunun kalanı Taberiye'ye sığındı. Hattâ kral tanınmadığı için esir düşmekten son anda kurtuldu. Haçlılar birkaç gün burada muhasara altında tutuldular. Haçlılar'a ait yerler yağmalandı, pek çok ganimet elde edildi.Emir Mevdûd ile Atabeyin başarıları Kral'ın, bozduğu anlaşmayı yenilemesini sağladı. Hattâ Toğtegin'in Taberiye seferi sırasında ele geçirdiği yerlerin ona bırakılmasını da kabul etti (1114). Bu arada Toğtegin, Halep Selçuklu meliki Alp Arslan'ın Dımaşk'a gelip kendisinden yardım istemesi üzerine, hutbeye Sultan Tapar'dan sonra Melik'in adını da koydu. Melik'in davetine icabet edip, Halep'e giderek bazı düzenlemeler yaptı. Fakat bir sonuca varamayacağını anlayarak geri döndü. Mardin Artuklu beyi İlgâzi, Bağdad şahneliğinden azledildiği için Sultan Tapar'a kırgındı. Bu yüzden Musul valisi Aksungur Porsukî idaresindeki Selçuklu ordusuna gereği kadar yardım etmemesi, taraflar arasında çatışmaya ve Porsukî'nin yenilmesine yol açtı. Bu arada Toğtegin de açıkça olmasa bile, Musul valisi Mevdûd'un Dımaşk'ta Batınîler tarafından öldürülmesinden sorumlu tutuluyordu. Tapar tarafından cezalandırılmaktan korkan İlgâzi, Atabey'e Sultan'a karşı anlaşma teklif etti. Kuvvetlerinin Selçuklu ordusuyla savaşmaya yetmeyeceğini düşünen müttefikler Haçlılarla da anlaştılar, Lü'lü'nün daveti üzerine Sultan adına Halep'i teslim almaya gelen yeni Musul valisi Porsuk b. Porsuk, Toğtegin'in direnişiyle karşılaştı. Ancak Atabey'e ait bazı şehirleri zabt etti. Bunun üzerine Antakya prinkepsinden yardım isteyen İlgâzi ve Toğtegin'in yardımına Kudüs kralı ve Trablus kontu da geldiler. İki ay boyunca ordugâhlarında bekleyen Haçlılar Selçuklu ordusuna saldırmaya cesaret edemeyip geri döndüler. Fakat kendilerini takip eden Selçuklu ordusunu yenilgiye uğrattılar.  Haçlı seferlerinin yarattığı dinî havaya rağmen, Haçlılar'ın Müslümanlarla, Müslümanlarîn Haçlılar la yaptıkları ittifaklar, siyasî ve ekonomik çıkarların dinî hedeflerin önüne geçebildiğini göstermektedir. Bundan da anlaşılacağı üzere, Haçlı seferleri sürecinde Müslümanlar ve Hıristiyanlar, yekpare iki blok değillerdi. Haçlılar, Selçuklu ordusu bölgeden çekildikten sonra, müttefikleri Toğtegin'e ait Rafeniye'yi zapt ettiler. Atabey şehri 22 Ekim 1115'te ani bir baskınla geri aldı, Toğtegin, Haçlılarla işbirliği yaparak maksadının sınırlarını aştığını gördü. 1116'da Bağdad'da bulunan Sultan Tapar'ın huzuruna çıkıp af diledi. Toğtegin affedilmekle kalmadı, kendisine Suriye valiliğine tayin edildiğine dair bir menşur da verildi, 1116 yılında Haçlılara karşı sefere çıkan Musul valisi Aksungur Porsukî, Dımaşk önlerine gelince Toğtegin de ona katıldı. Trablus kontunun üzerine yürüyen Türk ordusu, üç bin kadar şövalyeyi kılıçtan geçirip, pek çok ganimet elde etti. Haçlılar, Akdeniz sahil şeridini büyük ölçüde ele geçirmişlerdi. Stratejik ve ticarî çıkarları bakımından, bundan sonraki başlıca hedefleri Mısır'dı. Nitekim Kral Baudouin 1118'de Mısır'a bir sefer düzenledi. Toğtegin kuvvetleriyle Yermük bölgesine inerek onu tehdit etti. Kral geri dönerken yolda ölünce, Haçlılar yeni kralın seçileceği bu karışık dönemde Atabey ile anlaşmak istediler. Anlaşma mümkün olmadı ise de, böylece Haçlılar Mısır'dan uzaklaşmış oldular. Bu arada Fatımî ordusu da Askalan'da bulunan Toğtegin'e katıldı. Ordugâhda iki ay bekleyen Toğtegin, savaş yapmadan Dımaşk'a döndü. Fakat II. Baudouin Kudüs kralı olur olmaz hemen taarruza geçti. Toğtegin kendisinden yardım istediği Artuklu İlgâzi'nin Türkmen kuvvetleri ile gelmesini bekliyordu. İlgâzi ise Haleb'e yönelen Antakya prinkepsi Roger'in kuvvetlerine baskın düzenledi. Roger'in 4.700 kişilik ordusunun kendisi de dâhil, önemli bir kısmı yok edildi. Toğtegin Artah'ı kuşatmakta olan İlgazi'ye katıldıktan sonra birlikte Esarib ve Zerdana kalelerini ele geçirdiler. II. Baudouin bu yenilginin intikamını almak için sefere çıktı. Toğtegin ve İlgâzi, kuvvetleri kısmen dağılmış olmasına rağmen, Kral'ın ordusuyla harbe girmek zorunda kaldılar. Türk ordusu Haçlıları püskürtmeye muvaffak oldu (1119). Sur valisi Fatımî veziri tarafından azledilince, Haçlılar bundan yararlanıp şehri almaya teşebbüs ettiler. Fatimîler ise şehrin valilik menşurunu Toğtegin'e göndererek her türlü sorumluluğu ona yıktılar. Haçlılar Venediklilerin yardımıyla şehri karadan ve denizden kuşatmışlardı. Banyas'a gelen Atabey, etraftaki Müslüman emirliklere yaptığı acil yardım çağrılarına cevap alamadı. Bu durumda kazanamayacağını anlayan Atabey, yapılan anlaşma gereğince ahalinin şehri güvenle terketmesine nezâret ettikten sonra Sur'u Haçlılara teslim etti (1124). Bu arada ikinci defa Musul valisi olan Aksungur Porsukî, Haçlılar'a karşı takip ettiği aktif politika ile Atabey'i rahatlattı. İki Türk emir birleşerek Kefertâb'ı aldılar. Ancak Azaz Kalesi önünde Kudüs Kral'ı ile yapılan savaşta her iki taraf da ağır zaviyat verdi. Kral II. Baudouin, harekâta devam ederek atabeyliğin topraklarını yağmalamaya girişti. Toğtegin durumun ciddiyetine bakarak büyük bir ordu topladı. 1126'da Merc-i Süffar'da yapılan savaştan sonra Dimaşk'a dönebildiyse de süvarileri çok kayıp verdi. Bu yüzden Trablus kontunun kuşattığı Rafeniye'ye yardım gönderemediği için, atabeyliğin bu önemli sınır şehri düştü. Toğtegin atabeyliğinin son dönemlerinde, Haçlılara karşı bir üs olacağını umarak Banyas şehrini Batınîler'e verdi. Dönemin kaynaklarında veziri Mezdegânî ve İlgâzi'nin etkisi ile bu kararı aldığı rivayet edilmektedir. Şüphesiz bu husus onun inancıyla ilgili bir tercih değildi. Fakat Batınîler'in devlete, kurumlara nasıl sızdıklarını gösteren güzel bir örnektir. Bir süredir hasta olan Toğtegin, yerine oğlu Tacülmülk Böri'nin geçmesini vasiyet ettikten sonra 11 Şubat 1128 tarihinde öldü. Tacü'l-Mülk Böri Babasının yerine Dımaşk Atabeyliği tahtına oturan Böri, onun sağlığında Ba'albek valisi ve Dımaşk nâibi olarak, idarî tecrübe kazanma fırsatı bulmuştu. Toğtegin'in veziri Tahir b. Sa'd el-Mezdegânî'nin tavsiyesiyle Banyas şehrini verdiği Batınîler beklentileri boşa çıkarmışlardı. Nitekim Sur'un kendilerine bırakılması şartıyla, Haçlılar'ın Dımaşk'ı zaptına yardım etmek üzere anlaştılar. Böri, Batınîler Dımaşk'da da taşkınlıklarını arttırınca önce veziri el Mezdegânî'yi idam ettirdi. Bundan cesaret alan halk da harekete geçerek şehirde birçok Batınî'yi öldürdü (1129). Böri, Batınîler'e karşı sıkı bir takibat yürüttü. Bu yılın sonunda birleşik bir Haçlı ordusu Dımaşk civarını yağmalamaya girişti. Bin kişilik öncü birlikleri atabeyin askerleri tarafından imha edilince, Haçlılar kuşatmadan vazgeçip çekildiler. Musul valiliğine atanan İmadeddin Zengi, Halep'i ele geçirdikten sonra Dımaşk Atabeyliğinin, neredeyse Haçlılar kadar büyük bir düşmanı oldu. Nitekim tüm Musul valileri gibi cihad çağrısı yapan Zengi'ye beş yüz kişilik bir müfreze gönderen Böri, Hama meliki olan oğlu Sevinç'e de kuvvetleriyle ona katılmasını bildirdi. Ancak Zengi, Sevinç'i hapsedip hileyle Hama'yı ele geçirdi (1130).Atabey Böri Dımaşk'ta giriştiği Batınî tenkili dolayısıyla onların hedefinde bulunuyordu. Üst düzey tedbirlere ve devamlı zırh giymesine rağmen, suikastten kurtulamayıp boynundan ve böğründen yaralandı. Ömrünün son bir yılını bu sebeple hasta olarak geçirdi ve 6 Haziran 1132'de vefat etti. Şemsü'l-Mülk İsmail Böri ölmeden önce yerine oğlu Şemsülmülk İsmail'i veliaht tayin etmişti. İsmail başa geçtiğinde, bazı kaleleri işgâl eden kardeşi Muhammed ile savaşmak zorunda kaldı. Onu yenilgiye uğrattıktan sonra affetti. İsmail'in ilk icraâtı Toğtegin'in Batınîler'e terkettiği Banyas kalesini geri almak oldu. Daha sonra da Zengi'nin Haçlılar'la meşgûliyetinden yararlanıp Hama'yı da kurtardı. Atabey İsmail'in Şeyzer'i kuşatması, Haçlılar'ın ilgisini Dımaşk'a yöneltti. Nitekim Havran'ı işgâl ederek, aralarındaki antlaşmayı bozdular. İsmail bunun üzerine Akkâ, Nasıra ve Trablus taraflarına akınlar düzenledi. Haçlı ordusu bu durumda çekilmek zorunda kaldı.isfahsâlâr, sipâh (atlı asker) ve sâlâr (komutan) kelimelerinden meydana gelen sipâhsâlâr /sipehsâlâr (ordu komutanı) teriminin farklı bir yazılışıdır. İsmail başarılı bir dış siyaset takip etmesine rağmen, sert yönetimi ve koyduğu ağır vergiler yüzünden pek sevilmiyordu. Bir av partisinde uğradığı başarısız suikast girişiminden sonra da herkesten kuşkulanır oldu. Kardeşi Sevinç ile bazı ileri gelen adamlarını ortadan kaldırdı. Sonunda ölüm korkusu ile ne yapacağını bilemez hâlde, Zengi'ye haber yollayarak Dımaşk'ı kendisine teslim edeceğini bildirdi. Bu teşebbüsün ailesinin sonu olacağını gören annesi Zümürrüt Hatun'un emriyle 1135'de öldürüldü. Şihabeddin Mahmud İsmail'in yerine kardeşi Mahmud geçirildi. Bu arada Musul atabeyi, İsmail'den gelen daveti gerekçe göstererek Dımaşk önlerine geldi. Atabey Mahmud elçiye iyi davranmakla birlikte, Zengi'nin teslim olması yolundaki isteğini kabul etmedi. Kuşatmanın sonuç vermeyeceğini anlayan Zengi, yanındaki Selçuklu meliki Alp Arslan adına hutbe okunması şartıyla anlaşmayı kabul etti. Bu olay atabeylerin melikleri, kendi nufüzlarını güçlendirmek için nasıl kullandıklarına dair güzel bir örnektir. Bu arada Hıms hâkimi de Zengi'nin baskısı yüzünden şehri Atabey Mahmud'a teslim etmişti. Fakat Zengi, Irak ve Suriye'yi kendi idaresi altında birleştirmek istediği için Hıms'ı almaktan vazgeçmedi. Zengi, Dımaşk ve Hıms'a sahip olabilmek için Mahmud'un annesiyle evlendi. Hıms Hatun'un çeyiz olarak Musul'a bağlandı. Zengi de Barin kalesini, Mahmud'la evlendirdiği kızının çeyizi olarak Dımaşk Atabeyliğine bıraktı (1138). Dımaşk ümerasından isfahsâlâr Emir Bazvac, 1137 yılında Türkmenlerle takviye ettiği ordusuyla, Trablus kontluğu ve Kudüs Krallığı topraklarına başarılı akınlar düzenledi. Fakat bir süre sonra Atabey tarafından öldürüldü. Onun yerine Muineddin Üner tayin edildi. Mahmud 1139'da, Ermeni asıllı üç hizmetkârı tarafından uyurken katledildi. Bu suikastin kardeşi Muhammed ile isfahsâlâr Üner'in tertibi olduğu tahmin edilmektedir (Haziran 1139). isfahsâlâr: sipâh (atlı asker) ve sâlâr (komutan) kelimelerinden meydana gelen sipâhsâlâr /sipehsâlâr (ordu komutanı) teriminin farklı bir yazılışıdır. Cemâleddin Muhammed Devri Üner, maktul Atabey'in kardeşi Muhammed'i Dımaşk'a getirip onun yerine oturttu. Daha sonra Atabeyin annesi ile evlenen Üner vezirliğe tayin edildi. Ancak Atabey Muhammed'in, öldürülmekten korkan kardeşi Behramşah, Zengi'ye sığınarak onu Dımaşk'ı almaya teşvik etti. Bu fırsatı değerlendirmek isteyen Musul atabeyi, hemen yola çıktı. Önce Baalbek'i zapt etti. Dımaşk önlerine gelen Zengi, şehrin teslimini istediyse de reddedildi. Zengi, veziri Şehrizorî'nin şehre gönderdiği casuslardan aldığı istihbarâta göre, Dımaşk'a girilse dahi çarpışmaların aleyhine sonuçlanacağı düşüncesiyle kuşatmayı kaldırdı. Atabey Muhammed, kısa bir süre sonra yakalandığı hastalıktan kurtulamayıp 29 Mart 1140'da öldü. Mücîreddin Abak ve Atabeyliğin Yıkılışı Atabey Muhammed'in ölümünden sonra, yerine oğlu Abak geçirildi. Ancak Atabeyliğin idaresi artık tamamiyle Üner'in elinde bulunuyordu. Zengi'nin bu değişikliği Dımaşk'ı almak için vesile addetmesi üzerine Üner, Haçlılar'la antlaşma yaptı. Haçlı Dımaşk kuvvetlerince alınan Banyas, antlaşma gereğince Haçlılar'a verildi. Banyas'ın düştüğünü öğrenen Zengi, Dımaşk'a yürüdü. Haçlılar'ın desteğine rağmen erzak sıkıntısı çeken Atabey Abak, hutbede Zengi'nin adını okutmayı kabul ederek kuşatmanın kaldırılmasını sağladı. Bilindiği gibi Zengi 1146'da şehit olunca, toprakları oğulları arasında bölündü. Halep havâlisine hâkim olan Nureddin Mahmud da babası gibi, Haçlılar'a karşı başarılı bir mücadele için, Suriye'nin tek bir yönetim altında toplanmasının şart olduğunu düşünüyordu. Urfa'nın fethi üzerine yola çıkan İkinci Haçlı ordusuna karşı da, Dımaşk yönünde kendisini emniyete almak istiyordu. Bu yüzden Nureddin, Abak'la yaptığı anlaşma gereği onun Serhad kalesi muhasarasına bizzât katıldı. Haçlılar Bara'da yenilgiye uğratıldı. Bosra ve Serhad atabeylik topraklarına katıldı. Suriye'ye ulaşan İkinci Haçlı orduları, Halep'ten önce yine Nureddin'e bağlı olan Dımaşk'ı kuşatmaya karar verdiler. Ancak Temmuz 1148'de şehri kuşatan Haçlılar, Musul ve Halep Atabeyliği kuvvetlerinin yardıma gelmesi üzerine, hiçbir varlık gösteremeden bölgeden ayrılmak zorunda kaldılar. Dimaşk, Halep ve Musul askerleri, Haçlılar arasındaki bir anlaşmazlıktan istifadeyle, Arima kalesini zabt edip yıktılar. Nureddin'in Antakya havalisindeki harekâtına karşılık, Kudüs krallığı askerleri de Dımaşk'a bağlı yerleri yağmaladılar. Abak, Nureddin'e karşı denge oluşturabilmek için Kudüs kralı ile iki yıllık bir barış anlaşması yaptı (Mayıs 1149). Ancak bu anlaşmaya karşılık, krallığa yıllık vergi ödemeyi kabul etti. Bununla birlikte Nureddin Mahmud'un Antakya harekâtına asker göndermeyi de ihmâl etmedi. Üner'in ölümünden sonra, tüm yetkileri kendisinde toplamak isteyen Abak'a karşı Dımaşk'ta bir isyan çıktı. Nureddin bu olaydan yararlanmayı düşündü. Atabeyden Haçlılar'a karşı asker yardımı istedi. Fakat Abak, Dımaşk'ın savunmasını zayıflatacak ve Kudüs kralı ile arasını bozacak bu teklifi kabul etmedi. Bununla birlikte 1150'de, Dımaşk'ı kuşatan Nureddin adına hutbe okutmayı kabul etti. Nureddin'in ertesi yılki Dımaşk kuşatması Haçlılar'ın Abak'a yardımı yüzünden sonuca ulaşamadı. Ama Abak, Halep atabeyinin Dımaşk nâibi sıfatını kabule mecbur oldu. Haçlılar Fatımîler'e ait Askalan'ı kuşattığında Abak da, Nureddin idaresinde şehre yardıma gelen kuvvetler arasında bulunuyordu. Askalan'ın düşmesi üzerine Dimaşk'ın Haçlılar karşısında iyice zora düştüğünü gören Atabey, Kudüs kralı ile temasa geçti. Ancak bu durum bağlı bulunduğu Nureddin'i yok saymak anlamına geliyordu. Bunun üzerine Nureddin Mahmud Dımaşk'ı bir kere daha kuşattı ve 25 Nisan 1154'te teslim aldı. Böylece Dımaşk Atabeyliği tarihe karıştı. Dımaşk Atabeyliği elli yıllık kısa siyasî hayatında, Haçlıların Suriye ve Filistin'de kurdukları hâkimiyetlere karşı bir kalkan görevi yaptı. Antakya'dan Kudüs'e kadar uzanan sahanın tamamiyle Haçlıların eline geçmesine engel oldu. Büyük Selçuklu Devletinin fetret dönemi olması dolayısıyla, bu hizmet İslâm dünyası için çok büyük önem arzediyordu. Dımaşk atabeyleri bu yoğun siyasî faaliyetlerine rağmen, ülkelerinde iktisadî ve sosyal kalkınmayı da ihmâl etmediler. Büyük Selçuklu geleneği olan medrese inşası onlar tarafından da devam ettirildi. Bu dönemde on üç medrese yanında, mescitler, hamamlar ve su kanalları gibi eserlerin varlığı bilinmektedir. Dımaşk'da her zenaât erbabının ayrı çarşıları vardı; dericilik ve kumaş dokumacılığı gelişmiş iş kollarından idi. Cam ve demir eritme fırınları ile, buğday sapından kağıt yapılan imalâthâneler ve canlı ziraât hayatı devrin iktisadî seviyesini göstermek bakımından önemlidir. MUSUL ATABEYLİĞİ (ZENGİLER) (1127-1233) İmadeddin Zengi ve Atabeyliğin Kuruluşu Zengiler, Musul ve Halep merkez olmak üzere, el-Cezire, Doğu Anadolu ve Suriye'de hüküm sürmüş bir atabeyliktir. Kurucusu Zengi'dir. Babası Kasimüddevle Aksungur'u, Melikşah'ın dadısının kocası ve sonra Halep valisi olarak tanımaktayız. Aksungur, Melikşah'tan sonra hizmetine girdiği Tutuş tarafından öldürülünce, bu sırada yedi yaşlarında olan Zengi, Musul valilerince yetiştirildi. Nitekim Mevdûd'un 1111- 1116'da Haçlılara karşı düzenlediği seferlerde onun yanında yer aldı. Sonraki vali Aksungur Porsukî tarafından kendisine Vasıt ve Basra ikta edildi. 1126 yılında Bağdad'ı kuşatan Irak Selçuklu sultanı Mahmud, Zengi'yi yardımları dolayısıyla Bağdad şahneliğine atadı. 1127 yılında iki oğlunun atabeyliği ve Musul valiliğine getirdi. Zengi, Haçlılar'la mücadelenin ancak el-Cezire, Suriye ve hattâ Mısır'da siyasî birlik sağlamakla mümkün olacağını düşünüyordu. Bu uğurda mücadeleye Mardin Artuklularına bağlı Haleb'i alarak başladı. Mardin beyi Timurtaş'ın müdahalesini önlemek için Nusaybin'i de ele geçirdi. Sonra Sincar, Habur ve Harran'ı (1128); 1130'da Dımaşk'a bağlı Hama'yı zabt etti. Artukluları yenerek Kuzey Suriye ve Güneydoğu Anadolu'da hâkimiyetini sağlamlaştırdı. Irak Selçuklu sultanı Mahmud'un ölümü üzerine çıkan taht kavgaları, Halife Müstarşid'in tahrikiyle daha da karmaşık bir hâle gelmiş bulunuyordu. Zengi, Sultan Sancar'ın emriyle Müstarşid'e karşı Bağdad'a yürüdü, fakat yenilerek Musul'a döndü (1132). Bunun üzerine intikam almak için, etraftan otuz bin kişilik bir ordu toplayan Halife, Musul'u kuşattı ise de sonuç alamadı (1133). Zengi değerli hediyeler göndererek Halife ile barışmayı tercih etti. Ama Musul seferi sırasında ona yardımda bulunan Artuklu beyi Davud'un üzerine yürüyüp yendi. Emir İsa'yı da, Hakkâri civarında elinde bulunan kaleleri alarak cezalandırdı. Babasının öldürülmesi üzerine hilâfet tahtına geçen Raşid, Sultan Mesud'a karşı bir ittifak oluşturdu. Zengi'ye de yanındaki Melik Alp Arslan adına hutbe okutma sözü verdi. Her ne kadar sözünü tutmadı ise de, Selçuklu ordusuna direnemeyeceğini anlayıp, Zengi ile birlikte Musul'a çekildi. Halifelikten azledilen Raşid, Zengi'nin tavsiyesiyle şehir-den ayrıldı. Atabey Zengi de Sultan Sancar'a rağmen bir siyaset izlemenin mümkün olamayacağını görerek Sultan ve yeni Halife adına hutbe okuttu. Zengi'nin Haçlılar ile mücadelesine gelince, 1130'da Kudüs Kralının da olduğu Haçlı kuvvetlerini yenerek Esarib kalesini zapt etti. Bir süre Dımaşk Atabeyliğini sıkıştırdıktan sonra Haçlılar üzerine yürüdü (1137). Zengi'nin Ba'rin'i kuşatması üzerine şehrin yardımına gelen Kral Fulk, Atabeyin düzenlediği baskından güçlükle kurtuldu, Trablus kontu esir düştü. Emir Savar idaresindeki atabeylik kuvvetleri ise Kefertab ve Maarratünnuman'ı fethettiler. Zengi böylece Haçlılar karşısında Artuklu beyleri ve Dımaşk atabeylerinin yürüttüğü cihâdı sürdürebilecek güçlü bir namzet olduğunu ortaya koydu. 1138 yılında Suriye seferine çıkan Bizans imparatoru İoannes'in başlıca hedeflerinden birisi Zengi idi. Haçlı kuvvetleriyle birlikte Halep'i kuşatan imparator, Zengi'nin zamanında aldığı tedbirler sayesinde başarıya ulaşamadı. Esarib garnizonu zayıf olduğu için düşmekle birlikte atabey kayıplarını kısa sürede telâfi etti. Yukarıda anlatıldığı gibi, Zengi, Dımaşk atabeyliği üzerinde hâkimiyet sağlamak konusunda bir hayli mesafe almıştı. Musul'a döndükten sonra Hemedan yolunun kontrol noktalarından biri olan Şehrizor'u topraklarına kattı (1140). Haçlılar'ın kendi aralarındaki anlaşmazlıklardan yararlanıp Musul'un kuzeyine yöneldi. Mardin Artuklu beyi ona itaât arz ederken, Van Gölü'nün güneybatısında Hizan, Maden, Bitlis, Ergani, Çermük, Siirt gibi yerleri ele geçirip kendisini bu istikamette güvene aldı. Oysa bu civardaki yoğun faaliyetleri dolayısıyla, Haçlılar'la ilgilenmediği izle-nimini veren Zengi'nin esas hedefi, Haleb'den Musul'a kadar uzanan ülkesini ikiye bölen Urfa Kontluğu idi. Zaten Sultan Mesud da Zengi'yi, Mardin'den Âmid'e, Harran'dan Rakka'ya kadar İslâm topraklarını tehdit etmekte olan Urfa kontluğuna karşı cihadla görevlendirmişti. Şehri yakından izlemekte olan Atabey, Kont Joscelin'in olmadığı bir sırada şehri şiddetle muhasara etti. Anadolu, el-Cezire ve Suriye arasındaki stratejik konumu dolayısıyla aslında bütün Haçlılar için çok önemli olmakla birlikte kuşatma, onların kendi aralarındaki anlaşmazlıklar sebebiyle yardım edemeyecekleri bir zamana denk düştü. 24 Aralık 1144 tarihinde Urfa fethedildi. Yerli Hıristiyanlara çok iyi muamele eden Zengi, Haçlılar'ı tamamen tasfiye etti. Komutanlarından Ali Küçük'ü Urfa'ya vali tayin ederek emrine kuvvetli bir garnizon verdi. Atabey, Urfa'dan sonra Suruç'u ve kontluğun Fırat'ın doğusundaki tüm topraklarını fethetti. Suriye'yi kendi idaresinde birleştirme hedefi çerçevesinde Ukaylîlerin elinde olan Caber'i kuşattı. Ancak kalenin teslimini beklediği sırada kendi muhafızlardan birisi tarafından öldürüldü (15 Eylül 1146). Rakka'da gömülen Atabey Zengi sert tabiatına rağmen, halka adaletli davranması dolayısıyla çok seviliyor, Haçlılara karşı kazandığı zaferler sebebiyle de büyük saygı görüyordu.Dört oğlu bulunan Zengi'nin yerine kimin geçeceği konusu, anlaşmalı olarak hâlledildi. Buna göre büyük oğlu Seyfeddin Gâzi Musul merkez olmak üzere el-Cezire'ye, Nureddin Mahmud ise, merkezi Halep olan Kuzey Suriye'ye hâkim olacaklardı.  Selçuklu Devleti'nin Abbasî halifelerini, artık siyasî bir güç olarak kabul etmeyen politikalarına rağmen, onların bu uğurda verdiği mücadeleler, Irak Selçukluları döneminde ivme kazandı. Halifenin 30.000 kişilik bir ordu toplayabilmiş olması, bu zamana kadar bir hayli mesafe katettiğinin göstergesidir. Nitekim bu girişimler Müstarşid'in hayatına mal olacaktır. Musul Atabeyliği I. Seyfeddin Gazi Zengi'nin ölümü onun rakiplerini hemen harekete geçirdi. II. Joscelin, isyan eden Ermeniler'in çağrısı üzerine şehri yeniden ele geçirdi. Musul atabeyi Gâzi, Ali Küçük idaresinde derhal bir ordu gönderdi. Bu arada Nureddin daha erken davranarak, Urfa'ya girip isyanı bastırdı. Bu defa Hıristiyanlar şehirde bir daha varlık gösteremeyecek şekilde tasfiye edildiler. Gâzi, Artuklular'ın saldırıya geçmesi yüzünden şehri kardeşinin idaresine bıraktı. Mardin ve Hısn Keyfâ Artukluları da bazı yerleri işgâl etmişlerdi. Musul atabeyi bunun üzerine harekete geçip Hani, Meyyâfârikîn, Tell Mevzen ve Dara gibi yerleri geri alıp Mardin'e yürüdü. Timurtaş elçi göndererek onunla anlaşmak zorunda kaldı. Kısa atabeyliği süresince, İkinci Haçlı ordularının Dımaşk kuşatmasına bizzât ve Arima'nın fethine kuvvetler göndererek katıldı (1148). Hastalığı ağırlaşınca yerine kardeşi Kutbeddin Mevdûd'un geçmesini vasiyet etti ve kısa bir zaman sonra öldü (1149). Kutbeddin Mevdûd Mevdud ağabeyinin yerine geçti, fakat Nureddin Sincar'ı ele geçirdi. İki kardeş arasında savaş olacakken, Sincar'ın Mevdûd'a Rakka ve Hıms'ın Nureddin'e kalması şartıyla anlaşma yapıldı. Böylece Musul kolunun Suriye'de hiç toprağı kalmadı. Mevdûd, 1157 yılında Irak Selçuklu sultanı Muhammed'in Bağdad kuşatmasına, tâbiyet gereği önemli bir miktar asker gönderdi. Sultan bir şehzâde isyanı dolayısıyla Bağdad'dan çekilirken Musul kuvvetleri ona Hulvan'a kadar eşlik edip güvenliğini sağladılar.Mevdûd, Nureddin Mahmud'un Haçlılar'a ve diğer rakiplerine karşı düzenlediği seferlerin neredeyse tümüne nâibi Ali Küçük idaresinde ordu göndererek katıldı. Nureddin Mahmud bu hizmetleri karşılığında Harran ve Rakka'yı Ali Küçük'e ikta edip, dolayısıyla Musul Atabeyliğine geri verdi. Atabey Mevdûd, iktidarı boyunca Nureddin'in Musul üzerindeki statüsünü kabul edip onun müdahalelerine karşı çıkmadı. Mevdûd, yerine oğlu Zengi'nin geçmesini vasiyet ettikten sonra 1169'da vefat etti. II. Seyfeddin Gâzi Ancak Mevdûd'un yerine, karısı ve yeni nâibin girişimi ile diğer oğlu II. Seyfeddin Gâzi geçti. Nureddin Mahmud'un araya girmesiyle Musul II. Seyfeddin Gâzi'ye, Sincar ise II. Zengi'ye verildi. Böylece Zengilerin üçüncü bir şubesi de Sincar'da kurulmuş oldu. Nureddin de Rakka, Nusaybin, Harran ve Habur'u aldı. II. Seyfeddin Gazi, tâbisi olduğu amcası Nureddin'in Haçlılara karşı düzenlediği sefere katılmak üzere giderken yolda, onun öldüğünü öğrendi. Urfa ve Rakka dahil, Nureddin tarafından alınmış olan yerlerin tümünü tekrar Musul'a bağladı. Halep Atabeyliği topraklarını ele geçiren Salâhaddin Eyyûbî'ye karşı, Zengiler'e ait toprakları kendi idaresinde birleştirmek niyetiyle girdiği Kurûn-ı Hama ve Cibâb el Türkmân savaşlarında yenildi (1175-1176). Suriye ve el-Cezire üzerindeki hâkimiyeti Halife el Mustazi tarafından da onaylanan Selahaddin'in üstünlüğünü kabul etmek zorunda kaldı. II.Gâzi 29 Haziran 1180 tarihinde öldü. İzzeddin Mesud Yerine kardeşi İzzeddin Mesud atabey oldu. Selahaddin Eyyûbî'ye elçi gönderip, el-Cezire'deki hakimiyet hakkının tanınmasını istedi. Fakat Selahaddin bu yerlerin Halife tarafından kendisine verildiğini, ağabeyine de ölene kadar bırakıldığını bildirip isteğini reddetti. Bu arada Nureddin'in oğlu İsmail hastalanınca Halep'i İzzeddin Mesud'a vasiyet etti. Musul atabeyi gönderdiği kuvvetlerle Halep'i teslimi aldıktan sonra kendisi de şehre ulaştı (1181). Halife daha önce söylendiği gibi, Halep'i Selahaddin'e vermişti. Fakat o, bu sırada Mısır'da bulunduğu için duruma müdahale edememişti. Ancak İzzeddin Mesud, Halep'i elde tutmanın güçlüğünü görerek, ağabeyi II. Zengi'nin teklifini kabul edip, şehri Sincar karşılığında ona bıraktı. Mısır'dan dönen Salâhaddin kısa zamanda, atabeyliğe ait Urfa, Hıms, Rakka, Suruç ve Nusaybin'i ele geçirip ardından Musul'u kuşattı (1182). Bu arada Musul'a bağlı bazı beyler de, kendiliklerinden ona tâbi oldular. Fakat Musul'un çok iyi tahkim edilmiş olması sebebiyle muhasarayı kaldırıp çekilmek zorunda kaldı. Bununla birlikte Selahaddin'in Sincar'ı zabtı, Musul atabeyliğinin güvenliği bakımından büyük bir darbe oldu. İzzeddin Mesud, Artuklu beyleri ve Ahlatşahlarla ittifak yapmaya çalıştı ise de sonuç alamadı. Salâhaddin, Halife'nin taklîdini verdiği Âmid'i ele geçirip Artuklular'ı da kendisine tâbi kıldı. Böylece Musul Atabeyliği bir nevi tecrit edilmiş oldu. Yalnız Irak Selçukluları adına Atabey Pehlivan ve kardeşi Kızıl Arslan'ın, tâbileri saydıkları Musul atabeyliği için mücadeleye girdiği görülüyor. Bu çerçevede Musul'a tâbi iken Selahaddin'e bağlılık bildiren Erbil Beyinin toprakları yağmalanmış ama önemli bir sonuç alınamamıştı. Salâhaddin 1185'te Musul'u ikinci kere kuşattı. Fakat mevsimin yaz olması dolayısıyla çıkan zorluklar, muhasaranın kaldırılmasına sebep oldu. Buna rağmen İzzeddin Mesud, Salâhaddin'e daha fazla karşı koyamayacağını anlayarak onunla anlaşma yoluna gitti (1186). Büyük Zâp Suyunun doğusundaki topraklarını Salâhaddin'e bıraktı. Bu anlaşmanın en önemli maddesi, Irak'ta zaten artık sözde kalan Selçuklu hâkimiyetinin, hutbe ve paralara Sultan Tuğrul'un yerine Selahaddin'in adının konulması ile hukuken de sona ermesi idi. Bu anlaşma, Selahaddin'in hedeflerinin sınırlarını göstermesi bakımından önemli bir belgedir.İzzeddin Mesud, bu anlaşmadan doğan yükümlülük gereği, Salâhaddin Eyyûbî'nin hizmetinde, onun Haçlılara karşı düzenlediği bütün savaşlara katılmıştır. Atabey 1193'de ölünce yerine oğlu Nureddin Arslanşah geçti. Nureddin Arslanşah ve Musul Atabeyliği'nin Son Dönemleri Arslanşah, başa geçer geçmez amcası II. Zengi'nin, Nusaybin çevresini zapt etmesi üzerine onunla ve onun ölümünden sonra yerine geçen oğlu Kutbeddin ile mücadele etti ve Nusaybin'i geri aldı. Fakat Eyyûbî meliki Adil'in yardıma gelmesiyle şehri terk edip Musul'a döndü (1198). Adil'in Mardin'i kuşatması üzerine Eyyûbîlerin kendileri için de büyük bir tehdit olduğunu gören Arslanşah ve Kutbeddin, Artuklulara yardım ettiler. Bunun üzerine Eyyûbî ordusu yenilerek çekildi (1199). Bu arada Arslanşâh'ın atabeyi ve Musul valisi olan Kaymazîn ölümü Musul'da bir dönüm noktası oldu. Atabeylik onun yerine geçen Bedreddin Lü'lü'nün tahakkümü altına düştü. Zengi hanedanı mensuplarının ne kendi aralarındaki, ne de Eyyûbîlerle olan çatışmaları bitmedi. Aslında Musul Atabeylerinin bundan sonraki tarihi, onlar üzerinden hâkimiyet mücadelesi yapan güçlerin savaşlarından ibarettir. Arslanşah, Eyyûbî Melik Adil'e karşı, Türkiye Selçuklu Sultanı Gıyaseddin Keyhüsrev ve sonra İzzeddin Keykavus'un himayesinde, bazı Eyyûbî meliklerinin de içerisinde bulunduğu ittifaklara katıldı. Bu çerçevede iki oğlunu Erbil Beyi Kökbö kızları ile evlendirerek, güçlü bir müttefike dayanmak istedi. Nitekim Kökbörü de bu yakınlığı kullanarak Lü'lü'nün ve Eyyûbîlerin Musul Atabeyliği üzerindeki nüfuzunu kırmak için mücadele etmiştir. Arslanşâh'ın yerine geçen (1211) II. İzzeddin Mesud zamanında artık Bedreddin Lü'lü herşeye hâkim bulunuyordu. Mesud'un Lü'lü tarafından zehirlenip öldürülmesi üzerine, yerine on yaşındaki II. Arslanşah geçirildi (1218). Arslanşah ve Lü'lü, onun atabeyliğini tanımayan ve bazı yerleri işgâl eden Sincar hâkimi III. Zengi'yi, Eyyûbî Melik Eşrefin yardımıyla yendiler. Ancak Atabey aynı yıl içerisinde öldü (1219). Yerine Lü'lü tarafından üç yaşındaki kardeşi Nasıreddin Mahmud getirildi. Sincar hâkimi Zengi, Kökbörü'ye dayanarak atabeylik üzerinde hak iddiasına girişti. Fakat Lü'lü'nün tüm düşmanlarına karşı daimi müttefiki olan Melik Eşref, 1220'de Sincar'ı alarak buradaki Zengi hâkimiyetine son verdi. Son Musul atabeyi Mahmud ise 1233'te, Bedreddin Lü'lü tarafından feci şekilde öldürüldü. Böylece Zengilerin tarihi başladığı yerde Musul'da, tarihe intikâl etti. Halep Atabeyliği Nureddin Mahmud 1118'de doğan Nureddin Mahmud, babası Zengi ile birlikte Câber kalesi kuşatmasından bulunuyordu. Zengi'nin burada öldürülmesi üzerine, ağabeyi Seyfeddin Gâzi ile anlaşan Nureddin, Haleb'e hâkim oldu. Zengi'nin ölümünü fırsat bilen eski Kont II. Joscelin, Urfa'yı isyan eden Hıristiyanların yardımlarıyla geri aldı. Ancak şehirdeki Müslüman halk ve muhafızlar iç kaleye çekilip direnmeye devam ettiler. Olayı haber alan Nureddin Mahmud süratle Urfa'ya geldi. Fakat II. Joscelin onun şehre gelmesinden kısa bir süre önce şehri terk etmişti. Şehir fazla direnmeden teslim oldu. İhanet edenler bir daha varlık gösteremeyecek şekilde cezalandırıldılar. İsyanı bastırmak üzere Ali Küçük idaresinde asker gönderen Seyfeddin Gâzi, kendi hâkimiyet sahasında olmasına rağmen, Urfa'nın Nureddin tarafından ele geçirilmesine, başka meşgûliyetleri dolayısıyla itiraz etmedi. Atabey Zengi'nin ölümünden faydalanmaya çalışan bir başkası da Üner idi. Üner, Zengi'nin Dımaşk atabeyliğinden zapt ettiği Ba'albek üzerine yürüdü. Necmeddin Eyyûb'un muhafızlığında bulunan şehir, su sıkıntısı sebebiyle üç gün içerisinde teslim oldu (Ekim 1146). Bu sırada Urfa isyanıyla meşgûl olan Nureddin Mahmud bu duruma müdahale edemedi (Nisan 1147). Nureddin Halep'te hâkimiyetini kurmaya çalışırken, Urfa'nın düşmesi üzerine yola çıkan ikinci Haçlı ordusu da, Suriye sahillerine ulaştı. Haçlılar'ın nihaî hedefi Dımaşk'tan sonra Halep idi. Nureddin ve Seyfeddin Gazi, bunun bilinciyle kuşatma altında bulunan atabeyliğe yardım etmek üzere, ordularıyla Dımaşk önlerine geldiler. Gerçekten de bu büyük ordunun gelişi etkili oldu. Haçlı liderleri arasındaki anlaşmazlıkların da giderilememesi üzerine Dımaşk kuşatması kaldırıldı. Haçlılar Kudüs'e çekildiler. Nureddin bundan sonra Musul atabeyinin verdiği kuvvetleri de yanına alarak,Vezir Üner ile birlikte Haçlıların elindeki Arima kalesini alıp yıktı. Halep atabeyi, Seyfeddin Gâzi'nin ölümü ve yerine diğer kardeşi Mevdûd'un geçmesi üzerine, Musul Atabeyliğine yaptığı müdahaleler ile ona üstünlüğünü kabul ettirdi. Antakya Haçlıları'na karşı düzenlediği akınlardan sonra, Urfa Kontluğu'nun Fırat'ın batısında kalan topraklarını fethe girişti. Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mesud ile birlikte yürütülen harekâtla Telbaşir, Antep, Raban, Maraş, Dülük gibi yerler alınarak kontluğun tüm izleri tarihten silindi (1151). Bölgede Haçlılara karşı nihaî zaferi kazanmak, deniz bağlantılarını da keserek ve Mısır da dahil olmak üzere, İslâm ülkelerinde siyasî birlik sağlamaktan geçiyordu. Nureddin bu sebeple daha önce de defalarca kuşattığı Dımaşk'ı zabt edip bütün Suriye'yi idaresi altında birleştirdi (1154). Fakat iki bölge arasında bir rekabet alanı olan Güneydoğuya doğru genişleyen Türkiye Selçuklu sultanı II. Kılıç Arslan'a karşı izlediği siyaset pek dostane değildi. Kılıç Arslan'ın muhaliflerini desteklemek ve topraklarını işgâl etmek suretiyle, onunla mücadele ediyordu. 1157'de ağır bir şekilde hastalanınca Harran emiri olan kardeşi Halep'i almaya yeltendi ancak başarılı olamadı. 1163'de Hârim'i kuşatan Nureddin, daha sonra Trablus Kontluğuna karşı çıktığı seferde baskına uğrayarak büyük kayıplar verdi. Fatımî veziri Şaver görevinden azledilince, Nureddin'e bazı vaadlerde bulunarak yardım istedi. Şaver'e gereken yardım verildi ise de o sözünde durmadı. Ayrıca Nureddin'e karşı Haçlıları çağırdı (1163). Atabey, Hârim'i zabt etmek suretiyle Haçlılar'ın oraya yardımını engelledi. Sonra da Banyasî aldı, ancak Mısır'ı almak şimdilik mümkün olmadı.Nitekim Haçlılar ll69'da Bilbis'i alıp Mısır'ı işgâl etmek üzere harekete geçtik-lerinde, başta Şaver olmak üzere, ileri gelenler yine Nureddin'e başvurdular. Atabey, Selahaddin'in amcası Şirkûh idaresinde 7.000 kişilik bir ordu gönderdi (1169), Vezirliğe tayin edilen Şirkûh ölünce, yerine Selâhaddin atandı. Bir süre sonra Nureddin'in emriyle Mısır'da Abbasî Halifesi adına hutbe okutuldu. Böylece Mısır da Halep Atabeyliği topraklarına katılmış oldu (1171). Fatımî Halifeliği yıkıldı. Nuredin Mahmud için Mısır da kendisine bağlandıktan sonra artık büyük hedefine varmak bakımından hiç bir engel kalmamıştı. Selâhaddin Mısır'dan, kendisi Suriye'den Haçlıları kıskaca almak üzere bir sefere karar verdi. Fakat Selâhaddin kendisine verilmiş olan toprakların geri alınacağı korkusuyla, kararlaştırılan yerde Nureddin'le buluşmadan Mısır'a geri döndü. Buna rağmen Selahaddin'i görevinden alınmadı. Türkiye Selçuklu sultanı II. Kılıç Arslan ile yapılan antlaşmadan sonra Haçlılar üzerine bir sefer düzenledi. Musul atabeyi II. Seyfeddin Gazi'den asker göndermesini isteyen Nureddin, hem Haçlıları sindirmek, hem de itaâtsiz davranışlarını gördüğü Salâhaddin'i cezalandırmayı plânlıyordu. Fakat bu sırada hastalanan Nureddin Mahmud, 15 Mayıs 1174'te öldü ve Dımaşk'ta yaptırmış olduğu medresede gömüldü.  Urfa Kontluğunun yıkılması, bütün Suriye'nin Nureddin Mahmud'un idaresine geçmesi ve Haçlı topraklarına yapılan akınların giderek sıklaşması, Haçlılarî bir çıkış kapısı olarak Mısır'ı ele geçirmek hususunda zorluyordu. Aynı şekilde Irak ve Suriye'de birliği sağlamış olan Nureddin de, Mısır'ın fethedilmesi hâlinde, adetâ bir hilâl içerisine alınacak olan Haçlılar'ın bölgeden bütünüyle temizleneceği düşüncesiyle bu konuda çok kararlı davranıyordu. Bu yüzden Haçlılar la rekabet büyük ölçüde Mısır'a doğru kaymış bulunuyordu. Melik Salih İsmail Nureddin Mahmud ölmeden önce onbir yaşındaki oğlu Salih İsmail'i veliaht ilân etmişti. İsmail babasının ölümü üzerine, ümerâdan Gümüştekin ile birlikte Haleb'e geldi. Atabeyin yaşının küçük olması sebebiyle, ümera birbiriyle rekabet etmeye başladı. Gümüştekin'in melik üzerindeki etkisinden rahatsız olan şehir ileri gelenleri Salâhaddin Eyyûbî'yi davet ettiler. Bunun üzerine hemen yola çıkan Selahaddin Dımaşk'a geldi ve şehre hâkim oldu. Buna rağmen hutbeyi hâlâ Melik İsmail adına okutuyordu. Bu sırada Nureddin'in ölümünü fırsat bilen Musul atabeyi Gâzi, bağımsızlığını ilân etmiş ve topraklarını genişletmeye başlamıştı. Salâhaddin Dımaşk'ı ele geçirdikten sonra 28 Kasım 1174'te Hıms üzerine yürüdü. Hıms halkı ona bir süre direndi. Salâhaddin şehre hâkim olmasına rağmen iç kaleyi alamadı. Burada askerlerinin bir kısmını bırakarak 28 Aralık'ta Hama'ya gitti. Buradan Haleb'e gelen Salâhaddin, Haçlılar'ın Hıms'ı tehdit ettiklerini haber alınca 2 Ocak 1175'te, kuşatmayı kaldırarak oraya döndü. İç kaleyi aldıktan sonra Baalbek seferine çıktı ve 29 Mart 1175'te teslim aldı. Salâhaddin'in Halep atabeyliğine ait olan Dımaşk, Hıms, Hama ve Baalbek'e hâkim olması üzerine Melik Salih İsmail, Musul atabeyi II. Seyfeddin Gazi'ye elçi yollayarak ondan yardım istedi. Gâzi, Sincar hâkimi olan kardeşi İmadeddin Zengî'ye de askeri ile gelmesini bildirdi. Ancak o, Salâhaddin'in tarafına geçtiği için bu sefere katılmadı. Seyfeddin Gâzi kardeşi Mesud'u bir ordu ile Haleb'e gönderdi. Salâhaddin Seyfeddin'e bir elçi yollayarak Hıms ve Hama'yı teslim edebileceğini fakat Dımaşk'ın kendisinde bırakılmasını istedi. Kuvvetinden emin olan Seyfeddin Gazi, ondan aldığı bütün yerleri bırakarak Mısır'a geri dönmesini istedi. Meselenin çıkmaza girmesiyle iki ordu 13 Nisan 1175'te Kurûn-ı Hama yakınlarında savaşa girdi. Salâhaddin'in galibiyeti üzerine Halep ve Musul Atabeyleri mevcut durumu kabul etmek zorunda kaldılar . Melik Salih'e tâbi gibi görünen Selahaddin, Halife tarafından Suriye ve el-Cezire hâkimiyetinin onaylandığı taklidi alınca bağımsızlığını ilân etti . Halepliler geri çekilmesi şartı ile onun hükümdarlığını tanımayı kabul ettiler. Salâhaddin 4 Mayıs 1175'te Halep kuşatmasını kaldırarak Hama'ya döndü. Bu antlaşma atabeyliğe ait toprakları kendi idaresinde birleştirmek isteyen Seyfeddin Gazi'nin ordusuyla harekete geçmesi üzerine bozuldu. Halep kuvvetlerinin de katıldığı ve 22 Nisan 1176'da, Cibâb elTürkmân denilen yerde yapılan savaşta Salâhaddin yine galip geldi. Selahaddin bu defa aradaki şehir ve kaleleri alıp, Halep ile Musul'un irtibatını tamamen kestikten sonra, 25 Haziran'da Halep'i tekrar kuşattı. Sonuç olarak, iki taraf da ellerindeki yerlerin kendilerinde kalması şartı ile bir antlaşmaya vardılar. Halep Atabeyi Melik Salih İsmail 1181'de öldü. Ölmeden önce ülkesini Musul atabeyine bırakmıştı. İzzeddin Mesud'un süratle sevk ettiği kuvvetler şehri teslim aldılar. Böylece kısa bir süreliğine de olsa Musul atabeyliği toprakları tek elde birleşmiş oldu. İzzeddin Mesud da nâibi Mücahideddin Kaymaz ile beraber Haleb'e geldi. Şehirde çok iyi bir şekilde karşılanan Mesud, bazı idarî düzenlemeler yaptıktan sonra Musul'a döndü. Fakat şehirde meydana gelen bazı olaylar üzerine, Haleb'i elinde tutamayacağını anlayarak Sincar karşılığında İmadeddin Zengi'ye bıraktı. Selahaddin Mayıs 1183'de Haleb'i tekrar kuşattı. Selahaddin, Haleb'i kendisine tâbi olan Zengi'ye de bırakmadı. Selahaddin ona daha önce Musul Atabeyliğinden zabt ettiği Sincar'ı verip Haleb'i teslim aldı. Bunun üzerine Zengilerin Suriye hâkimiyeti sona erdi (1183). Musul Atabeyleri, özellikle İmadeddin Zengi ve Halep atabeyi Nureddin Mahmud zamanında, Haçlılara kaşı verdikleri efsanevi mücadeleler ile İslâm Dünyasının ümidi oldular. Diğer yandan Yakındoğuda sağladıkları siyasî birlik sayesinde, Haçlı kalıntılarının temizleneceği mücadele ruhunun temel taşlarını oluşturdular. Musul Atabeyleri çok yoğun siyasî mücadelelere rağmen, imar ve eğitime de çok önem vermiş, sayısız medreseler, hattâ tıp eğitiminin verildiği ihtisas medreselerinin yanında, bir çok câmi, mescit, köprü ve saraylar inşa etmişlerdir. Halep, Musul ve Urfa gibi önemli ticaret yollarının kavşağında bulunan Atabeylik, iktisadî ve sosyal bakımdan da zengin bir hayat sürmüştür. Taklîd bir yerin, Halife veya Sultan tarafından bir melike, emire mülk olarak verildiğini bildiren vesika, bir başka deyişle temliknâmedir. İLDENİZLİLER/AZERBAYCAN ATABEYLERİ (1146-1225) Şemseddin İldeniz ve Atabeyliğin Kuruluşu İldenizliler, Azerbaycan'ın Arran ve Cibâl bölgesinin kuzeyini kapsayan Kuzeybatı İran'da hüküm sürmüş bir atabeyliktir. Hanedanın kurucusu Şemseddin İldeniz aslen Kıpçak Türklerindendir. İlk sâhibi Selçuklu veziri Sumeyremî'nin ölümü üzerine Irak Selçuklu sultanı Mahmud, sonra da kardeşi Mesud'un hizmetine girdi. Zekâ ve kabiliyeti sayesinde kısa zamanda üst düzey ümera arasına girdi. Mesud tarafından ölen kardeşi Sultan Tuğrul'un dul eşi Mümine Hatun ile evlendirildi. Böylece o, Selçuklu şehzâdesi Arslanşah'ın üvey babası olurken, bu evlilikten Cihan Pehlivan ve Kızıl Arslan adlı iki oğlu ile bir kızı dünyaya geldi. Hanedanla kurulan bu akrabalığın sağladığı imkânlar, İldenizoğulları hanedanının temelini oluşturdu. İldeniz 1148 yılında, Sultan Mesud tarafından Azerbaycan valiliğine tayin edildi. İldeniz'in üvey oğlu Arslanşah'ı 1154'de yanına getirtmesine rağmen; 1161'e kadar başka Selçuklu melikleri adına saltanat davasına girmesi, bu sırada henüz Arslanşah'ın atabeyi olmadığını göstermektedir. Süleymanşah'ı tahttan indirip yerine Arslanşah'ı geçirdiği bu tarihten itibaren kendisi de atabegi a'zam (En büyük atabey) unvanıyla anılmaya başlamıştır. İldeniz, kendi oğullarını da hâcib ve emiri silah gibi önemli görevlere getirirken, Sultan adına tüm gücü eline geçirmiş bulunuyordu. Atabey ilk zamanlarda Arslanşah'a karşı Halifenin de tahrikleri ile çıkarılan taht kavgalarını bastırmakla meşgûl oldu. Daha sonra bu olaylardan yararlanarak İslâm ülkelerini tahrip eden Gürcülere karşı, Arslanşah idaresinde harekete geçen Selçuklu ordusu büyük bir zafer kazandı. Ancak bundan böyle Irak Selçuklularının en büyük açmazı olan, gulâm ümeranın yanlarında bulunan melikleri tahta geçirmek için girdikleri mücadeleler sürüp gitti. İldeniz bunun yanısıra Halep Atabeyi Nureddin'i, Selçukluların tâbileri olan Musul atabeylerini rahat bırakması konusunda uyarmıştı. Nitekim onlar da kendilerini Selçukluların tâbisi saydıkları için, Halep atabeyine ve Selahaddin Eyyûbî'ye karşı İldenizlilerden yardım istemişlerdir. İldeniz 1172 yılında, Kirman Selçuklularının da, Irak Selçukluları adına hutbe okutmasını sağladı. Ömrünün sonlarında Ani'yi işgâl eden Gürcülere karşı, bölgedeki tâbi emirlerin katılımıyla bir sefer düzenledi. İldeniz, Arslanşah'ın hastalığı yüzünden sonradan katıldığı bu savaştan döndüğünde, Nahcivan'da vebadan öldü (1175). Hemedan'da kendi yaptırdığı medresenin yanına gömüldü. Bu dönemde İldeniz'in kudreti sayesinde Kirman, Fars, Huzistan, Musul, Meraga hâkimleri ile Ahlatşahlar'ın Selçuklulara tâbiyeti devam etti. Adaleti dolayısıyla Hıristiyan kaynakların dahi övgüyle söz ettikleri İldeniz, sultanın adının da bulunması kaydıyla para kestiriyor ve adı sultandan sonra hutbede okunuyordu.  Hâcib hükümdarın bir bakıma evi de sayılan sarayın en üst düzey görevlisi olup, Sultanın hükûmet vezir de dahil, sarayın dışı ile ilişkilerini düzenleyen görevlidir. Emir-i silah ise hükümdarın silahlarının bakımı, korunması ve taşınmasından sorumlu olan silahdarların komutanı olan bir saray görevlisidir. Köle ticareti ile ilgili bir âdete göre, kırk köle alan tacire, üstüne bir tane de hediye edilirdi. Derbend'den kırk adet köle alan tüccara, promosyon olarak çelimsiz bir çocuk olan ildeniz verildiğinde, onu hiç beğenmemişti. Hattâ ildeniz o kadar küçüktü ki, yolculuk boyunca iki kere, gece uyurken arabadan düşüp kaybolmuştu. Tüccar onu aramaya gerek görmezken, ildeniz ertesi gün kendi başına yaya olarak kafileye ulaşmayı başarmıştı. Bunun üzerine ildeniz'in zekâ ve becerisini farkeden tacir, Hemedan'da onu iyi bir paraya satmıştı. ildeniz'in yükselişi ve tarihî rolünün de burada öne çıkarılan karaktere uygun olduğu görülmektedir. Irak Selçukluları, 1157 yılında tarih sahnesinden çekilen Büyük Selçukluların tabiî uzantısı olarak kabul edilmektedir. Bu yüzden Büyük Selçuklu sultanı Tuğrul (1040-1063) I. Irak Selçuklu sultanı Tuğrul (1132-1134) II. ve son Irak Selçuklu sultanı Tuğrul (1177-1194) III. olarak kaydedilmektedirler. Buna rağmen son Selçuklu sultanı, Irak ayrı bir şube sayılarak, II.Tuğrul olarak Atabey Cihan Pehlivan İldeniz'in ölümü üzerine, Arslanşah'ın hâcibi olan Cihan Pehlivan, Nahçivan'a giderek babasının yerine geçti ve kendisini atabey ilân etti. Pehlivan babasının sağ-lığında, Arslanşah'a karşı isyan eden ümera ile Gürcülere karşı savaşmış idi. Babasının yerine geçtikten sonra kardeşi Kızıl Arslan ile birlikte Tebriz'i ele geçirdi. Oysa Sultan Arslanşah, İldeniz'in ölümü üzerine artık kendi başına hüküm sürmek ve atabeylerin baskısından kurtulmak istiyordu. Bunun için ordusuyla Pehlivan'ın üzerine yürüdü. Fakat bu bırada rahatsız olan Arslanşah'ın hastalığı ağırlaşınca, üvey kardeşi Pehlivan ile anlaşmak zorunda kaldı. Ancak kısa bir süre sonra öldü (1177). Pehlivan Arslanşah'ın yerine onun oğlu Tuğrul'u tahta çıkardı. Tuğrul'un saltanat iddiasıyla ayaklanan kardeşi Muhammed'i yenilgiye uğrattı. Melike yardım eden Fars atabeyinin topraklarını da yağmaladı. Abbasî halifesi el-Müstezî Biemrillah 1180 yılında ölünce yerine oğlu en Nâsır Lidinillah geçti. Pehlivan, Halep atabeyi Nureddin Mahmud'un ölümü üzerine kızışan hâkimiyet mücadelesinde, Irak ve Suriye'nin halife tarafından Selahaddin Eyyûbî'ye verilmesine tepki olarak, bir süre biat etmedi. Zira bu topraklar henüz Selçuklular'a ait sayılıyor ve Pehlivan da fiili olarak denetiminde bulunan Selçuklular'ın hukukunu gözetiyordu. Selçuklu şehzadelerini taht mücadelelerine teşvik eden Halifelerin bu yolla saltanatlarını güçlendirmelerini de istemiyordu. Nitekim bu durum Selçukluların hilafet politikasının sürdürülmesinden başka bir şey değildi. Pehlivan, Büyük Selçuklu mirası üzerinde yükselmekte olan Harizmşah Tekiş ile yakın ilişkiler kurarak, kendisini Eyyûbîlerle olan mücadelelerde doğuda emniyete almak istiyordu. Pehlivan, Selahaddin'in Van Gölü çevresinde hüküm süren Ahlatşahlar ülkesini ele geçirmesine mani oldu. Ancak 1185'de ikinci defa kuşattığı Musul'da Selçuklular adına okunmakta olan hutbenin kaldırılmasını engelleyemedi. Böylece Irak, Selçuklu egemenliğinden çıkmış. Pehlivan, Salâhaddin'in Kazvin ve Bistam bölgesindeki Batmîleri cezalandırmak için Selçuklu topraklarına giriş izni istemesinin, ülkesinin istilâsı için bir bahane olduğunu düşünerek savaş hazırlıklarına başladı. Fakat hastalanan Pehlivan Mart 1186'da öldü. Atabeyliği süresince Sultan Tuğrul ve Selçuklu Devleti üzerinde nüfuzunu iyice tahkim eden Pehlivan, Selçuklu ümerasını saf dışı bırakarak, onların yerine kendi oğulları ve yakın adamlarını tayin etti. Atabey Kızıl Arslan Atabey Cihan Pehlivan'ın Kutluğ İnanç, Ömer, Özbek ve Ebû Bekr adlı dört oğlu vardı. Ölmeden önce onlara, Sultan Tuğrul ve amcaları Kızıl Arslan'a itaat etmelerini vasiyet etti. İldeniz'in Sultan Arslanşah'a emir-i silah tayin ettiği Kızıl Arslan, bütün savaşlarda babasının ve sultanın yanında yer almıştı. Pehlivan öldüğü sırada ise, onun tarafından tayin edildiği Azerbaycan valiliği görevinde bulunuyordu, Bu arada Sultan Tuğrul, Pehlivanîn ölümünün atabeylerin tahakkümünden kurtulmak için vesile olacağını düşünüyordu. Ancak gelişen olaylar onu, Kızıl Arslanî Hemedan'a davet ederek atabey ilan etmeye mecbur bıraktı. Bir suikast teşebbüsüne uğrayan Kızıl Arslan'ın izlediği sert politika, Pehlivanîn oğulları ve karısı İnanç Hatun etrafında ona karşı bir muhalefetin oluşmasına sebep oldu. Ancak Selçuklulara karşı, Halifenin kayıtsız şartsız desteğini sağlayan Kızıl Arslan, Sultan Tuğrul'la uzun süren bir mücadeleye girdi. Hattâ bu uğurda hiç sevmediği hâlde, İnanç Hatunla barışıp evlendi. Ümeranın bir kısmı tarafından terkedilen Sultanı, hile ile yakalayıp oğluyla birlikte hapse attı (1190). Bir Selçuklu melikini sultan ilan edecekken, Halife'nin teşvik ve onayıyla Kızıl Arslan kendisi tahta oturdu. Ancak eşi İnanç Hatun kendi oğulları yerine, Pehlivan'ın bir cariyeden olan oğlu Ebû Bekr'i tutan Kızıl Arslan'a karşı, muhalif emirlerle işbirliği yaptı. Kızıl Arslan bir gece çadırında uyurken öldürüldü (Eylül 1191). Selçuklu sultanları üzerinde tahakküm kuran atabeylerin, her halde hayallerinin son merhalesi olan saltanat böylece Kızıl Arslan tarafından elde edilmiş oldu. Kızıl Arslan'ın saltanatını onaylaması, Halifelerin de Selçuklulara karşı takip ettikleri düşmanca siyaseti ve bunun için neler yapabileceklerini gösteren çarpıcı bir olaydır. Bununla birlikte Atabeye karşı duyulan nefret yüzünden hemen sona erdirilen bu girişim, başka gelişmelerin de etkisiyle İldenizliler hanedanın da sonunu hazırladı. Atabey Kutluğ İnanç Kızıl Arslan'ın oğlu olmadığından, Pehlivan'ın oğlulları onun yerine geçmek için birbirleriyle kıyasıya mücadeleye girdiler. Amcası tarafından himaye edilmiş olan Ebû Bekr, hazineye el koyarak kendisini atabey ilân etti. Ancak Kutluğ İnanç ve Emir Emiran Ömer hemen onunla mücadeleye girdiler. Ömer Şirvanşahlardan ve Gürcülerden yardım sağlayıp Ebû Bekr'i yendi. Ancak Gürcüler'in yardımıyla Gence'yi zabtetmesi hayatına mal oldu. Kutluğ İnanç kendisini atabey ilan etti. Öte yandan Sultan III. Tuğrul, kızkardeşiyle evli bulunduğu Türkmen beyi Hasan b. Kıfçak'ın yardımıyla hapisten kurtuldu. Yeniden Irak Selçukluları tahtına oturabilmek için mücadeleye girişti. Kutluğ İnanç ve Ebû Bekr'i yenilgiye uğrattı (28 Haziran 1192) ve bu galibiyetle tahtı elde etti. İnanç Hatun'un teklifi ile onunla evlendi ise de, Kızıl Arslan'ın akıbetine uğramaktan korkarak onu boğdurdu. Bu sırada Sultana itaat etmeyi düşünen Kutluğ İnanç, annesi öldürülünce Harizmşah Tekiş'i yardıma çağırdı. Bu ilk girişim Tekiş'in kardeşinin isyanı dolayısıyla yarım kaldı. Sultan Tuğrul da onlara karşı harekete geçerek bazı başarılar kazandı. Fakat bu olayların baş aktörlerinden olan Halife, Selçuklu ülkesini Tekiş'e veren bir menşur çıkardı. Atabey Kutluğ, buna dayanarak Tekiş'i bir daha davet etti. Harizmşah'ın öncü kuvvetlerine kumanda eden Kutluğ, savaş sırasında gözüne ok isabet eden Sultan Tuğrul'u, yakalayıp başını kesmek suretiyle öldürdü (Haziran 1194). Irak'da Selçuklu hanedanı sona ererken, İldenizoğulları bağımsız olmamakla birlikte artık kendileri adına hüküm sürmüşlerdir. Fakat Harizmşahlar'ın bundan sonra daha fazla güçleneceğinden korkan Nasır lidinillah, bu defa Atabey Kutluğ'u Tekiş'e karşı kullanmaya başladı. Nitekim halifelik kuvvetlerinin desteği ile Tekiş'in karşısına çıkan atabey yenilip hayatını kaybetti (1195). Kendisinin Sultan Tuğrul'a reva gördüğü gibi, başı kesilerek öldürüldü. Atabey Ebû Bekr Kutluğ İnanç öldükten sonra kardeşi Ebû Bekr atabey oldu. Başlangıçta Tekiş'in ölümü üzerine Harezm kuvvetlerinin Irak'tan çekilmesi geçici bir rahatlık sağladı. Ebû Bekr bu fırsattan yararlanarak İsfahan'ı işgal etti ve ülkeyi bölüştürdü. Buna göre Hemedan kardeşi Özbek'e Rey ve civarı ise İldeniz'in gulâmlarından Gökçe'ye verilecekti. Ancak Gökçe atabeye itaat etmedi. Bu dönemin güçlü emirleri bitmek tükenmek bilmeyen bir güç savaşı verirken, onlarla mücadele edemeyeceğini anlayan Ebû Bekr Azerbaycan'a çekildi. Fakat Kraliçe Thamara idaresinde en parlak dönemini yaşayan Gürcüler de taarruza geçmişlerdi. Atabey bir Gürcü prensesle evlenip bu akrabalık sayesinde onların taşkınlıklarına geçici olarak son verdi.Bu sırada Emir Gökçe Rey, Hemedan ve Cibâl bölgesini ele geçirdi. Atabey Ebû Bekr onun üzerine Aytoğmuş komutasında bir ordu gönderdi. Yapılan savaşta Gökçe öldürüldü (1204) ama bu defa da Aytoğmuş'un tahakkümü başladı. Bu durum daha önce de söylendiği gibi, gulâm sisteminin bir zaafı olarak sürüp giden bir açmazdı. Ebû Bekr'in ülkesinin işleri yerine, içki ve eğlence ile meşgul olmasından yararlanan Meraga hâkimi Ahmedilî Karasungur ile Erbil hâkimi Kökböri anlaşarak onun topraklarını almaya karar verdiler (1206). Meraga'da buluşan Kökböri ile Karasungur, Tebriz'e doğru ilerlediler. Ebû Bekr'in Aytoğmuş'la harekete geçmesi üzerine Kökböri ülkesine döndü. Ebû Bekr ve Aytoğmuş Meraga'yı kuşattılar. Çaresiz kalan Alâeddin kaleyi Ebû Bekr'e teslim etti. Yapılan antlaşma sonucunda Ebû Bekr üşnu ve Urmiye şehirlerini ona ıkta olarak verdi ve geri döndü. Karasungur 1208 yılında, yerine geçen oğlu ise ertesi yıl öldü. Atabey Ebû Bekr sahipsiz kalan Meraga'yı ve bütün topraklarını ele geçirerek Ahmedilî sülâlesine son verdi. Kendisi de bundan sonra çok yaşamadı ve 1210'da öldü. Atabey Özbek ve İldenizlilerin Sonu Ebû Bekr'den sonra yerine kardeşi Özbek atabey oldu. Özbek'in gulâmı Mengli, Aytoğmuş'u bertaraf edip onun topraklarına hâkim oldu. Ama Mengli daha sonra atabey Özbek'e ve Abbasî halifesi Nâsır Lidinillah'a isyan etti. Bunun üzerine halife, Özbek ve Alamut İsmailîleri reisi Celâleddin Nevmüslüman birleşerek, Kerec yakınında onu mağlup edip öldürdüler.Bu arada Özbek'in Irak-ı Acem naîbi, hutbeyi Harizmşah Muhammed adına okutup ona bağlandı. Yakın tarihte Selçuklulara karşı, İldenizliler'i ve Harizmşahları kışkırtan Halife, şimdi de Selçuklunun varisi olarak hareket eden Harizmşahlara karşı aynı düşmanca siyaseti takip ediyordu. Zira son zamanlarda iyice güçlendirdiği siyasî otoritesini bir daha yitirmek istemiyordu. Bu uğurda her şeyi mübah sayan Nasır Lidinillah, Özbek'in Harizmşah'a tâbiyet bildiren nâibini Batınîlere öldürttü. Bunun üzerine Irak-ı Acem'i ele geçirmek için Özbek'in yanı sıra Fars atabeyi Sa'd da ordusuyla yola çıktı. Özbek Harizmşah ordusunun yaklaşması üzerine Azerbaycan'a kaçtı fakat yakalanıp hazineleri yağmalandı. Sonunda Harizmşah'a tâbi olmayı kabul edip ülkesine geri gönderildi (1218). Bu sırada Azerbaycan atabeyleri için Gürcü saldırıları ve Moğolların önünden kaçan Harizmşahlar önemli sorun oluşturuyordu. Nitekim Özbek, Moğollardan kaçıp kendisine sığınan bir kısım Harizmlileri, Moğolların baskısı üzerine onlara vermek zorunda kalmıştı. Topraklarına saldıran bir Gürcü ordusu ise pusuya düşürülüp imha edildi. Gürcüler intikam hazırlığı içerisinde iken, Celaleddin Harizmşah'ın ordusuyla yaklaştığını öğrenince Özbek'e ittifak önerdiler. Ancak Harizmşah onların kuvvetlerinin birleşmesine imkân vermedi. Tebriz'i karısı Melike Hatun'un idaresine bırakan Özbek Gence'ye kaçtı. Celâleddin şehri ele geçirdi (1225). Hatun'u bir miktar asker ile Hoy'a gönderdi. III.Tuğrul'un kızı olan Melik Hatun, Özbek'ten boş düştüğünü bildirip, bunu ulemâya da tastik ettirdikten sonra Celâleddin'le evlendi.Özbek aynı sene Alıncak kalesinde vefat etti. Sağır ve dilsiz oğlu Kızıl Arslan babasının yerine atabey ilân edilmekle birlikte, atabeylik fiilen sona ermiş bulunuyordu. Kızıl Arslan 1228 yılında ölünce İldenizliler hukuken de yıkılmış oldu. İldenizliler ilk üç atabey döneminde Irak Selçuklu sultanları üzerinde ağır bir baskı oluşturmuşlardı. Adlarına para bastıran ve hutbe okutan bu atabeyler, şeklen de olsa Selçuklular'a bağlı kalmışlardı. Buna karşılık Irak Selçuklu sultanları Halifelerin düşmanlığına rağmen, Irak, el-Cezire, Azerbaycan, Doğu Anadolu, Cibâl ve Kirman'da hüküm sürmelerini atabeylerin ısrarlı mücadelelerine borçludurlar. İldenizliler kuruldukları bölge itibariyle, Gürcüler'e karşı Müslümanlar'ın savunmasını üstlenmiş bulunuyorlardı. Kuvvetli ve istikrarlı dönemlerde, Azerbaycan'ın iktisadî, sosyal ve medenî hayatında da önemli roller oynadılar. Nahcivan, Hemedan ve Tebriz gibi şehirler mimarî eserlerle donatılmış; pek çok ilim ve sanat erbabı onların himayesini görmüştür. SALGURLULAR (1148-1286) Atabey Sungur ve Salgurluların Kuruluşu Salgurlular İran'ın Fars bölgesinde, Oğuzların Üçoklar kolunun Salgur veya Salur boyuna mensup olan Sungurün kurduğu bir atabeyliktir. Salurlardan önemli bir topluluk 1145 yılı civarında, Ceyhun Mankışlağ bölgesinden Fars'a göç etmişlerdi,Fars bölgesi, bilindiği gibi, Tuğrul Bey zamanında Kirman meliki Kavurt tarafından fethedilmişti.Sungur, Irak Selçuklu şehzâdelerinden Fars meliki Melikşah'ın atabeyi idi. Melikşah, devlet işlerinden uzak duruyor, halka karşı kötü davranıyordu. Melikşah bir bahane ile Atabey Sungur'un kardeşini öldürünce, büyük bir Türkmen gücüne dayanmakta olan Sungur Şiraz'dan ayrıldı. Melikşah'ın geri dönmesi yolunda yaptığı teklifleri reddedip isyan etti. Melikşah'ı yenilgiye uğratıp Fars'tan ayrılmak zorunda bıraktı (1148). Şiraz'ı ele geçiren Atabey Sungur böylece hanedanının temellerini attı. Fars hâkimiyetini kaybeden Melikşah, amcası Sultan Mesud'dan sağladığı kuvvetlerle Sungur'un üzerine yürüdü ve tekrar yenildi. Bu uğurdaki tüm girişimleri sonuçsuz kaldı. Böylece Fars bölgesi, tamamen Atabey Sungur'un hâkimiyetine girdi (1148). Atabey Sungur, komşusu Kirman Selçuklu meliki I. Muhammed ile iyi ilişkiler içerisinde bulunuyordu. Sungur'un Irak Selçukluları arasındaki taht mücadelelerine, kendisinden yardım istendiği ölçüde karıştığı anlaşılıyor. Sungur yanında bulunan Melik Muhammed'i Sultan Arslanşah'a karşı taht mücadelesi için, Selçuklu ümerası ile anlaşarak gönderdi. Ancak melik ve tararftarları İldeniz tarafından yenilgiye uğratıldılar. Adaletli, dindar, hayırsever ve mütevazı bir yönetici olan Sungur, ölünce (1161) Şiraz'da kendi yaptırdığı Sunguriye medresesine defnedildi. Atabey Zengi Sungur'un yerine oğlu küçük yaşta olduğu için kardeşi Zengi geçti. Zengi, Hemedan'daki taht kavgalarından Fars'a kaçan bir Selçuklu melikini yanında alıkoydu. Atabeylerin Selçuklu şehzâdelerini kendi menfaâtleri doğrultusunda nasıl kullandıkları, Halifelerin de bu durumdan nasıl yararlandıkları defalarca ifade edildi. İldeniz'in himayesinde güçlü bir Selçuklu Devletinin varlığından kaygılanan Halife, veziri vasıtasıyla Fars atabeyi Zengi ile bağlantı kurdu. Yanında bulunan melik Mahmud adına hutbe okutmasını istedi. Zengi, Halifenin isteğini yerine getirmekle birlikte, müttefikleri yenilince bu mücadelede yalnız kaldı. Irak Selçuklu sultanı ve İldeniz'in davetiyle İsfahan'a gidip Sultan Arslanşah'a itaâtini bildirdi. Böylece Salgurlu atabeyliği 1165 yılında resmen Irak Selçuklularına tâbi oldu. Atabey Zengi'nin idaresinden hoşnut olmayan Fars ahalisi, Huzistan hâkimi Şumla'yı davet ettiler. Fars bölgesine sefer düzenleyen Şumla, Zengi'yi yenerek Fars bölgesine hâkim oldu. Fakat o, kötü idaresiyle Zengi'yi de arattı. Yaptıklarından pişman olan ileri gelenler Zengi'yi geri çağırdılar. Fars'a yeniden hâkim olan Zengi, Kirman Selçuklu meliki Tuğrulşah'ın ölümünden sonra meydana gelen taht mücadelelerine karıştı ve onun yardımıyla II. Turanşah tahtı ele geçirdi. Bu tarihten itibaren Salgurlular, Kirman siyaseti üzerinde ve meliklerin tahta geçişlerinde etkili olacaklardır. Bu onların bir müddet sonra Kirman'da hâkimiyet kurmalarına zemin hazırlamıştır. Atabey Zengi 1178 senesinde öldü. Atabey Tekle Zengi'nin yerine kendisine veliaht tayin ettiği oğlu Tekle geçti. Tekle'nin ilk sene-lerinde, Azerbaycan atabeyi Cihan Pehlivan, Fars'a akın düzenleyerek Şiraz'ı yağmaladı ve pek çok kişiyi öldürdü (1180). Bir süre sonra Tekle'ye karşı amcasının oğlu Tuğrul, saltanat iddiasında bulundu ise de, başarılı olamayarak Şebânkâre emirlerine sığınmak mecburiyetinde kaldı. Tekle, Tuğrul'u affetmekle birlikte o, babası Zengi'den sonra atabeyliğin kendi hakkı olduğunu düşüncesiyle savaşa devam etti. Sonunda 1181'de Şiraz'da yenildi ve esir alınarak öldürüldü. Harizmşahların Merv ve Serahs şehirlerini ele geçirmeleri üzerine bu bölgede yaşayan Oğuzlar, Fars ve Kirman'a göç ettiler. Bunlardan Fars'a gelenler, Salgurluların güçlü olması sebebiyle onlara galebe çalamadılar; hattâ Salgurlularla karışıp kaynaştılar. Oğuz istilâsı Kirman'da Selçuklu hâkimiyetinin sonu oldu. Fars atabeylerinin de buraya sonucu etkileyecek nitelikte bir müdahalesi olamadı. Kaynakların iyi kişilik özellikleri ile andığı Tekle 1198 yılında vefat etti. Atabey Sa'd Tekle'nin yerine kardeşi Sa'd geçti. Sa'd'ın zamanı, Salgurlular için nisbeten rahat bir dönem oldu. Sa'd'ın atabeyliğinin ilk yıllarında yaşanan büyük kıtlık ve veba salgını büyük sosyal ve iktisadî sıkıntılara yol açtı. Bir müddet bunların telafisi için çalışan Atabey Sa'd, daha sonra topraklarını genişletmeye başladı.Bu sırada Kirman'a, Oğuzlardan sonra Harizmşahlar hâkim olmuştu. Fakat Oğuzlar karışıklıklara sebep oluyorlardı. Şebânkâre emirleri de zaman zaman hâdiselere karışıyorlardı. Şehre bir ara Oğuzlar hâkim olduysa da, atabey Sa'd'ın kuvvetinden çekinerek, Berdesir'i Salgurlu ordusuna teslim ettiler. Böylece Kirman'da Salgurlu hâkimiyeti sağlanmış oldu (1204). Sa'd, Isfahan ve Hemedan'ı da ele geçirmek istiyordu. Hazırlıklarını tamamlayıp Isfahan'a yürüdü ve hiçbir mukavemetle karşılaşmadan şehre girdi. Sa'd'ın bu sefer sırasında Şiraz'ı boş bırakması, İldenizliler ve Şebânkâre emîrleri için bulunmaz fırsattı. Ayrıca İsfahan'ı alması dolayısıyla cezalandırılması da gerekmekteydi. Nitekim Atabey Özbek Şiraz'a, Şebânkâre emiri Mübâriz ise, Kirman üzerine başarısız seferler yaptılar. Sa'd, Kirman'daki hâkimiyetini kuvvetlendirmek için sefere çıktı ve 9 Ocak 1209'da Kirman'ın başşehri Berdesir'e girdi. Burada Kavurt Bey'in tahtına oturan Sa'd, Oğuzları itaat altına almak için, Bem'i kuşattı. Daha sonra Oğuzlarla anlaşarak Şiraz'a döndü. Kirman'da kaldığı beş ay zarfında bölgeyi düzene sokmuş ve büyük kısmını da itaat altına almıştı. Fakat daha sonra burayı ihmal edince, 1213 senesinde Harizmşahlar, Kirman'ı ele geçirdiler ve akınlarını başkent Şiraz'a kadar genişlettiler. Daha önce de anlatıldığı gibi, İldenizlilerin Harizmşah'a bağlılık bildiren Irak-ı Acem valisi, Halifenin dahliyle Bâtınîler tarafından öldürünce, bölgeyi ele geçirmek isteyenler arasında yeni mücadeleler başlamıştı. Bir yandan Atabey Sa'd, diğer yandan Atabey Özbek, Irak-ı Acem'e hâkim olabilmek için harekete geçtiler. Sa'd, Harizmşah Muhammed'in ordusuyla Rey civarında karşılaştı. Ancak savaşta yenilip esir düştü (1217). Harizmşah, Eşkenvan ve İstahr şehirlerini kendisine bırakması, ülke gelirlerinin üçte birini kendisine ödemesi ve adına hutbe okunması şartıyla Sa'd'ı affetti. Sa'd, yanında Harizmli kuvvetlerle Şiraz'a döndüğünde, yerine nâib olarak bıraktığı oğlu Ebû Bekr, kendisini şehre sokmak istemediği için onunla savaşmak zorunda kaldı. Sa'd Moğollarla yoğun bir mücadele içerisine giren Harizmşah'a bağlılığını sürdürmek zorunda kalmadı. Ancak daha sonra Kirman ve Irak-ı Acem'i ele geçiren Harizmşah'ın oğlu Pirşah, müstahkem kaleler dışında, Şiraz dahil Fars'ı da işgâl etti. Atabey Sa'd, Fars'a gelen Celaleddin Harizmşah'a bağlılık arzedince, kaybettiği yerleri geri aldı. Sa'd 1226'da vefat etti. Atabey Ebû Bekr ve Atabeyliğin Sonu Sa'd'ın yerine oğlu Ebû Bekr geçti. Ebû Bekr, ilk yıllarda Şebânkârelerle mücadele ettiyse de başarılı olamadı. Celaleddin Harizmşah 1228'de, Isfahan önünde Moğollarla karşılaştığı sırada, yanında Atabey Ebû Bekr de bulunuyordu. Yenilen Moğol ordusunun takibi sırasında bir kısım kuvvetleri baskına uğrayan atabey Şiraz'a döndü. Ebû Bekr, yaklaşan Moğol tehlikesini bertaraf etmek için, kardeşini Moğol hanı Ögedey'e gönderdi ve itaatini bildirdi. Ögedey bundan memnun olarak Fars'ın idaresini ona bıraktı. Ebû Bekr, buna karşılık senelik otuz bin dinar haraç verecekti.Atabey, Hürmüz adası hâkimiyle anlaşarak düzenlediği sefer sonunda, Basra körfezindeki Kays adasına hâkim oldu (1229). Basra körfezindeki hâkimiyetini, Arabistan sahillerine kadar genişletti. Moğollara olan vaadlerini yerine getirerek, dostâne münasebetlerini devam ettirdi. Torunu Abiş Hatun'u Hülâgû'nun oğlu ile nişanladı. Ancak Moğollar'a ödenen haraçlar yüzünden vergileri artırılan ahali canından bezmiş durumdaydı. Ebû Bekr, Şiraz'da 1260'ta öldü. Ebû Bekr'in yerine oğlu II. Sa'd geçtiyse de on iki gün sonra öldü. Onun yerine henüz çocuk olduğu için, annesi Bibi Terken Hatun'un nâibliğinde Muhammed getirildi. Terken Hatun, devlet idaresini ele aldı ve halkın refahını sağlamaya, ülkeyi karışıklıklardan korumaya çalıştı. Muhammed'in atabeyliği 1262'de ölümüyle sona erdi.Muhammed'in yerine devlet erkânı ve ordunun kararı ile Muhammedşah geçti. Muhammedşah, tahta geçer geçmez Terken Hatun'u yok sayarak duruma hâkim oldu. Muhammedşah, Moğollarla barışı değil mücadeleyi tercih ediyordu. Bu yüzden Hülâgu'nun, huzuruna gelmesi için yaptığı davete icabet etmedi. Bu fırsatı kaçırmayan Terken Hatun, emirlerle birleşerek Muhammedşah'ı yakalatıp Hülâgu'nun yanına gönderdi. Muhammedşah'ın sekiz ay süren kısa atabeyliğinden sonra yerine ağabeyi Selçukşah geçti. Selçukşah, tahta geçince kendisi için tehlikeli gördüğü bazı devlet adamlarını ortadan kaldırdı. Kudreti dolayısıyla siyasette önemli bir rolü olan Terken Hatun'la evlendi. Ancak Selçukşah'ın Terken Hatun'u aşağılaması ve sonra öldürtmesi Salgurlu Atabeyliğinin yıkılışını çabuklaştırdı. Nitekim Selçukşah, Şiraz'daki Moğol komutanlarını da bertaraf edince, Hülâgû'nun gönderdiği kuvvetler tarafından yakalanarak öldürüldü (1263). Selçukşah'ın ölümünden sonra tahta II. Sa'd'ın kızı Abiş Hatun geçti. Abiş Hatun'un atabeyliğinin ilk aylarında, Kadı Şerefeddin İbrahim ayaklandı ise de, isyan kısa sürede bastırıldı ve taraftarları dağıtıldı. Abiş Hatun, daha sonra Hülâgu'nun yedi yaşındaki oğlu Mengü Timur ile göstermelik olarak evlendirildi. Abiş Hatun, yaşının küçük olması dolayısıyla idarî işlere karışmıyordu. Fars'ı, bir şahne aracılığı ile Moğollar yönetmekteydi. İlhanlı hükümdarı Ahmed Teküdar, Fars'ın devamlı karışıklık içinde bulunması ve bölgedeki Moğol devlet adamlarının yetersizliği sebebiyle, yanında tuttuğu Abiş Hatun'un Şiraz'a dönmesine izin verdi (1284). Bir süre sonra, Moğollar tarafından bölgeyi idare etmek için gönderilen nâibin öldürülmesi sebebiyle, Abiş Hatun, hükümdar Argun tarafından huzura çağırıldı. Tebriz'de muhakeme edilen Abiş Hatun, Han'ın gelini olduğu için cezalandırılmadı ama Şiraz'a dönmesine de izin verilmedi. Nihayet Hatun 1286 senesinde ölünce, Fars'ta Salgurlu hâkimiyeti son buldu ve bölge resmen Moğol idaresi altına girdi.Teşkilatta olduğu gibi kültür hayatında da Selçuluların mirasçısı olan diğer atabeylikler gibi, Salgurlular da zengin imar faaliyetleriyle Fars'ı donattılar. Moğolların Harezmşahları ortadan kaldırması üzerine Salgurlular Moğolların idaresini kabul ettiler. Onların bu siyaseti bölgeyi bir süre daha Moğolların saldırılarından korudu. Salgurluların başşehri Şiraz, Moğolların önünden kaçan birçok ilim adamı ve edibin sığınağı oldu. Salgurluların ilim ve sanat hâmiliği, Şiraz'ı bir kültür merkezi haline getirdi.  Büyük Selçuklu Devlet Teşkilatı Tarihi GİRİŞ HANEDAN VE SULTAN SARAY TEŞKİLATI MERKEZ (HÜKÛMET) TEŞKİLATI EYALET TEŞKİLATI Selçuklu Devleti ve Komşuları 1040 Dandânâkan savaşından sonra resmen kurulup ilân edilen Selçuklu Devleti doğuda Karahanlılar, güneyde Gazneliler gibi devrinin büyük devletleri ve İran'da bazı islâm hanedanları ile komşu oldu. Merv'deki kurultayda yapılan iş bölümü doğrultusunda başlayan fetihlerle kısa zamanda İran, Irak, Suriye, Doğu ve Güney Doğu Anadolu'da Selçuklu hakimiyeti sağlandı. İran'daki irili ufaklı bir çok mahallî hanedan veya emirlik de, Tuğrul Bey zamanında devlete tâbî kılındı. Irak'ta ise Abbasî Devleti Halifeliği bulunmaktaydı. Halifenin davetiyle Bağdad'a giren Selçuklular, buradaki Büveyhî tahakkümünü sona erdirdiler. Abbasî Hilâfeti ile ilişkiler, bu vesile ile başlangıçta dostane başlamışsa da hep böyle devam etmemiş, zaman zaman gerginlikler ve krizler de ortaya çıkmıştır. Büyük Selçuklu Devletinden ilerleyen zaman içinde dört bölgesel Selçuklu hanedanı doğmuştur. Selçuklu hanedan üyeleri tarafından ve Büyük Selçuklulara tâbî olarak kurulan bu şubeler, kuruluş sırasına göre Kirman (1048), Türkiye (1075), Suriye (1078) ve Irak Selçuklularıdır (1119). Bunlardan Türkiye Selçukluları bağımsız olarak kurulmuş, diğerleri Büyük Selçuklu Devletine sonuna kadar tâbî kalmışlardır. XII. yüzyılın başlarında, Suriye ve Irak Selçuklularının toprakları üzerinde merkezî otoritenin zayıflamasına paralel olarak atabeglik adı verilen bazı hanedanlar ortaya çıktı. Bunların başlıcaları Togteginliler (Suriye), Zengîler (Cezîre ve Suriye), İldenizliler (Azerbaycan), Salgurlular (Fars)'dır.Selçuklular'ın mücadele ettiği gayrimüslim güçler ise Anadolu'da Bizans, Kafkasya'da Gürcüler, Doğu Anadolu'da Ermeniler ve Türkistan'da Karahıtaylar'dır. Hanedan, Gulâm ve İktâ Sistemi Büyük Selçuklu Devleti ve diğer şubelerde de, devlet teşkilatının temelinde üç ana unsurun bulunduğu görülür. Bunlar tarih boyunca yaygın bir yönetim tarzı olan monarşinin tepesindeki hanedan ile bütün devlet mekanizmasının kaynağını teşkil eden gulâm ve iktâ sistemidir. Aslında bu üç temel unsur bazı farklılıklar olmakla birlikte genellikle Ortaçağ İslam devletlerinin hepsinde mevcuttur. Bunların önemi ve özellikleri bilinmeden devlet yapısını anlamak mümkün değildir.Toplum tarafından kabul görmüş, meşrû kabul edilmiş hanedan, devlet başkanı sultanın ve müstakbel sultan adayları olan, eyalet yöneticisi şehzadelerin kaynağını oluşturur. Hanedanın bu özelliği onu tartışmasız ve alternatifsiz kılar. Ancak bununla birlikte hanedan üyeleriyle sınırlı olsa da, ölen sultanın yerine kimin geleceğinin belirsizliği, sayısız şehzade isyanını ve iktidar mücadelesini körüklemiştir.Ortaçağ İslam devletlerinde yaygın olarak uygulanan ve köle temini ile esir alma yoluyla oluşturulan gulâm sisteminin Selçuklulara Gaznelilerden intikal ettiği anlaşılmaktadır. Bu sistem saraya, merkez ve eyalet bürokrasisine, orduya eğitimli ve nitelikli personel yetiştirmekte idi.Keza bazı farklılıklarla Ortaçağ İslam devletlerinde de uygulanan iktâ sistemi, Selçuklu devlet teşkilâtının temel taşlarındandır. Devlet mülkiyetinin esas alındığı toprak sisteminin (mîrî arazi) bir sonucu olan iktâ, maliyenin uyguladığı gelir.vergisi toplama usulü yanında, taşra (eyalet ve vilayet) yönetimi ve savaş zamanı asker toplamayı birlikte sağlayan kapsamlı bir sistemdir.Hükümdar, saray, hükûmet (bürokrasi), taşra yönetimi, maliye, vergi ve ordu gibi devletin bütün organlarına kaynaklık ve nüfuz etmesi, bu üç müessesenin devlet yapısındaki önemini fazlasıyla ortaya koymaktadır.  Mirî arazi mülkiyet hakkı devlete, yani hazineye ait olan topraklara denir. Bu toprakların işletme hakkı geçici tapu ile reayaya verilirdi. İkta ise bu şekilde işletilen toprağın gelirlerinin bir kısmının maaş karşılığı olarak devlet görevlilerine tahsis edilmesidir. Kuruluş aşamasında ve ilk dönemlerde Bozkırlı Türk hüviyeti ağır basan Selçuklu Devleti, daha ziyade Türkmenlere dayanmakta idi. Yani devlet bir anlamda boylar birliğinden oluşuyordu. Ancak Türkmenlerin devlet nezdinde doğrudan değil de, beyleri vasıtasıyla temsil edilmesi, devlete sundukları büyük hizmetlerin yanısıra beylere, temsil ettikleri güç oranında devleti sarsmak imkânı da veriyordu. Selçuklu sultanlarının zaman içerisinde, devletin kuruluşunda kendileri kadar hizmet etmiş boy beyleri yerine gulam unsurları tercih etmelerinin başlıca sebeplerinden biri budur. HANEDAN VE SULTAN Hakimiyetin Hukukî Dayanağı (Meşrûiyet) İslâm öncesi Türklerde hükümdarlık yetki ve gücünün veya siyasî iktidarın (kut) Tanrı tarafından verildiğine (karizmatik hakimiyet); yani hükümranlığın ilâhi bir kaynağa dayandığına inanılmaktaydı. Nitekim "Benim hükümdarolmam Tanrı tarafından kararlaştırıldı", "Tanrı istediği için, kut'um olduğu için kagan oldum" gibi birçok ifadeye Hun ve Göktürk kaynaklarında da rastlanmaktadır. Bu anlayışın İslâmiyeti kabul ettikten sonra da devam ettiği görülür. Selçukluların çağdaşı olan Karahanlı ülkesinde yazılan Kutadgu Bilig'de "Bey! Bu makama sen kendi gücün ve isteğin ile gelmedin; onu sana Tanrı verdi... Hükümdarlar iktidarı Tanrıdan alırlar." sözü, bunu açık bir şekilde gösterir (Kafesoğlu, 1984). Sultan Alp Arslan ve Melikşah'ın veziri Nizamülmülk ise, Allah'ın her asır halktan birini seçtiğini, onu padişahlara layık vasıflarla süslediğini, insanların onun adaletinden nasiplensinler, güvende olsunlar ve böylece devletin bâki olmasını dilesinler diye, dünya işleri ve huzuru temin etmesi için onu görevlendirdiğini belirtir (Ni-zâmü'l-Mülk, 1982). Ayrıca devleti kuran veya başına geçen hükümdarın ancak Tanrı'nın gönderdiği, "kut" verdiği bir soyun mensubu olması gerektiğine de inanılmaktaydı. Bunun için Türk ve Moğol hanedanları kendilerini hep böyle bir soya dayandırmaya ihtiyaç duymuşlardır. Han soyunun ilahi bir lütuftan kaynaklanan karizmatik gücü ve ayrıcalığı vardı. Bu inanışın da, yani hükümdarın asil, ilahî bir lütufa mazhar olmuş, meşrûiyetini kabul ettirmiş bir aile (hanedan) üyesi olması zorunluluğunun İslamdan sonra da devam ettiği görülür. Ancak Türk hükümdarının kut sahibi varsayılması onu hesap sorulamaz mutlakiyetçi ve yarı tanrı bir despot yapmazdı. Kut ilahî bir lütuf olmakla birlikte, layık olmayandan geri alınacağına da inanılırdı. Bu yüzden de hükümdar töreye bağlı kalmak ve ona göre hesap vermek mecburiyetinde idi.Nitekim Oğuz boylarından çıkmış bütün hanedanlarda olduğu gibi Selçuklu hanedanının da kendilerini destanî Oğuz Han'a dayandırmaları, bu inanışın bir sonucudur. Selçuklular 24 Oğuz boyundan biri olan Kınık'tan, Osmanlılar ise Kayı'dan geldiklerini kabul ederler. Selçuklu Hanedanının Ortaya Çıkışı Selçuklu devletinin adını aldığı şahsiyet Temür yalığ unvanlı Dukak'ın oğlu ve Oğuz Yabgusunun sübaşısı Selçuk Bey'dir. Selçuk Bey hakkında bildiklerimiz, onun bir hanedanın oluşması ile ilgili yukarıda zikrettiğimiz özellikleri taşıdığını göstermektedir. Zira o Oğuzların Kınık boyuna mensuptur, bulunduğu ortamda önemli bir konumdadır. Onun bazı sebeplerle Yabgu'nun yanından ayrılarak Cend'e göçtüğünü, orada Müslüman olduğunu ve bu yeni kimliğiyle Oğuz Yabgusu ile mücadele ettiğini biliyoruz. Bütün bu süreçte onun karizmatik bir şahsiyete büründüğü, Oğuzların onun etrafında toplandığı görülmektedir. Sultanın Belirlenmesi ve Şehzade İsyanları Selçuk Bey'in şahsında oluşan bu karizma ve kut, vefatından sonra ailesine intikal etmiştir. Her ne kadar oğullarının büyüğü olan Arslan, yabgu unvanıyla ailenin reisi olmuş ise de, bu genel bir uygulama haline gelememiştir. Vefat eden "bey", "yabgu" veya "sultan"dan sonra başa geçecek olan şahsın aile (hanedan) üyesi olması aksi düşünülemeyecek, öncelikli bir şarttır. Çünkü iktidarın kaynağı olan kut kan yoluyla geçmektedir. Ancak hanedanın çıkmazı da işte burada başlamaktadır. Bu durumda hangi hanedan üyesinin başa geçeceğinin belirlenmesinde bir kural oluşmamıştır. Selçuklu Tarihi boyunca, değişen şartlara göre, büyük oğul, en yaşlı hanedan üyesi, tayin edilen veliaht veya şu ya da bu sebeple herhangi bir şehzâdenin sultan olduğu görülür. Zaman zaman şehzade anneleri veya hanedan dışı güçler de bu konuda etkili olmuşlardır. Yani hanedan üyesi her şehzade sultan olabilir. Tabiatıyla bu telakki, siyasi tarihte hatırı sayılır bir yer tutan iktidar mücadelelerini, şehzade isyanlarını da körüklemiştir. Bu mücadelenin sonucunu belirleyici unsur ise hep güç üstünlüğü olmuştur. Hatta istisna da olsa bazen güçler denk olduğu zaman, Berkyaruk Tapar mücadelesinde olduğu gibi, ülke ikiye bölünme noktasına gelmiştir. Sultan ve Abbasi Halifesi (İktidar ve Otorite) İslam tarihinde Dört Halife, Emevî ve Abbasîler'in ilk dönemlerinde "halife" Hz. Peygamberin vekili ile devlet başkanı anlamını birlikte taşımaktaydı; yani hem otorite, hem de iktidar (güç) sahibiydi. Sünnî Abbasî hilafetini tanımayan fiîî Fatımîlerde de durum aynı idi. Abbasî hilafetinde güç zamanla önce emîrü'l ümerâlara, sonra da Selçuklu sultanlarına geçmiştir. Ancak bu gücün meşrûiyetinin dayanağı yine otorite sahibi olan halife olmuştur. Bununla birlikte gücü elinde tutanlar da zaman zaman otoriteyi dilediği gibi yönlendirmek imkânına sahip olmuşlardır. Selçuklu sultanları açısından baktığımızda; sultan ne kadar güç sahibi olursa olsun, Sünnî İslam dünyası üzerinde meşrûiyetini kabul ettirmek, dolayısiyle etkili olabilmek için otorite sahibi olan Abbasî halifesinin sultanlığını onaylamasına ihtiyaç duymaktaydı. Bu durum sultana, hem içerideki rakibi olan şehzadelere, hem de komşu devlet başkanlarına karşı büyük bir imtiyaz sağlamaktaydı. Ayrıca imparatorluğun hakim olduğu coğrafyanın müslüman halkı, zamanla sayıları artsa da Türkmenlerden ibaret değildi. Çoğunluğu oluşturan birçok farklı etnik topluluk vardı. Özellikle bunların devlete itaâtinin sağlanması konusunda geleneğe göre, halifenin sultanı tanımasının etkisi olduğunu söyleyebiliriz. Halife bu iradesini Bağdat ve civarında okunan hutbelerde sultanın adını zikrettirerek göstermekteydi. Bilindiği gibi, Hz.Muhammed'in, peygamberlik ve Medine'de kurulan devletin başkanı olmak gibi iki farklı görevi vardı. Onun irtihâlinden sonra yerine geçen halifelerin, doğal olarak peygamberlikle ilgili bir görev devralmaları söz konusu değildir. Ancak bir İslâm devleti söz konusu olduğuna göre, devlet başkanlarının da İslâmın kurallarını en iyi bilen ve uygulayabilecek niteliklere sahip kimseler olmaları gerekirdi. Allah'ın Resulünün Halifesi unvanını kullanan dört halifenin, bu konudaki yetkinliği, sonradan tüm halifelerin dinî otorite veya dinî görevli oldukları algısına sebep olmuştur. Saltanatın karizmatik kaynağı gibi, hilafetin Hz. Muhammed'in de mensubu olduğu Kureyş soyundan gelmesi gibi şartlara bağlanmış olması, kuruma siyasî gücünün yanında, dinî bir otoritenin kaynağı olduğu görüntüsünü vermiştir.  "Metbû" Devlet ve "Tâbî"leri Tarihçilerin "Büyük" sıfatını vererek diğerlerinden ayırdetttikleri Selçuklu Devleti veya diğer bir ifadeyle Selçuklu İmparatorluğu metbû, yani tâbî olunan devlet konumundadır. O Selçuklu ailesinin kurduğu ilk ve sonra kurulan bölgesel Selçuklu şubelerinin de doğduğu devlettir. Selçuklu Devletinin tâbî (vassal)leri hakkında hanedan üyelerinin kurdukları Selçuklu meliklikleri, diğer Türk devletleri, Türk olmayan Müslüman devletler şeklinde bir derecelendirme yapılıyor ise de, tâbîliğe esas olan sadâkat ve güvenilirlik açısından bakıldığında bu tasnif kağıt üzerinde kalmaktadır. Çünkü şehzadeler her ne kadar sultanın oğulları veya kardeşleri iseler de, aynı zamanda rakipleridir. Tabiatı gereği tâbîlikte sadâkat ve süre düzensizdir. Aynı şekilde yükümlülüklerde de bir standart yoktur. Tâbî oluş şekline, yani kan dökülmeden kendi rızasıyla veya kılıç zoruyla olmasına göre yükümlülüklerin veya yaptırımların belirlendiği anlaşılmaktadır. Tâbîliğin en başta gelen ve en yaygın olan göstergesi, bölgesinde okunan hutbelerde ve daha sonra eğer bastırma hakkı tanınmış ise sikkelerinde (madenî para) metbûnun adının zikredilmesidir. Ancak siyasî tarih bilgilerimize göre, tâbî olduğunu bildiğimiz bazı hükümdarların bastırdıkları sikkelerde metbûnun adına rastlanmaz. Diğer tâbîlik yükümlülüklerini, vergi ödeme, istendiğinde asker gönderme, çocuklarından bir veya birkaçını metbûnun sarayına rehin gönderme şeklinde sıralayabiliriz.Büyük Selçuklu Devletinin bünyesinden dört mahallî Selçuklu şubesi daha doğmuştur. Bunlar Selçuklu hanedan üyelerinin Sultan tarafından atanması suretiyle, Büyük Selçuklulara tâbî olarak kurdukları Kirman, Suriye ve Irak Selçuklularıdır. Türkiye Selçukluları bağımsız olarak kurulmuş, diğerleri Büyük Selçuklu Devleti yıkılıncaya kadar ona tâbî olmaya devam etmişlerdir. Müslüman Türk devletlerinden Karahanlılar ve Gazneliler zaman zaman Selçuklulara tâbî olmak zorunda kalmışlardır. Bu tâbîlik dönemleri siyasî tarih bilgilerinden ve bastırdıkları sikkelerden takip edebilmektedir. Hârizmşahlar ise Hârizm'e gönderilen valilerin zamanla elde ettikleri imtiyazlarla tâbî hükümdar konumuna yükselmeleriyle ortaya çıkmıştır. Hârizmşah Atsız, Sultan Sancar'a karşı birkaç defa isyan etmiş, sonra yeniden tâbî olmak zorunda kalmıştı. Harizmşahlar ancak Irak Selçuklularının yıkılması üzerine bağımsız olabilmişlerdir. XII. yüzyılın ilk yarısında, Suriye ve Irak Selçuklularının toprakları üzerinde merkezî otoritenin zayıflamasına paralel olarak ortaya çıkan atabeglikleri de tâbîlere dahil edebiliriz. Ancak bunlar, dönemin şartlarına göre bazen doğrudan Büyük Selçuklulara değil, onun bölgedeki tâbî uzantısı olan Irak Selçuklularına tâbî olmuşlardır. Bunların başlıcaları Togteginliler/Böriler (Dimaşk), Zengîler (Cezîre ve Suriye), İldenizliler (Azerbaycan), Salgurlular (Fars)'dır.Yine Büyük Selçuklu Devletinin güçlü olduğu dönemlerde gayri Türk mahallî hanedanlar da zaman zaman onlara tâbî olmuşlardır. Cibal ve Yezd'de Kâkûyîler, Sistan'da Nîmrûz Melikleri, Taberistan ve Cürcân (Gürgân)'da Ziyârîler, yine Taberistan ve Gîlân'da Bâvendîler, Kirmanşah ve civarı ile Luristan'da Annâzîler, Azerbaycan'da Ravvâdîler, Irak, Cezîre ve Kuzey Suriye'de Ukaylîler ve Diyarbekir ve çevresinde Mervânîleri bu gruba örnek olarak verebiliriz. Sultan ve Saltanat Sembolleri Sultana mahsus olan herşey zamanla doğal olarak onun sembolü haline gelmiştir. Bunlardan tac ve taht sadece ona ait olan alâmetlerdir. İkinci grup semboller ise tâbîler veya diğer devlet adamları tarafından da kullanılmışlardır. Ancak sultana mahsus olanlar diğerlerinden daha yüksek, daha görkemli ve farklıdır. Bunlar unvan lâkab künye, hutbede adını zikrettirme, sikke bastırma, nevbet vurdurma, tuğra ve tevkî', ok-yay, sancak, otağ ve saray, tırazhil'at, yüzük, kılıç, kemer, çetr, ğâşiye vs.dir. Bunlardan önemli ve özelliği olanları tanıyalım: Unvan lâkab künye: Unvan hükümdarın konumunu ifade eden ve isminin başına getirilen sıfat veya sıfat tamlamasıdır. Selçuklu liderleri önceleri bey, yabgu ve emir unvanlarını kullanmışlar; ilk hükümdar Tuğrul Bey ise hutbelerde 1038'den itibaren es sultânu'l muazzam, sikkelerde ise 1043/4'te es sultân ve 1046/7'den başlayarak es sultânu'l muazzam unvanını kullanmıştır. Önceleri bazı devlet adamları tarafından düzensiz olarak kullanılan bu unvanı, Selçuklular ilk defa resmî ve daimî hükümdar unvanı haline getirmişlerdir. Bazen es sultânu'l a'zam unvanı da kullanılmıştır. Ayrıca ilave olarak şâhenşâhu'l ecell, meliküflark ve'l ğarb, melikü'l îslâm veya rüknü'l îslâm gibi unvanlara da rastlanmaktadır. Şehzadeler ise eyaletlere vali olarak melik unvanı ile gönderilmekteydi. Kirman Selçuklu hükümdarlarının bastırdıkları sikkelerde melik, Suriye Selçuklularından Tutuş'un sultan, oğullarının melik, Irak ve Türkiye Selçuklularının ise sultan unvanını kullandıkları bilinmektedir. En basit ifadesiyle ....+ ü'd-dîn veya ...+ ü'd-devle formlarındaki sıfat tamlamalarına lâkab denmektedir ve her hükümdarın kendine mahsus lâkabı vardır. Meselâ Tuğrul Bey'in lâkabı Rüknü'd-dîn, Alp Arslan'ın Adudü'd devle, Melikşah'ın Mu'ız-zü 'd-dîn'dir. Künye ise eski bir Arap geleneğinin İslâm dünyasında yaygınlaşmasıyla Selçuklulara intikal etmiştir. Ebû (babası)+... formundaki isim tamlamasından ibarettir. Tuğrul Bey'in künyesi Ebû Tâlib, Alp Arslan'ın Ebû fiücâ' ve Melikşah'ın Ebu'l Feth idi. Hutbe: İslam dininde Cuma ve bayram namazlarının bir rüknü olan hutbe zamanla, otoritenin, siyasî iktidarın sembolü haline de gelmiştir. Çünkü hutbe iktidarın kendini ifade edebileceği ve toplumla ilişki kurabileceği çok cazip ve doğal bir ortamdır. Bu imkan ve fırsatı halifeler ve hükümdarlar değerlendirmiştir. Hutbede konumuz açısından farklı uygulamalar görülür: 1) Sultanlığını ilan eden bir şehzadenin ilk yapacağı iş, Cuma hutbelerinde halifeninkinden sonra kendi adını unvanıyla birlikte okutturma, böylece sultanlığını halka ilan etme. 2) Halife sultanlığını ilan eden bir şehzadenin tanınma talebini kabul ettiği takdirde, Bağdat ve civarında okunan hutbelerde kendi adından sonra bu yeni sultanın adını da okutturması. 3) Tâbî hükümdarların ise kendi adlarını ancak halifenin ve metbû sultanın adından sonra okutturması. 4) Bazı sultanların veliaht ilan ettikleri şehzadelerinin adını da hutbelerde okutturması. Böylece onun toplum tatafından kabullenilmesini sağlayarak doğabilecek muhtemel siyasî kriz önlenmek isteniyordu. Sikke: Sikkenin (madenî para) aslî fonksiyonu bilindiği üzere bir alışveriş aracı olmasıdır. Öncelikle pek tabii sikkeler tedavüldeki para arzını, maden bolluğunu, ülkenin iktisadî durumunu tespit etmemizi sağlarlar. Ancak hutbe gibi, hatta hutbeden daha yaygın olarak müslim, gayrimüslim herkesin cebine kadar ulaşabilen bir iktisadî araç olduğu için, sikke de siyasî iktidarların vazgeçilmez bir göstergesi haline gelmiştir. Bugünkü gibi tek merkezde değil, hemen hemen her şehirde altın (dinar), gümüş (dirhem) veya bakır (fels) sikke bastırılmaktaydı. Üzerinde bastıranın isim, unvan, lâkab ve künyesi, darp yerinin adı, tarihi ile bazı dinî ibareler ve okyay, kılıç gibi semboller yer almaktaydı. Dolayısıyle bu tür bilgilerin en önemli ve güvenilir kaynağını oluştururlar. Yine sikkelerden metbû sultanın hakimiyet alanını, hanedan üyeleri arasındaki hiyerarşiyi, metbû tâbî ilişkilerini, darbedilen şehrin tarihini tespit edebiliriz. Selçukluların ilk sikkesi 1025 yılında Nur Kasabası yakınındaki Kermîne'de basılmıştır. Sikke Karahanlı tipinde bir gümüş dirhem olup üzerinde Mu'ızzü'd-devlet lâkabı ile Yabgu unvanı, yay ve kılıç figürleri bulunmaktadır. Sikkeyi yayınlayan Boris Koçnev sikkenin Musa Yabgu'ya ait olduğunu iddia ediyor ise de, siyasî olaylar, darp yeri ve darp tarihi Arslan Yabgu'ya ait olduğunu göstermektedir. Dolayısiyle ilk sikke Dandanakan Zaferinden, yani devletin kuruluşundan on beş yıl önce, Arslan Yabgu tarafından, damadı Karahanlı Ali Tegin ile ittifak kurduğu dönemde basılmıştır. Tuğrul Bey'in ilk sikkesi ise 1037 yılında Nişabur'da bastırdığı dinardır. Sultandan başka diğer hanedan üyeleri ve bazı valiler de kendi bölgelerinde sikke bastırmaktaydılar.  Muızzü'd-Devlet[Arslan] Yabgu'nun 1025yılında Kermîne'de bastırdığı, yay, okyay ve kılıç figürlü ilk Selçuklu sikkesi Tuğra ve Tevkî': Tuğra Türklerde hükümdarın ve hanedanın işaret ve yazılı sembolü anlamına gelen Türkçe bir kelimedir. Tevkî' ise Ortaçağ İslam devletlerinde kullanılan bir terim olup, Selçuklulara da intikal ederek ferman, tuğra anlamlarında kullanılmış ise de genellikle kısa bir dua kalıbına dönüşmüştür. Büyük Selçuklu, Kirman ve Suriye Selçukluları sikkelerinde ok ve yay veya sadece yay figürünün tuğra olarak kullanıldığı görülmektedir. Kaynaklarda i'timâdî 'ala'llah'ın Tuğrul Bey, Melikşah ve Berkyaruk'un, yensuru'llah'ın Alp Arslan'ın, iste'antü bi'llah'vn Tapar'ın ve tevekkeltü 'ala'llah'ın ise Sancar'ın tevkî'i olduğu kaydedilmektedir. Ferman metni yazıldıktan sonra, üst kısmına tuğranın çekildiği, onun üstüne de tevkî'nin yazıldığı anlaşılmaktadır. Nitekim aynı gelenek gelişerek Osmanlılarda da devam etmiştir. Ok ve yay figürünün yerini, daha sonraları Türkiye Selçukluları döneminde es sultan veya sultan unvanı almıştır. Dolayısiyle tuğrada hükümdar adı Selçuklu döneminden sonra yer almaya başlamıştır. Tıraz ve Hil'at: Hükümdara mahsus, onun isim, unvan, lâkab ve künyesinin şerit halinde yazılı olduğu, değerli kumaşlardan dikilmiş elbiselere tıraz denmektedir. Sultanın onurlandırma, ödüllendirme, tayin veya başka vesilelerle devlet başkanlarına, gelen elçilere ve devlet adamlarına gönderdiği veya verdiği hediyelere de hil'at denmektedir. Bu hediyeler başta kıyafet olmak üzere, para, kılıç, kemer, at, eyer takımı, kös veya gulâmlardan oluşmaktaydı. Nevbet: Nevbet takımının sultanın saray veya otağının önünde beş namaz vakti nevbet vurması, sultanlığın şanındandı ve bu eski Türk devletlerinden beri uygulanan bir gelenekti. Nevbetin vurulması sultanın hayatta ve devletin başında olduğunun ilanı anlamına geliyordu. Nevbet takımına nevbetiyye, bu müesseseye nevbethâne veya tablhâne denilmekteydi. Sultan izin verdiği takdirde tâbîler ise üç vakit nevbet vurdurabilirlerdi.  Yaşlı bir kadının arzıhal sunduğu Sultan Sancar'a çetrdâr çetr tutarken Çetr mızrak gibi uzun bir sapın ucunda, genellikle siyah renkli değerli bir kumaştan yapılmış küçük şemsiyedir. Orta Doğuda çok eski bir gelenek olan çetri sultan ve meliklerin seferlerde, alaylarda at üzerindeyken, arkasında bulunan atlı bir gulâm (çetrdâr) tarafından başları üzerinde tutulurdu. Bazı Selçuklu çetrlerinin üzerinde okyay sembolünün bulunduğu da bilinmektedir. Özellikle savaş meydanında sultanın hayatta olduğu ve bulunduğu yer çetrden anlaşıldığı için büyük önem taşırdı. Ğâşiye aslında sultanın eyerinin örtüsü ise de, kaynaklarda onun sembolik anlamının daha öne çıktığı görülmektedir. Nitekim ğâşiye, rikâbdâr tarafından merasimlerde atıyla giden sultanın önünde, yukarı kaldırılıp sağa sola çevrilerek taşınırdı. Keza tâbîler sultana sadâkatlerini göstermek için, ğâşiyeyi omuzlarında taşıyarak yine sultanın yanında veya önünde yürürlerdi. SARAY VE TEŞKİLATI Sarayların bilindiği gibi iki yönü vardır. Sultan ailesi ve hizmetkârlarıyla harem kısmında özel hayatını devam ettirir. Sultanın nikahlı eşi hatun veya hatunlar, küçük yaştaki şehzadeler ve bunlara hizmet eden hâce saray (hadım ağası), cariyeler ve dâye (süt annesi) haremin sakinleriydi. Saray aynı zamanda sultanın devlet işlerini yönettiği bir mekândır. Sultan özel ve toplu kabuller yapardı. Cülus, veliaht tayini, elçi teatileri ve kabulleri, karşılama ve uğurlama, matem merasimleri saray hayatının bilinen faaliyetleridir. Sultan Melikşah zamanına kadar ve daha sonra devletin merkezini Merv'e taşıyan Sultan Sancar zamanında devlet hayatında Oğuz geleneklerinin daha fazla hakim olduğu görülür. Eski Türklerde yaygın olan toy ve şölen geleneğinin, yani hükümdarın halkını doyurup hoşnut etmesinin hânı yağma adıyla Selçuklularda da devam ettiği, halka sofralar açıldığı görülür. Bununla birlikte Selçuklular kuruluştan itibaren birçok sebeple kabullenmek zorunda kaldıkları gulâm sistemine ilave olarak Melikşah döneminde daha da yoğunlaşarak kendilerini Fars kültürünün etki alanı içinde buldular. Nitekim bütün Doğu İslam dünyası, Abbâsîler, Sâmânîler, Gazneliler vb. Sâsânî İmparatorluğunun mirası üzerinde kurulmuştu. Bu devletler onların saray âdetleri, teşrifat usûlleri ve bürokratik geleneklerinden uzak kalamadılar. Nitekim Selçuklular da bu çizgiyi devam ettirdi. Selçuklu sultanlarının, hanım sultanların ve melik şehzadelerin bir çok şehirde sarayları vardı. Ayrıca seferler sırasında kurulan bir çeşit seyyar saray konumundaki otağı da bunlara ekleyebiliriz. Büyük Selçukluların Nişabur, Rey, Isfahan, Merv ve Tirmiz'de, Irak Selçuklularının Hemedan ve Bağdad'da, Kirman Selçuklularının Berdesir'de ve Suriye Selçuklularının ise Haleb'te saraylarının bulunduğu bilinmektedir. Bunlar sarayı saltanat, sarayı sultan, dârü 'l memleke, dârü 'ssultan, dârü'lemâre, köşk veya kasr gibi isimler taşımaktaydı. Sultanın yakın hizmetini ve sarayın bütün işlerini gören saray personeli, gulâm sistemiyle eğitilen kişilerden seçilmekteydi. Gulâmlar genelde satın alma, esir alma, hediye gönderilme vs. yollarla temin edilmekteydiler. Nizâmülmülk'e göre saray için seçilerek satın alınan delikanlılar, yedi yıllık bir eğitimden geçirilir ve liyâkatlerine göre devlet kapısında göreve başlardı. Taşıdıkları "emir" unvanından da anlaşılacağı gibi saray görevlileri askerî statüdeydi, yani kılıç ehlindendi. Saray emirlerine güven endişesi nedeniyle veya gelirini artırarak ödüllendirmek için sultan tarafından mevcut görevine ilave olarak geçici veya devamlı ikinci bir makamın tevcih edildiğine sık sık rastlanır. Bu da saray emiri ve memuriyetler arasında geçişgenlik olduğunu göstermektedir. Diğer bir deyişle taşınan unvanlarla, yerine getirilen bazı görevler uyuşmamakta veya iç içe girmektedir. Şimdi bu saray emirlerinin belli başlılarını tanıyalım: Hâcib-i bozorg: Büyük hâcib veya baş hâcib anlamına gelen muhtelif Farsça ve Arapça tamlamalarla ifade edilen bu görevli saray âmiriydi. Sultan ile vezir ve dîvân-ı a'lâ arasındaki irtibatı sağlardı. Unvanından da anlaşılacağı gibi maiyetinde hâcibler vardı. Hâcib-i dergâh kabullerde teşrifatı düzenlerdi. Hâciblere asıl görevlerinin dışında elçilik veya ordu komutanlığı gibi geçici görevler de verilmekteydi. Vekîl-i der: Hâcibden daha özel bir durumu olan vekîli der ise ağzı lâf apan, söz ustası, yerine göre konuşmasını bilen, sultanın mutlu, mutsuz anlarını bilip ona göre davranan, sultan ile vezir arasında aracılık eden bir görevliydi. Emîr-i dâd (Dâd beg): Adalet emiri anlamına gelen emîr-i dâd, Nizâmülmülk'ün zikrettiği emîr-i haresin Selçuklu uygulamasındaki karşılığıdır ve bu unvanı ilk kullanan Büyük Selçuklu Devletidir. Kirman ve Türkiye Selçuklularında da mevcuttur. Emîr-i dâdın asıl görevi, daha çok sultana ve devlete karşı, yani siyasî suç işlediği iddiasıyla cezalandırılan kişilerin cezalarını infaz etmekti. Yaptığı iş dolayısıyla nüfuz sahibi olduğu ve kendisinden korkulduğu, saray ve maiyetinin bulunduğu, ilave olarak başka görevler verildiği tespit edilmektedir. Üstâdü'd-dâr: Yine Siyâsetnâme'de geçen, ama Selçuklularda unvan olarak rastlanmayan vekîl-i hâssın karşılığıdır. Sarayın mutfak, fırın ve ahır gibi bütün birimlerinin ihtiyaçlarını ve saray personelinin maaşlarını hazine gelirlerinden ayrılan bir kaynaktan karşılamak onun göreviydi. Yaptığı harcamalarda yolsuzlukları önlemek için Hârizmşahlarda olduğu gibi dîvân-ı a'lâ üyelerinin onayı gerekiyordu. Emîr-i candâr: Candâr Farsça silah tutan anlamına gelir. Emîr-i candâr sultanın ve sarayın güvenliğinden sorumlu hâssa askerlerinin başıydı. Sultanın kabullerinde daima hazır bulunurlar ve huzura girecekleri kontrol ederlerdi. Sâhibü'l-alem (emîr-i alem): Sultanın sancağından sorumlu olan, merasimlerde ve savaşlarda onu taşıyan emirdir. Emîr-i silah (silahdâr): Silahhaneden sorumlu, merasimlerde ve tahtta otururken sultanın silahını taşıyan gulâmların emiridir. Emîr-i câmedâr: Sultanın kıyafetlerinin korunduğu câmehaneden ve sultanın giyim kuşamından sorumlu olan emirdir. Hil'at olarak verilecek veya gönderilecek elbiseler de câmehanede korunurdu. Emîr-i çaşnigîr: Çaşnigîr Farsça lezzet tadan anlamındadır. Bu emirin görevi sultanın sofrasını hazırlatmak ve onun yiyeceği yemeklerin tadına önceden bakarak zehirlenme ihtimalini önlemekti. Ayrıca muhtemelen aşçıbaşı konumunda olan hânsâlâr unvanını taşıyan bir görevli daha bulunmaktaydı. fiarabdâr (Şarabî): Bilumum içeceklerin hazırlandığı ve korunduğu şarabhaneden ve sultanın meclislerinde sunulan içkilerin kalitesinden ve hazırlanmasından sorumlu olan emirdir. Emîr-i âhur (âhur beg, âhur sâlâr): Saray ahırında bulunan atların yetiştirilmesi, beslenmesi ve muhafazından sorumludur. Emîr-i şikâr / sayd: Hem spor, hem de bir nevi savaş talimi olan ava çıkma işinden, doğancı anlamına gelen bâzdâr ise av kuşlarından sorumluydu. Hazinedâr (Hâzin): Sultanın şahsî hazinesinden (hazîne-i hâss) sorumlu ve sultanın izniyle emanet olarak verilen değerli eşyaları, gönderilen hediyeleri muhafaza eden emirdir. Bunların dışında sultana hoşça vakit geçirten nedimler ve maskaralar, onun atının üzengisini tutan rikâbdâr, yatak ve halıları seren, çadırları kuran ferrâş, müneccim ve hâdimleri de ekleyebiliriz. MERKEZ (HÜKÜMET) TEŞKİLATI Selçuklularda vezâret ve bürokrasinin teşekkülünde de, Sâsânî bürokrasisini taklit eden, Fars kökenli gulâm vezirlerin hakim olduğu Abbasî Devleti ile Sâmânî ve Gazneli çizgisi etkili olmuştur. Görev, yetki ve protokol bakımından bu devletlerin vezirleri arasında paralellik görülür. Bunda söz konusu devletlerin Arap, Fars ve Türk menşeli olmalarına rağmen, vezirlerin aynı formasyon ile yetişmiş Farslılar olmaları büyük bir rol oynamaktadır. Vezâret Vezir sultanın menşûru (fermanı) ile göreve başlar. Yürütme, yasama ve yargı yetkilerii elinde bulunduran sultanın vekili olarak devletin bütün işlerini sevk ve idare eder. Belirli konularda ferman çıkarabilir ve yalnız sultana hesap verirdi. Bütün idarî organlar ve memurlar ona bağlıdır. Belirli görevlendirmeler dışında sultanın yannda bulunur, seyahatlerine ve seferlerine katılır. Ordu sevkedebilir, ordunun başında komutan olarak sefere çıkabilirdi. Şahsına bağlı askerî birlikleri de vardı, Devlet bütçesini düzenler ve malî denetim yapardı. Hazine gelirlerinin artması için çaba gösterir, devlet adamlarının servetlerini haklı haksız yere müsadereye tabi tutabilir veya para cezası verebilirdi. Memurları tayin ve azil yetkisi vardır. Ancak bütün bunları yaparken hassas dengeleri de gözetmeli ve sultanı rahatsız edecek icraatlardan kaçınmalıydı. Tâbî hükümdarlarına, devlet memurlarına veya ilim adamlarına hil'at giydirip unvan verebilirdi. Dîvân-ı mezâlime başkanlık ederdi. Büyük Selçuklu Devletinde 16'sı Fars, 1'i Türk, 1'i Fellah ve 5'inin menşei bilinmeyen 23 vezir görev yapmıştır. Bunlar genellikle bürokraside yetişen ve toprak sahibi de olan kişilerdi. Özellikle Nizâmülmülk ve soyu bu makamda etkili olmuş ve 4 oğlu, 1 yeğeni ile 1 torunu vezirlik yapmıştır. Sultanın kabulünde yer öper, onun huzurunda düzenlenen rûz-ı bârda ve diğer törenlerde hazır bulunurdu. Sultanın şerefine ziyafet verebilir, av partilerine katılır, katılamazsa ona vekaleten sahibi dîvân-ı tuğra katılırdı. Makamına ve şahsına mahsus unvan ve lâkablar taşırdı. Hil'ati vezâret, mühür, divit, kılıç, nevbet, minder de onun sembolleridir. Onun makamı ve ikâmetgâhına dârü'l vezâre, dergâh-ı vezâret, saray veya serâperdedenmektedir. Maiyetinde gulâmlarından seçilmiş nâib, divitdâr ile hâcib, üstâdü'd dâr ve ferrâş gibi memur ve hizmetlileri bulunurdu. Büyük Selçuklu vezirlerinin muazzam gelirleri vardı. Devlet gelirlerinin %10'u, kendisine verilen iktâ gelirleri, ganimet payı ve maaşı onun gelir kaynaklarıydı. Ancak elde ettikleri servetin önemli bir kısmını kamu yararına kurdukları vakıflara harcadıklarını da belirtmeliyiz. Dîvân-ı A'lâ (Vezâret) Vezirin başkanlık ettiği ve dört dîvân reisinin katıldığı büyük dîvândır. Bu dört dîvân tuğra inşâ, istîfâ, arz ve işraf dîvânlarıdır. Burada ülke ve idarî teşkilat ile ilgili genel konular görüşülür, karara bağlanır ve gerekli emirler verilirdi. Dîvân-ı tuğra / inşâ: Türkçe bir kelime olan tuğra Türk hükümdarların fermanları ve sikkeleri üzerindeki alâmetiydi. Büyük Selçuklu ve Kirman Selçuklularında tuğranın ok ve yay veya sadece yay figüründen ibaret olduğu bilinmektedir. Fermanlar üzerine bu sembolü sultan adına çizen ve aynı zamanda bu dîvânın reisi olan kişiye de tuğrâîveya sâhib-i dîvân-ı tuğra inşâ denilmekteydi. Tuğrâîvezirin nâibi idi ve büyük bir nüfuza sahipti. Yazma sanatı anlamına gelen inşâ ise İslam devletlerinde iç ve dış resmî yazışmaları ifade etmekteydi. Bu sanatla uğraşan kâtiplere Arapça münşî, Farsça debîr denilmektedir. Selçuklular bu iki muameleyi bir dîvânda birleştirmişlerdir. İslam dünyasında kâtiplere rehberlik etmesi için bir çok Arapça ve Farsça yazma usûlleri ile ilgili inşâ kitapları ve yazışma örneklerinin bulunduğu münşeat mecmuaları yazılmıştır. Selçuklular özellikle bürokrasi üzerindeki Fars kültürünün ve dilinin etkisinden, Fars kökenlilerin bu sahadaki hakimiyetinden korunamadılar ve Farsça resmî dil oldu. Ancak Arapça konuşulan bölgelerle ilgili yazışmalar Arapça yapılmaktaydı. Dîvân-ı istîfâ(-yı memâlik): Bu dîvân hazinenin gelir ve giderlerini düzenler, yıllık bütçeyi hazırlardı; yani maliyeden sorumluydu. Vergi toplar, gelirleri artırmak için çaba gösterir; devlet memurlarına, askerlere, din adamlarına ve seyyidlere maaşlarını verirdi. Reisine müstevfî veya sâhib-i dîvân-ı istîfâ denirdi. Kadrosu tecrübeli kâtipler ve muhasiplerden meydana gelmekteydi. Eyalet ve vilayetlerdeki maliye şubelerini denetlemek için nâiblerini ve memurlarını gönderirdi. Dîvân-ı arz: Asker sayısını belirleme ve toplama, gerekli teçhizatı temin, kayıt ve kontrol etme, askerlere tahsis edilen iktâların, maaşların idaresi, hâssa ordusu askerlerinin bistegânî denilen ücretlerinin üç ayda bir ödenmesi bu dîvânın göreviydi. Dîvân reisine sâhib-i dîvân-ı arz eyaletlerdeki temsilcilerine ârız denmekteydi. Dîvân-ı işrâf (-ı memâlik): Devletin mâlî işlerinin, gelir ve giderlerinin kontrolü ve denetlenmesi de bu dîvânın göreviydi. Dîvân reisinin taşıdığı unvan ise Müşrif (-i memâlik) veya sâhib-i dîvân-ı işraf idi. Eyalet ve vilâyetlerde bulunan dîvân nâibleri vergilerin belirlenen miktarda ve zamanında gelip gelmediğini denetlerlerdi. Diğer Dîvânlar Bu dört dîvândan başka dîvân-ı a 'lâya bağlı olmayan dîvânlar da vardı ve reisleri bu dîvânın toplantılarına katılmıyorlardı. Dîvân-ı mezâlim: Mezâlim zalimin gasbettiği veya zulümle alındığı için şikayetçi olunan şey anlamına gelen Arapça mazlime kelimesinin çoğuludur. Daha çok malla ilgili hak ihlalleri, kanunsuz tahsil edilen vergiler, el konulan mallar, gasp veya hırsızlıkla elde edilen gelirler bu dîvânın görev alanına girmektedir. Diğer bir ifadeyle bu dîvân memurların veya askerlerin nüfuzlarını kötüye kullanıp baskı kurarak fazla vergi aldığı veya mallarını gasbettiği sivil halkın hak aradığı, adaletin tecelli etmesini umdukları en yüksek makamdır. Orta Çağ İslam devletlerinde yaygın olan bu müessese Selçuklulara da intikal etmiştir. Önceleri haftada iki gün toplanan dîvâna bizzat sultan başkanlık etmekte iken, zamanla bu yükümlülüklerini vezirlere, eyalet ve vilayetlerde ise meliklere, reislere veya kadılara bırakmışlardır. Dîvân-ı berîd: Orta Çağ İslam devletlerinde ve Selçuklularda bulunan bu dîvân istihbarat ve haberleşmeyi sağlardı. Merkez ile eyalet ve vilâyetler, yabancı devletler arasında haberleşme ve istihbarat faaliyetlerini bu müessese yürütmekteydi. Reisine sahib-i berîd, vilâyetlerdeki görevlilere ise sahib-i haber denmekteydi. Sultan Alp Arslan'ın Nizâmülmülk'ün tavsiyesine, sâhib-i haberlerin dostu düşman, düşmanı dost gösterebilecekleri endişesiyle karşı çıkarak bu müesseseyi kaldırdığı rivayet edilir. Ancak bu müdahelenin uzun sürmediği ve dîvânın tekrar kurulduğu anlaşılmaktadır. Hükümdarlar yöneticilerin, ordu ve halkın durumunu, komşu devletlerdeki gelişmeleri öğrenmek için her yere tüccar, seyyah ve sufî vs. kılığında casuslar göndermekteydiler . Dîvân-ı hâss: Bu dîvân gelirleri sultana tahsis edilen hâss arazilerin sevk ve idaresi ile meşgul olurdu. Sultan bu arazilerden hanedan üyelerine de iktâ veya temlik yoluyla verirdi. Dîvân reisine vekîl (-i dîvân-ı hâss) denmekteydi. Dîvân-ı evkaf-ı memâlik: Kurulan her vakıf müstakildir ve vakfeden kişinin belirlediği şartlar doğrultusunda kadının vakıf hukukuna uygun şekilde düzenlediği vakfiyesine bağımlıdır. Normal şartlarda dış bir müdahele söz konusu olmaz. Ancak vakıf hukukuna aykırı uygulamalar, suistimaller, yolsuzluklar ve anlaşmazlıklar olduğu zaman, şikayet üzerine veya teftiş için dîvân-ı evkaf-ı memâlik devreye girmektedir. Vâkıfın tayin ettiği mütevellilerden kimse kalmazsa, dîvân bir mütevellî tayin edebilir. Kadılar da ek görev olarak vakıfların yönetimi ve kontrolüyle meşgul olurlar. EYALET TEŞKİLATI Selçuklularda taşranın yönetiminin esasını eyaletler, eyaletleri ise vilayetler oluşturmaktaydı. Eyaletlere melik unvanıyla şehzadeler veya sipehsâlar isfehsâlâr denen komutanlar Nâib-i eyâlet unvanıyla vali olarak gönderilirdi. Vilayetlere tayin edilen valiler ise amîd, reîs veya şahne şıhne unvanını taşımaktaydılar. İktâ Sistemi Eyaletler yani taşra, bir anlamda ülkenin zahire ambarı, dolayısıyle vergi kaynağıydı. Köylünün ekip biçtiği, hububat üretilen bu topraklardan hem iktâ vergisi tahsil ediliyor, hem de ülkenin tahıl ihtiyacı karşılanıyordu. İktâ aslında sadece bir vergi sistemi değildi. Nizâmülmülk Orta Çağ İslam dünyasında uygulanmakta olan bu sistem üzerinde bazı değişiklikler yapıp, idârî iktâları askerî iktâlara dönüştürerek toprağa bağlı bir ordu sistemi geliştirmiştir. Daha önce de belirttiğimiz gibi Selçuklularda (ve daha sonra Osmanlılarda) ülke toprakları üzerinde devlet mülkiyetinin esas alındığı mîrî arazî sistemi uygulanmaktaydı. Bu sistemin bir parçası olan iktâ ile devlet çok yönlü bir kazanç elde etmekteydi: 1) Arazi gelir vergisi ekilen mahsulün cinsinden aynî olarak toplanmaktadır. 2) Eyalet ve vilayetlere tayin edilen yöneticilerin hizmet bedelleri yerinde temin edilmektedir. 3) Sulh zamanında, tayin edildikleri eyalet, vilâyet veya daha küçük idarî birimler mukta'lar (iktâ sahipleri) tarafından yönetilmektedir. 4) Aynı zamanda sefer zamanı önceden belirlenen miktarda asker toplanarak orduya katılması sağlanmaktadır. 5) Uygulanan bu sistemle vergi tahsili, eyalet yönetimi ve asker temini birlikte sağlanmış, böylece kaynak israfı ve gereksiz istihdam önlenmiştir. Eyalet ile merkez arasında para transferine gerek kalmamış ve gelirler kendi bölgesinde değerlendirilmiştir. 6) Mukta' toprağın mülkiyetine sahip olmadığı gibi, toprağı işleyen ve vergisini veren köylü üzerinde de bir tasarruf hakkına sahip değildir. Aynı şekilde arazilerden alınacak vergiyi iktâ sahibi değil, devlet belirlediği ve iktâ sahibinin köylü üzerinde bir tasarrufu söz konusu olmadığı için, sistem feodal bir karakter taşımaz. Ancak özellikle iktidar mücadeleleri dolayısıyle devletin merkezinde istikrarsızlık olduğu dönemlerde, bazı büyük iktâ sahiplerinin fırsatı değerlendirip nüfuz kazanarak feodal bir yapıya büründükleri de görülür. 7) Eyalet yöneticilerine bütün eyaletin iktâ geliri tevcih edilince idârî iktâlar ortaya çıkmıştır. Yetkilerinin bir kısmını mukta'ya devreden sultanlar idârî iktâyı güçlü emirlerin desteğini sağlamak için kullanmak istemişler ise de bu uygulama şahsa bağlı orduların gelişmesine ve iktânın babadan oğula geçen mülkiyete dönüşmesine yol açmıştır. Sonra da sultanlar bu emir ve atabeglerin nüfuzu altına girmişlerdir. 8) Daha çok İran'ın doğusunda, sınır boylarında görülen askerî iktâlar Sancar döneminde merkezîleşmeye başladı. Zamanla bu iktâlar da babadan oğula intikal etti. 9) Saray emirlerine ve merkez teşkilatındaki bürokratlara ek gelir olarak iktâ da verilmiştir. Ancak bunlar iktâ bölgesinde oturmadıkları için idârî iktâlardan, askerlere erzak temini için verilmemesi açısından da askerî iktâlardan ayrılmaktadır. 10) Ömür boyu tahsis edilen emlâk, babadan oğula geçen tasarruf hakkı veya para bağışı yapılmak suretiyle ortaya çıkan şahsî iktâlar da vardı. Eyalet Yöneticileri Melik: Selçuklu tahtının vârisleri olan şehzadeler melik unvanıyla, geliri yüksek olan büyük eyaletlere vali tayin edilmekteydiler. Ancak şehzadelerin küçük yaşta veya tecrübesiz olmaları nedeniyle, sultan daha önce terbiye ve eğitimleri için tayin ettiği gulâm kökenli atabegleri de vasî olarak şehzade ile birlikte gönderiyordu. Böylece atabeg hem şehzadenin yönetim tecrübesi edinmesini sağlıyor, hem de onun adına eyaleti yönetiyordu. Bu sebeple sultan, şehzadesini eline teslim edeceği atabegi, güvenilir, liyakatli ve tecrübeli kumandanlardan seçerdi. Buna rağmen merkezî iktidarın zayıfladığı dönemlerde, XII. yüzyılın ilk yarısından itibaren bu atabeglerin çoğu nüfuz kazanıp fiilen yönetimi ele geçirdiler; böylece atabeglik adı verilen hanedanlar ortaya çıktı.Meliklerin de sarayları ve vezirleri vardı. Selçuklu meliklerinin tayin edildikleri eyaletlerde sultanın yetkilerini kullandığı, verdikleri emirlerin ise sultanınkilere eşit olduğu kabul edilmektedir. Eyalet, merkezdeki dîvân-ı a'lânın bir uzantısı olan dîvân-ı eyâlet ile yönetilmekteydi. Bu dîvâna bağlı olarak merkezdeki gibi mâlî işleri düzenleyen ve başındakine müstevfî denen dîvân-ı istîfâ ile dîvân-ı işraf da bulunmaktaydı. Eyalet valileri düzeni ve güvenliği sağlamak, seyahat edenlerin rahatı ve güvenliği için ikta sahipleri ve şahnelerle işbirliği yapmakla mükellefti. Haksızlığa uğrayanların şikayetlerini dinlemesi, haksızlığa ve kanunsuzluğa karşı mücadele etmesi için dîvân-ı mezâlim reisini uyarabilirdi. Melik vergi miktarlarını değiştiremezdi ve haraç, öşür ve dîvâna ait vergileri zamanında, kurallara uygun toplanıp toplanmadığını kontrol etmek zorundaydı. Emir ve memurların maaşlarını belirler, vilayetlere şahne ve diğer memurları tayin ederdi. Nâib-i eyâlet/vilâyet: Bazı komutanlar (isfehsalâr) sultanın nâibi olarak nâib-i eyâlet unvanıyla eyaletlere vali tayin ediliyordu. Yetkileri hemen hemen meliklerinki gibiydi. Amîd: Eyalet veya vilayetlerde sivil valilerin taşıdığı bir unvandır. Selçuklular sulh ile kan dökülmeden teslim aldıkları şehirlerde, genellikle eski yöneticileri veya yerli eşraftan birisini vali tayin ediyorlardı. Amîderin de bu şekilde tayin edilen vali olduğu anlaşılmaktadır. Bulunduğu eyalet veya vilayette ordu hazırlama, bir şehri koruma, hil'atleri hazırlama, hac yollarının güvenliğini sağlama veya dîvân-ı mezâlime başkanlık etme gibi idarî olan her konuyla ilgilenirlerdi. Şahne/Şıhne: Orta Çağ Doğu İslam dünyasında bir şehri veya bölgeyi muhafaza ve kontrol etmekle yükümlü olan kişilerin taşıdığı unvandır. Selçuklularda asker kökenli valiler, garnizon komutanları veya güvenlik amiri konumundaki kişiler bu unvanı taşımaktaydı. Yerli yöneticilerden veya eşraftan seçilen amîd ve reîs ile karşılaştırıldığında şahnelerin farklı özellikleri öne çıkar. Nitekim Selçuklu merkezî yönetiminin doğrudan müdahil olmak istediği eyalet veya vilayetlerde (Irak, Bağdad gibi) asayişi sağlamak, vaziyete hakim olmak için Türk asıllı gulâm komutanları şahne unvanı ile vali veya garnizon komutanı olarak tayin ettiği görülmektedir. Bunların maiyetinde askerî birlikler de bulunduğu için askerî yönü ağır basmaktadır. Reîs: En alt kademeden sivil bir memurdur ve yerli halkın eşrafından gelir. Görev alanı bir mahal, şehir veya farklı büyüklükte bir bölge olabilirdi. Bulunduğu yerde merkezî idarenin temsilcisidir. Reislik dîvânına dîvân-ı riyâset denirdi. Reis valinin ve onun temsilcilerinin emrindeydi. Nâibi ve memurları vardı. Reaya ile memurlar arasında arabuluculuk yapardı. Para, fiat, ölçü ve tartıları kontrol eder, muhtesibe nezaret eder, vergileri düzenlerdi. ASKERÎ TEŞKİLAT Türk devletlerinin en köklü ve güçlü müessesesi ordudur. Bu geleneği devam ettiren Selçuklular, bozkır kültürünün kazandırdığı at, okçuluk ve uyguladıkları savaş taktikleriyle yerleşik kültürlerin hantallaşmış ordularını bozguna uğratarak kısa zamanda bir imparatorluk kurmuşlardır.  Büyük Selçuklu Devletinin ve diğer Selçuklu hanedanlarının ordularını oluşturan iki ana unsur, gulâm ve iktâ askerleridir. Bunların dışında şartlara göre orduya katılan meliklerin ve diğer devlet adamlarının askerleri, Türkmenlerin ve tâbî devletlerin yardımcı kuvvetleri de vardır. Gulâm Askeri Daha önce de bahsedildiği gibi satın alma, esir alma veya hediye gelme suretiyle temin edilip ciddî bir eğitimden geçirilen farklı soylardan gulâmlar, vasıflarına göre sarayda, bürokraside ve orduda istihdam ediliyorlardı. Sultanı ve sarayı koruyan muhafız birliği ve merkezdeki daimî ve profesyonel orduyu oluşturan askerler de işte bu gulâmlardan seçilmekteydi. Bunların diğer bir özelliği de, hizmetlerinin karşılığını, bistegânî denilen ve üç ayda bir nakit olarak, yani yılda dört defa maaş almalarıdır. Gulâmân-ı saray: Sultanın ve sarayın korunması için farklı soylardan seçilmiş, sultana bağlı 1.000 hâss gulâm vardır. Ayrıca bunlara ilave olarak emir ve sipehsâlârların komutasındaki 3.000 gulâm ihtiyaç anında hazır bulunmalıdır. Müfredler: Gulâmân-ı saraydan seçilmiş gösterişli, iyi giyimli, seçkin 100'ü Horasanlı, 100'ü Deylemli 200 kişiden oluşur. Savaş ve barışta devamlı sarayda hazır bulunurlar. Bunlara gerektiğinde verilen 200 takım silahları vardır. Bu silahların 20'si kayışı altından olan kılıç ve altın kalkan, geri kalan 180 kayış, kalkan ve mızraklar ise gümüştür. Maaşları dolgun ve ücretleri yeterli olmalıdır. Her 50 kişinin başında bir nâib bulunur. Hepsi süvari ve tam teçhizatlıdır (Nizâmü'lMülk, 1982). Bu bilgilerden müfredlerin saraydaki merasim ve muhafız birliği olduğu anlaşılmaktadır. Hâssa Ordusu: Profesyonel, her an sefere hazır merkez ordusudur. Melikşah zamanında bunların mevcudunun 45.000 olduğu bilinmektedir.  ATLI OKÇULAR İktâ Askeri Daha önce de anlatıldığıo gibi, iktâ sisteminin bir boyutu da sefer zamanı asker toplanmasıdır. İktâ bölgesinden ne kadar asker çıkarılabileceği devletin gönderdiği memurlar tarafından belirlenmekte, iktâ sahipleri de sefer zamanı belirlenen miktardaki asker ile birlikte orduya katılmaktadır. Askerî iktâ sistemini geliştiren ve Selçuklu ordusuna tatbik eden vezir Nizâmülmülk'tür. Bu uygulama ile sefer zamanı eyaletlerden toplanan askerlere maaş yerine tarım arazilerinin vergileri tahsis edilmiştir. Böylece temin edilen asker mevcudu, Sultan Melikşah zamanında 400.000'i bulmuştur. Daha çok İran'ın doğusunda sınır boylarında görülen askerî iktâlar Sancar döneminde bu iktâlar da babadan oğula intikal eder hale geldi.  Melik Şehzadelerin ve Diğer Devlet Adamlarının Askerleri Eski Türklerdeki ülke topraklarının yönetiminin hanedan üyelerine taksim edilmesi geleneği (ülüş) Selçuklu döneminde de devam etmekteydi. Şehzadeler melik unvanı verilerek eyaletlere vali olarak gönderiliyordu. Keza büyük komutanlar da eyalet veya vilayet yöneticisi olarak tayin ediliyorlardı. Bunların kendilerine bağlı gulâm askerleri de vardı. İhtiyaç olduğunda Sultanın emriyle askerleriyle birlikte orduya katılırlardı. Şehzadeler Selçuklu ailesinin mensupları olmakla beraber, aynı zamanda birbirlerinin rakipleri idiler. Siyasî varlıklarını sürdürebilmeleri için bu askerler büyük önem taşımaktaydı. Türkmenler Türkmenler (Oğuzlar) Selçuklu Devletinin bel kemiğiydi. Bunların devletin kuruluşunda ve hakimiyetin yayılmasında büyük emekleri olmuştur. Türkmenlerin bir kısmı zamanla yerleşik hayata geçmiş olsa da, asıl büyük kısmı bozkır hayatının gereği olarak merkezî otoritenin "boyunduruğu" altına girmeye yanaşmamakta, ama devletle karşı karşıya gelmemeye de özen göstermekteydiler. Sultanlar ise devletin aslî unsuru olan Türkmenleri, Nizâmülmülk'ün de tavsiyeleri doğrultusunda küstürmemeye, hoş tutmaya çabalıyorlardı. Yerleşikleri rahatsız ettiklerinde onları uyarıp cihada (Rûm'a yani Anadolu'ya, Hıristiyan Bizans üzerine) teşvik ediyorlardı. Zaman zaman da merkezî ordunun seferlerine takviye güç olarak katılırlardı. Tâbîlerin Yardımcı Kuvvetleri Tâbî hükümdarların yükümlülüklerinden biri de yapılan anlaşmanın gereği olarak istendiğinde askerleriyle yardıma gelip orduya katılmalarıydı. ADLÎ TEŞKİLÂT Nizâmülmülk'e göre hüküm sahibi sultandır; sultan İslâm hukukunu bilmiyorsa nâib tayin etmelidir. Dolayısiyle kadılar onun nâibleridir, yani onun adına hüküm verirler. Diğer İslâm devletlerinde olduğu gibi Selçuklularda da adalet kazâ ve vilayetlerde, yani bütün ülkede kadılar vasıtasiyle sağlanmaktaydı. Kâdi'l-kudât (kadılar kadısı, baş kadı) ise adlî teşkilâtın başındaki kişiydi. O sultan tarafından düzenlenen bir törenle tayin edilirdi. Kâdi'l kudât ve kadılar teorik olarak sultana ve dîvân-ı a'lâya bağlı olmayıp bağımsız karar vermekteydiler. Uygulamada ise yetkileri daha sınırlıydı; sultanın emirlerini yerine getiriyor ve onun tarafından azledilebiliyorlardı. Eyalet veya vilayetlerde ise valiye bağlıydılar. Kadılık makamına genellikle âlimler ve fakîhler soyundan gelenler atanıyor ve sıklıkla babadan oğula geçiyordu. Kadı, din ve şeriat (hukuk) ile ilgili bütün işlerde yetkilidir ve dîvân kendisini desteklemek zorundadır. Kadı aynı zamanda hâkimdir, yani örfî mahkeme işleri de ona düşer. Kadının, hukukî faaliyeti esnasında kullandığı kaynaklar, Kur'an, Hadîs, Hz. Peygamber'in arkadaşlarının ve İmamlar'ın sözleri, İcmâ', eskilerin ve İmâm-ı A'zam Ebû Hanife'nin koyduğu kaidelerdir. Kadılar günlük hayatla ilgili nikâh, boşanma, emlâk vs. alım satım işlemleri, vakfiyelerin düzenlenmesi ve tescili, vakıflarla ilgili anlaşmazlıklar, adi suçlar gibi muhtelif konularda yegâne karar mercii idiler.Büyük Selçuklularda hâssa ordusu mensupları ile ilgili davalara bakan ve kadıyı haşem ve leşkeri hazret unvanını taşıyan diğer bir kadı daha vardı. Bu kadı vakıflara da nezaret ederdi.  Kültür ve Medeniyet SELÇUKLU MEDENİYETİNİ HAZIRLAYAN ORTAM NİZÂMİYE MEDRESELERİ İLİM VE EDEBİYAT MİMARÎ VE SANAT SELÇUKLU MEDENİYETİNİ HAZIRLAYAN ORTAM X. yüzyılın ortalarından XI. yüzyılın ortalarına doğru geçen zaman diliminde Selçuklular bozkır hayat tarzından, kültüründen cihan devletine, diğer bir deyişle imparatorluğa, yani yeni bir medeniyete doğru adım attılar. Onlar aslında dört önemli süreci birlikte yaşadılar: Müslüman olarak din değiştirdiler. Bozkırdan Horasan'a inerek yaşadıkları coğrafyayı değiştirdiler ve bununla birlikte yerleşik hayata adım attılar. Geldikleri bu topraklarda yürürlükte olan idarî tecrübeden, birikimden yararlandılar, gulam sistemini benimseyerek devleti idari olarak örgütlediler. Kısa sürede birlikte yaşanan bu hızlı dönüşüm, peşinden imparatorluğu ve medeniyeti getirdi. Selçuk Bey ve ona bağlı Oğuzlar X. yüzyılın ortalarında İslâmiyeti kabul ettiler. İslam Peygamberine 610 yılında Mekke'de ilk vahyin inişiyle başlayıp dalga dalga yayılan İslam, kısa zamanda İran, Horasan ve Mâverâünnehr'e ulaşmıştı. X. yüzyıla gelindiğinde bütün bu coğrafyaya hakim olan inanç artık sadece İslamiyet idi. Selçuk Bey Cend'de iken buraya komşu olan Müslüman Sâmânîler ise bölgenin iki süper gücü Karahanlı ve Gazneli devletleri arasında ömrünü tamamlamaya yüz tutmuştu. İşte böyle bir ortamda henüz Müslüman olan Selçuklular siyasî ortamın fırsatlarını, boşluklarını gayet güzel değerlendirerek önce Mâverâünnehr'e indiler. Sonra da Gaznelilerin elindeki Horasan eyaletine hakim oldular ve burada devleti kurdular (1040) O tarihe kadar Selçuklu ailesinin etrafında sadece Müslüman Oğuzlar, yani Türkmenler bulunmaktaydı. Ancak onlar şimdi yerleşik hayatın hakim olduğu ve Müslüman, ama Türk olmayan toplulukların da yaşadığı yeni bir coğrafya üzerinde devlet kurmaktaydılar. Bu topraklarda köklü Sâsânî mirası üzerinde kurulan Abbâsî, Sâmânî ve Gazneli devletlerinin bürokratik geleneklerinin hakim olduğu bir idarî sistem de yürürlükteydi. Selçukluların bu gelişmiş, rayına oturmuş "müesses nizam'î görmezden gelerek, yönetmeye talip oldukları şehirli, yerli halka bozkır hayat tarzını dayatmaları herhalde mümkün değildi. Hal böyle olunca kurulan devlet bu fiilî durumu göz önünde bulundurmak zorunda kaldı. Zaten bu yeni sistem içinde görev yapabilecek yetişmiş bir kadro da mevcut değildi. Tabiatiyle Horasan'da Gaznelilerden geride kalan gulam sistemine tâbi bürokrat ve askerler ile ulema yeni Selçuklu devletinde kolaylıkla yer buldular. Böylece gulam sistemi de yeni devletin temel bir parçası haline geldi. Bu önemli gelişme, o zamana kadar Selçuklu varlığının yegâne kaynağı ve gücü olan Türkmenleri pek tabii ki rahatsız etti. Selçuklu hükümdarlarının tarihleri boyunca devletin aslî unsuru olan Türkmenleri gözettikleri, dengeleri korudukları ve ustaca yönlendirmelerle onların devlet otoritesi ve yerleşikler için bir tehlike olmaktan çıkarılmasını sağlayabildikleri oranda başarılı oldukları görülür. Nitekim devletin kuruluşunda etkin güç olan Türkmenler, ne yazık ki devletin yıkılışında da son darbeyi vuran güç olmuşlardır, Selçuklu Devletinin hükmettiği topraklarda Türkmen nüfusu giderek artmış olsa da, yerli ve yerleşik Türk olmayan nüfusun çoğunluğu teşkil ettiği bir gerçektir. İşte gulam sisteminin diğer önemli bir fonksiyonu da, herhalde bu söz konusu nüfusun Selçuklu fatihlerini bir işgalci ve sömüren olarak görmeyip, kendilerinin de sistemin bir parçası olduklarını fark etmelerini sağlamış olmasıdır. Dolayısıyla Selçuklu yönetimi yerli halkı "öteki" olarak kabul etmemiş, kendisine tâbi olduğu ve yükümlülüklerini yerine getirdiği müddetçe onların hak ve hukukunu gözeten, iktidarın nimetlerinden faydalandıran ve böylece "sosyal mutâbakat'î sağlayan âdil bir devlet modeli örneğini ortaya koymuş olmaktadır. Selçukluların kurduğu devleti imparatorluğa götüren diğer bir önemli faktör, pek tabiidir ki merkezî yönetimi güçlendirmiş olmalarıdır. Nitekim bunu en iyi başardıkları Sultan Melikşah döneminde imparatorluk her yönüyle zirveye çıkmıştır. Ancak bu zor gerçekleştirilen, ama ne yazık ki sürekli kılınamayan bir husustur. Hanedanların yönettiği devletlerin ortak çıkmazı ise iktidarın intikali meselesidir. Bunun önceden belirlenememesi ve bir kurala bağlanamaması, şehzadelerin iktidar mücadelesine girişmesine, dolayısıyla kan kaybına, istikrarsızlığa sebep olmuştur. Ancak rakibi olan diğer hanedan üyelerine gücüyle üstünlük sağlayan ve bunu kabul ettiren şehzadelerin sultan olduğu ve bu gücünü devam ettirdiği takdirde ülkede siyasî istikrar, huzur ve refah sağlanabilmiştir. İşte Büyük Selçuklu Devleti çok uzun süre olmasa da bu ortamı sağlayabilmiştir ki, medeniyet boyutuna ulaşabilmiştir. Yani merkezî otoritenin güçlü olduğu, Türkmenlerin ve yerli halkların hoşnut edildiği, böylece huzur ortamının sağlandığı dönemlerde Selçuklular medeniyeti oluşturan, eğitim, ilim, edebiyat ve düşünce hayatı ile mimarî ve sanat alanlarında gelişme kaydedebilmişlerdir. NİZÂMİYE MEDRESELERİ  Ortaçağ İslam Dünyasında bugüne de ulaştığı gibi, inanç açısından iki ana kol mevcut idi. Büyük çoğunluğu teşkil eden Sünnîlik ise de, ona muhalefet eden Şiîlik daha aktif idi. Kuzey Afrika, Mısır ve Suriye'ye hakim olan Fâtımî Devleti (909 -1171) Şîanın İsmailî kolu tarafından kurulmuştu. Irak'ta ve İran'ın büyük kısmında ise Deylemli Şîî hanedan Büveyhîler (932-1062) hüküm sürmekteydi. Sünnî Müslümanların lideri olan Abbasî Hilâfeti, Selçuklu Devleti kurulduğu dönemlerde işte bu emirliğin işgali altındaydı. 110 yıl (945-1055) süren bu işgal tabiatiyle Sünnî İslâm Dünyası için halledilmesi gereken büyük bir problemdi. Abbâsî halifesi el-Kaim Biemrillahîn bu zilletten kurtulmak için kısa zamanda İran'ı hakimiyetine alan, henüz 15 yıllık Selçuklu Devletinin sultanı Tuğrul Beyi daveti üzerine, Bağdad işgalden kurtarıldı ve böylece halifenin itibarı da iade edilmiş oldu.Ancak İsmailî Şîanın Sünnî İslam Dünyasına yönelik faaliyetleri de endişe verici boyuttaydı. Sünnîler Kahire'de el Ezherveyn Dârü'l Hikme'de yetiştirilen İsmailî dâierm (davetçi) yoğun bir mezhep propaganda faaliyeti ile karşı karşıya idiler. Bu durum pek tabii Abbasî hilafetini ve onun koruyuculuğunu üstlenen Selçukluları rahatsız etmekteydi. Selçuklular İsmailîlerin bu propaganda faaliyetlerini etkisiz kılmak, Ehl-i Sünnet akidesini güçlendirmek ve yaymak; ayrıca devlet yönetiminde ihtiyaç duyulan kadroların yetiştirilmesi ve maddî bakımdan fırsat eşitliğini sağlamak için adeta bir eğitim seferberliğine giriştiler. Sünnî İslam Dünyasının geleceği için büyük önem taşıyan bu büyük projeyi Sultan Alp Arslan'ın veziri Nizâmülmülk başlattı. Doğu İslam Dünyasında mescidler önceleri ibadet mekânı olmasının yanında diğer bazı fonksiyonları ile birlikte eğitim merkezleri olarak da kullanılmaktaydı. VIIL yüzyılda mescidler çalışanlarına maaş veren ve öğrencisinden ücret talep etmeyen eğitim merkezleri haline geldi. Büveyhî hakimiyeti döneminde X. yüzyılın sonlarında, birkaç bölgenin 32 yıl valiliğini yürüten hayırsever Bedr b. Hasaneveyh ise yeni bir uygulamayı başlattı. Yönettiği bölgelerde üç bin kadar mescidhan kurdu. Mescidin yanına şehir dışından gelen öğrencilerin konaklayacakları, yiyip içecekleri hanlar (yurtlar) yaptırdı. Daha ileri bir safha olan medreselerde ise artık öğrencilerin bütün temel ihtiyaçları karşılanmaya başlandı. Nizamiyelerden önce açılan medreseler mevcuttu. Ancak ilim adamları, tüccar veya devlet adamları tarafından yaptırılan ve/veya desteklenen bu medreseler Nizamiye medreseleri boyutunda değildi. Nişabur, Bağdat, Isfahan, Herat, Belh, Merv, Hargird, Basra, Musul gibi Irak ve Horasan'ın hemen hemen her şehrinde inşa edilen Nizamiye Medreseleri ise her şeyden önce vakıf kuruluşları idi. Yani müstakil bütçeleri, gelir kaynakları vardı; idarî ve eğitim personeline maaş veya aynî gelir ödenmekteydi. Öğrencilere ise yatıp kalkacakları odalar verilmekte, beslenme ihtiyaçları karşılanmakta, ayrıca burs da tahsis edilmekteydi. Bu yenilikler tabiatiyle eğitimi cazip hale getirmekte ve en önemlisi fakir öğrencilere imkan ve fırsat eşitliği sağlamaktaydı.  İslam hukukuna göre vakıfları şahıslar kurabildiğine ve kurucusunun adından dolayı Nizamiye adı verildiğine göre bu medreseleri yaptıran kişi şüphesiz Nizamülmülk idi. Ancak kamu yararı için yapılan vakıflara devlet arazi tahsis edebilmekte ve hazineden tahsisat ayırabilmekteydi. Dolayısıyla Selçuklu Devleti bu medreselerin yapılmasına büyük bir destek sağlamıştır. Bir medrese genellikle önceden belirlenen bir ilim adamı için inşa edilmekteydi. Nitekim Nişabur medresesi devrin meşhur ilim adamı İmamü'l Haremeyn el Cüveynî, Bağdat medresesi ise Ebû İshak eş Şirazî için yapılmıştı. Nizamiye Medreselerine fiâfiî olan, dolayısıyla fiâfiî fıkhı okutacak müderrisler tayin edilmekteydi. Bu durum vâkıfın (vakıf kurucu), yani Nizamülmülk'ün fiâfiî olmasından kaynaklanıyordu. Verilecek eğitimi bir mezhep ile sınırlama vakıf mantığı ile çelişiyor görünse de, bu tercih toplum tarafından vâkıfın inancında samimiyetiyle ilişkilendirilmekteydi. Dolayısıyla vâkıfın medreseye kendi bağlı bulunduğu mezhebin fıkhını okutacak bir müderris tayin etmesi doğal bir durumdu. Burada zikredilmesi gereken önemli bir durum ise medreselere fiâfiî müderris tayin edilmesine, kendileri Hanefî olan Selçuklu sultanlarının müdahale etmemesidir. Buna mukabil onlar ve diğer hanedan üyeleri de kendi yaptırdıkları medreselere Hanefî müderris tayin etmekteydiler. Nitekim Tuğrul Bey Nişabur'da, Melikşah (es-Sultan), eşi Terken Hatun (Terken Hatun), oğlu Mahmud (Muğîsiyye) ve kızı (el-Vakfiyye) ile kardeşi Tutuş'un gulâmı Humartegin (et-Tutuşiyye) Bağdat'ta Hanefîler için medrese inşa ettirmişlerdir. Anlaşılan odur ki Nizamiye Medreseleri kendi döneminde mezhepler arasında bir rekabete de sebep olarak bir çok Hanefî, ve Hanbelî (XII. yüzyılda Bağdat'ta) medresenin açılmasına öncülük etmiştir.  Bir medreseye genellikle bir müderris tayin edilmekte ve vefatına kadar da görevinde kalmaktaydı. Nadiren azledilmekte veya kendisi görevi bırakmaktaydı. Medreselerde verilen derslerin belli bir düzeni yoktu. Her müderris kendi uzmanlık alanlarına göre müfredatı belirlemekteydi. Ancak kuruluş hedeflerine uygun olarak müfredata dinî ilimlerin hakim olduğu görülmektedir. Genellikle Kur'an, hadis, Şafiî fıkhı ve usulü, Eş'arî kelâmı (İslâmın iman esaslarını aklî delillerle inceleyen ilim), Arap dili ve edebiyatı, edeb, riyâziye (matematik) ve ferâiz (miras hukuku) gibi dersler okutulmaktaydı. Az da olsa bazı medreselerde dinî ilimlerin yanında mantık, hendese (geometri), nücûm (astroloji) ve tarih gibi ilimlere de yer verilmekteydi. Mesela meşhur ilim adamı Gazzâlî'nin, Nişabur Nizamiyesinde İmamü'l-Haremeyn'den mezheb (fıkıh), hılâf, cedel, fıkıh usulü, mantık, hikmet ve felsefe okuduğu kaydedilmektedir. Ders günleri ve ders saatleri düzensizdi, bir standart yoktu. Her müderris ders günlerini ve saatlerini kendisi belirlemekteydi.  Öğrencilerin genellikle yirmi yaşlarında eğitime başladıkları ve dört yıl eğitim gördükleri bilinmektedir. Öğrenci mevcudunda da bir sınırlama olmadığı anlaşılmaktadır. Müderrisin şöhreti dersini takip eden öğrenci sayısını arttırmaktaydı. Mesela Cüveynî'nin derslerini hergün 300, hatta ömrünün son günlerinde 400 kadar öğrencinin dinlediği rivayet edilmektedir. Medrese eğitiminin genel özelliklerinden biri de öğrencinin istediği bir ilmi (dersi), herhangi bir şehirdeki bir medresede ilmiyle şöhret olmuş bir ilim adamından okuyabilmesiydi. Bu uygulama pek tabii eğitim ve ilim hayatına bir canlılık ve zenginlik katmaktaydı. Mesela ilim tahsil ederken on beş şehir dolaşarak belki de en çok seyahat eden meşhur tarihçi İbn Asâkir (ö. 1176) buna güzel bir örnektir.  Nizamiye Medreselerinin İsmailî fiîasının veya Bâtınîlerin propagandaları karşısında Sünnî inancı güçlendirdiği, bunun için yeni kadrolar yetiştirdiği, getirdiği imkânlarla eğitimi yaygınlaştırdığı, çağında ve sonrasında açılan yeni medreselere örnek teşkil ettiği kesindir. Ancak verilen eğitimin Şafiî fıkhı ve Eş'arî kelâmı ile sınırlandırılarak diğer mezhepleri gerilettiği, felsefe dersleri okutulmayarak İslam düşüncesinin gelişmesine engel olduğu, hatta para karşılığı öğretilen ilmin itibarı nı düşürdüğü gibi iddialar da ileri sürülmektedir. Yukarıda verdiğimiz bazı örnekler de göstermektedir ki İslam Dünyasında Nizamiyelerin dışında diğer mezheplerin görüşleri doğrultusunda eğitim veren bir çok medrese mevcuttu. Kuruluş amaçlarıyla doğru orantılı olarak genelde felsefe derslerinin verilmemesi doğru olmakla birlikte, ilgili öğrencilerin bu alanda öne çıkan ilim adamlarından medrese dışında ders aldıkları da bilinmektedir.Büyük Selçuklu Devletinin bu mirasını Türkiye Selçukluları Türkiye'de, Nureddin Mahmud Zengî ve Salâhaddin Eyyûbî elCezîre (Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Irak), Suriye ve Mısır'da bir çok medrese yaptırarak devam ettirmişlerdir.  İLİM VE EDEBİYAT Selçukluların siyasî başarılarının yanında İslâm ve Türk dünyasına ne kattığını ortaya koyabilmemiz için, dahil oldukları İslam dünyasının durumuna bir göz atmamız gerekir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi, Selçukluların tarih sahnesine çıktıkları XI. yüzyıl başlarında, siyasî istikrarsızlık yaygın hale gelmiş, Sünnî ŞÎÎ kutuplaşması oluşmuş, hatta Abbasî hilâfeti Şîî Büveyhîlerin işgaline maruz kalmıştı; dolayısiyle siyâsî bir birlik yoktu. Bu siyasî çekişmeler tabiatiyle itikadî ve fikrî husûmetleri de tahrik ediyordu. Selçuklular (Doğu) İslam dünyasında önce siyasî ve askerî maharetleriyle kısa zamanda merkezî bir yönetim kurarak birliği ve istikrarı sağlamayı başardılar. Daha sonra siyasette sağlanan bu başarıyı akılda ve gönülde de tesis etmek için eğitim seferberliğine girişip Nizamiyeleri ve diğer medreseleri kurdular. Zaman zaman mezhepler arası husumetler başgösterdiyse de bunlar önlenmeye çalışıldı. Nitekim Bağdat'ta Hanbelîler ile Şâfiîler arasındaki tartışmalar kavgaya dönüşünce, Bağdat Nizâmiye Medresesinin müderrisi Ebû İshak eş-Şîrazî'ye bir uyarı mektubu gönderilmişti. Vezir Nizamülmülk mektupta, medresenin bir mezhebi değil, ilmi korumak ve yüceltmek için kurulduğu ve mezhepler arasında bir ayrılığın veya tercihin söz konusu olamayacağını belirtmekteydi. Diğer taraftan Selçukluların tarih sahnesine çıktıkları tarihler dört asırlık İslam dünyasının kurduğu medeniyetin zirvesinde olduğu bir dönemdi. Abbasîlerin 830'da Bağdat'ta kurduğu Beytülhikme ve 1004'te Kahire'de Fâtımîlerin kurduğu Dârülhikme müesseselerinde yapılan çalışmalar, tercüme faaliyetleri süreci hızlandırmış, Huneyn b. İshak (ö. 873), Benî Musa kardeşler, Fârâbî (ö. 950), İbn Sînâ (ö. 1037), İbn Heysem (ö. 1040?), Bîrûnî (ö. 1061?) gibi dünyaya büyük abide şahsiyetler yetişmiş ve bunlar görüşleriyle, buluşlarıyla ilim dünyasına büyük katkılar sağlamışlardı. Ancak bazı ilim adamları İslam medeniyetinin XI. yüzyılda bir duraklama yaşadığı, buna da Selçukluların, hatta Nizamiye Medreselerinin sebep olduğunu iddia eden önyargılı görüşler ileri sürmüşlerdir. Aslında bu önyargı dönemin kaynaklarına da yansımıştır. Mesela tarihçi İbnü'l Esir'in Arslan Yabgu'nun oğlu Kutalmış için verdiği bilgi ilginçtir. O Kutalmış'ın "bir Türk olmasına rağmen" astronomi astroloji ilmini, eski ilimleri iyi bilmesine, sonra çocuklarının da bu eski ilimleri öğrenmesine ve bu ilimlerle uğraşanları himaye etmelerine hayret etmektedir. Önceki parlak dönemle kıyaslandığında Selçuklu devrinde ilmî faaliyetlerin aynı mahiyette ve seviyede olmadığı söylenebilir; ama bu onların duraklamaya sebep olduklarını göstermez. Aslında duraklamanın olup olmadığı bile tartışma konusudur. Bize ulaşan yazma eserlerin büyük kısmı Selçuklular döneminde ve sonraki asırlarda istinsah (kopya, çoğaltma) edilmiştir. X. yüzyıl öncesine ait çok az olan yazma eserler, XII. yüzyıldan itibaren artarak devam eder. Bu bize Selçuklu çağında ilmî geleneğin kesilmeyip artarak devam ettiğini gösterir. Nitekim İbn Sînâ'nın öğrencileri, Gazzâlî, Ömer Hayyam ve arkadaşları, Nizamülmülk, İmamü'l Haremeyn el Cüveynî, Ebu İshak eş Şirazî bu devirde yaşamışlardır. Tarih boyunca ilim ve sanatın gelişmesinde himaye unsuru büyük önem taşımıştır. Orta Çağ İslam ve Türk devletlerinde olduğu gibi, Selçuklularda da iktidar sahibi olan sultan, melik, vezir ve diğer bürokratlar ile servet sahiplerinin, saraylarında alim, edip veya şairleri toplayıp himaye ve teşvik ettiklerine şahit olmaktayız. Makam mevki sahiplerinin bu seçkin kişilere kol kanat germeleri, aslında onların şânındandı. Çünkü her yazılan eser kendisine övgüler düzülerek ithaf edileceği için, onun adının yayılmasına sebep oluyordu. Bir anlamda iktidar sahibi kendi lehine kamuoyu oluşturmanın zeminini sağlıyordu. Devlet adamları bu konuda büyük bir rekabet içindeydiler. Tabiatiyle bu gelenek de ilmî ve edebî eserlerin ortaya çıkmasını, ilim ve edebiyatın gelişmesini, yaygınlaşmasını tetikliyordu. Deni-bilir ki medreseler doğru kabul edilen bilgiyi topluma ulaştırmayı, himaye usûlü ise ilmin, dil ve edebî zevkin gelişmesini sağlamaktaydı. Selçuklu döneminde yaşamış, verdikleri derslerle veya yazdıkları eserlerle ilme katkısı olmuş bir çok ilim adamından bir kısmını aşağıda tanıtacağız. Bu şahsiyetlerin ortaya çıkmasında Selçuklu yöneticilerinin maddî manevî desteklerinin ne kadar etkili olduğu apaçık ortadadır. Gazzâlî Selçuklu çağında (Türkiye Selçukluları hariç) düşünce ve ilim hayatına damgasını vuran en önemli isim şüphesiz Gazzâlî'dir (ö. 1111). Asıl künyesi ve adı Ebû Hâmid Muhammed olup İmam Gazzâlî diye tanınır. Bu nisbe iplikçi olan babasının mesleğinden gelmektedir. 1058'de Tûs'ta doğmuş, ilk tahsiline burada başlamış, 5 yıl Cürcan'da eğitime devam ettikten sonra, 1080 yılında Nişabur'a giderek Nizamiye Medresesinde zamanın meşhur kelâm alimi İmamü'l Haremeyn el Cüveynî'nin öğrencisi olmuştur. Gazzâlî öğrenimi boyunca başta fıkıh olmak üzere hadis, akaid, gramer, mantık, kelam, hikmet ve felsefe okumuştur. Hocasının onun için "derin bir deniz", daha öğrenci iken yazdığı el-Menhûl isimli fıkıh kitabı dolayısiyle de ona "Beni sağken mezara gömdün; ölümümü bekleyemez miydin?" dediği rivayet edilir. Hocasının 1085'te vefatı üzerine Vezir Nizamülmülk'ün muhitine dahil oldu ve 1091'de Bağdat Nizamiyesinin müderrisliğine getirildi. Burada 300'e yakın öğrenciye ders verirken felsefe, Bâtınîlik ve tasavvuf üzerine araştırmalar da yaptı. Eselerinin en az yirmibeş kadarını bu son iki dönemde yazmıştır. Bu arada kazandığı şöhret, saygınlık, başarı bir tarafa, onun şüpheci tabiatı, kendisini ahlâkî bakımdan sorgulamaya yöneltti ve sonunda Bağdat'la bütün ilişkilerini kesme kararı aldı. İhtiyaç fazlası olan bütün servetini dağıttı. Medresedeki görevini kardeşi Ahmed'e bırakarak 1095 yılında Bağdat'tan ayrıldı. Şam ve Kudüs'ten sonra hacca gitti. Hacdan Bağdat'a, oradadan da Horasan'a geçti. Meşhur îhyâu Ulûmi'd Dîn, Kimyâyı Saâdet ve Eyyühe'l Veled gibi eserlerinin yanında, Bâtınîlik hakkındaki eserlerini de hep bu inziva döneminde yazmıştır. 1106'da ise Nişabur Nizamiyesinde tekrar öğretim görevine döndü. Bu dönüşünde Sultan Sancar'ın veziri ve Nizamülmük'ün oğlu Fahrülmülk'ün etkili olduğu anlaşılmaktadır. Bu dönemde o artık "O zaman mevki kazandıran ilmi öğretiyordum; şimdi ise mevki terkettiren ilme çağırıyorum." demektedir. Nitekim kendisi 3 yıl sonra bu görevini de bırakarak memleketi Tûs'a dönmüştür. Evinin yanına medrese ve hankâh yaptıran Gazzâlî, ömrünün son yıllarını ders vermek, gönül ehliyle sohbet etmek ve eser yazmakla geçirdi. Gazzâlî İslam düşünürleri arasında en çok eser verenlerdendir. Fıkıh, mantık, kelam, felsefe, tasavvuf ve ahlak alanlarında yazdığı eserlerin 400 civarında olduğu söylenmekte ise de, bunların bir kısmının ona yanlışlıkla isnat edildiği, diğer bir kısmının da seçmeler veya özetlerden oluştuğu tespit edilmiştir. Nasihatname türündeki Nasîhatü 'l-Mülûk adlı eserini Sultan Muhammed Tapar veya Melik Sancar'a ithafen yazmıştır. Selçuklu sultanlarının ilim adamlarına tavrını gösteren şu kayıt da konumuz açısından önem taşımaktadır. Gazzâlî'yi çekemeyenler, Hanefi mezhebine muhabbetini bildikleri Sultan Sancar'a onun Ebû Hanife aleyhinde sözler söylediğini iddia ederler. Sultan işin aslını bizzat Gazzâlî'den öğrenmek ister. Huzuruna getirilen Gazzâlî'yi tahtına oturtarak ona büyük hürmet gösterir. O işin aslını engin ifade gücüyle arzedince, sultanın ona saygısı daha da artar. Onun görüşleri sadece kendi dönemini değil, o günden bugüne İslam düşüncesini etkilemiştir. Gazzâlî'nin düşünce sistemi kelam, felsefe ve tasavvuf arasında yeni dengelerin kurulmasına sebep olmuş; hatta ondan sonra bu alanlarda yeni yönelişler ortaya çıkmıştır. Oryantalistler onunla İslam düşüncesindeki canlılığın durduğunu iddia ederler. Halbuki bu değişim bir ilmî durgunluğun değil, bir modelin, kuramsal çerçevenin (paradigma) sağlamlaşmasının sonucudur. O önceki bütün düşünce tarzlarını incelemiş ve bunların sonraki temsilcilerini ciddi bir sorgulamaya yöneltmiştir. Mevcut birikimi çok iyi anlamaya çalışmış, eleştirel gözle yorumlamış ve hep sistemleştirme çabası içinde olmuştur. Nizamülmülk Selçuklu tarihinde büyük devlet adamlığıyla, kurduğu Nizamiye Medreseleriyle ve yazdığı eserle iz bırakan bir şahsiyettir. Künyesi ve adı Ebu Ali Hasan olup 1018'de Tûs'ta doğdu. Nizamülmülk lâkabı, Sultan Alp Arslan tarafından vezirliğe getirdiğinde Abbasi halifesi tarafından verilmiştir. Halep, Isfahan ve Bağdat'ta hadis okudu; inşâ ve hitabet sanatında kendisini geliştirdi. Babasıyla birlikte Gaznelilerin Horasan valisinin yanında çalıştı. Selçuklular Horasan'ı ele geçirip devlet kurunca, baba oğul onların hizmetine girdiler. Melik Alp Arslan'ın, sonra babası Çağrı Beyin yanında çalıştı. Çağrı Bey vefat edince Horasan'ı yöneten Alp Arslan sultan olunca Kündürî'yi azledip Nizamülmülk'ü vezirliğe getirdi (1063). 29 yıl Alp Arslan'ın ve oğlu Melikşah'ın vezirliğini yaptı. Siyasî dehasıyla devlet idaresinde, taht değişikliklerinde, isyanların bastırılmasında, savaşların kazanılmasında etkili oldu. Askerî iktâ sistemini yerleştirdi. İsmailî ve Bâtınîlerin propagandalarına set çekmek için Nizamiye Medreseleri eğitim projesini yürürlüğe koydu. Sultan Melikşah'ın isteği üzerine meşhur Siyâsetnâme isimli eserini yazdı. Bu eser siyasetname türünün genel özelliklerinin yanında, farklı olarak bir devlet teşkilatında bulunması gereken makam ve memuriyetleri de ele alır. Bunların özellikleri, neden gerekli oldukları hikâyelerle pekiştirilerek anlatılır. Bu bakımdan Selçuklu devlet teşkilatının bizzat kendisini olmasa da, onda olması gereken hususları ele alması büyük önem taşımaktadır. Ömer Hayyam Selçuklu devrinin meşhur simalarından Ömer Hayyam, günümüzde daha çok rubaileriyle tanınır. Ancak o şairliğinin yanında İbn Sînâ ekolüne mensup büyük bir alim ve filozoftur. O cebir, geometri, astronomi, fizik, tıp ve müzikle uğraşmış, eserler vermiştir. Hayyam'ın analitik geometrinin gelişiminde etkisi büyüktür.  Üçüncü dereceden denklemlerin çözümü konusunda Decartes'a (ö. 1650) kadar aşılamamıştır. İşlemlerde irrasyonel sayıların da rasyonel sayılar gibi kullanılabileceğini ilk defa o ispatlamıştır. Hayyam'ın cebir ilmine de büyük katkısı vardır. Birçok cebir denklemini sınıflandırmış ve çoğuna çözüm önermiştir. Denklemlerin birden fazla köklerinin bulunabileceğini göstermiş ve bunları kök sayılarına göre sınıflandırmıştır. O üçüncü dereceden denklemleri sistemli bir şekilde çözdüğü için cebirde Hârizmî'yi aşmıştır. Hayyam cebirsel olguların geometrik olgular halinde ortaya çıktığını savunduğu için, yine Descartes'tan çok önce nümerik ve geometrik cebir arasındaki boşluğu kapatmada büyük bir mesafe almıştır.  Sultan Melikşah Ömer Hayyam'ı 1074/5 yılında Isfahan'a davet etmiş ve Ebû Hâtim İsfizarî (ö. 1121'den önce), Meymûn el-Vâsıtî, Abdurrahman Hâris ve Muhammed Hâzin'den oluşturulan heyetin başına getirmiştir. 1083 yılında burada kurulan rasathanede bu heyet gözlemler yaptı ve Zîc-i Melikşâhî (yıldız almanağı, kataloğu) ile Celâlî Takvimini hazırladılar. Güneş yılına göre hazırlanan bu takvim en mükemmel takvimlerden biriydi. Adını Sultan Melikşah'ın Celâleddin lâkabından almıştır. Yılbaşının yılın belli bir gününe denk düşmesi ve bunun değişmeksizin böyle kalması, astronomların en çok istedikleri bir şeydi. Bu heyet mevcut Yezdicerd ve İskender takvimlerini inceledikten sonra, bunları düzeltmektense yeni bir takvim tertibine karar vererek Celâlî Takvimini oluşturdu. Bu takvime göre güneş yılı uzunluğu 365,2424 (modern ölçümlere göre 365,2422) gündür, dolayısiyle hata payı 5000 yılda 1 gündür. Takvimin başlangıcı 15 Mart 1079 idi. Ay adları eski Fars takvimindeki gibi olup, sonlarına "kadîm" yerine "celâlî" kelimesi getirilmiştir. Gregoryen'den 500 yıl kadar önce düzenlenen Celâlî Takvimi, mevsimlere tam olarak uyduğu için doğru tarihleme veren yanılgısız takvimlerin ilkidir. Gregoryen Takvimi bu takvim örnek alınarak tertip edilmiştir.  Hayyam'ın şairlik yönü kendi döneminde değil, sonraları ortaya çıkarılmış ve bu yönüyle tanınmıştır. Şiirleri rubailerden ibarettir. Rubai şairin genellikle başkalarına açmayı düşünmediği duygu ve düşüncelerini rahatlamak için kullandığı bir kalıptır. Onun rubailerinin çoğunda, insanın yokluktan gelip yokluğa gittiği için, yaşadığı anı iyi değerlendirmesi gerektiği düşüncesi ve derûnî bir hüzün hakimdir. Ona göre varlık bir muammadır; onu çözmeye çalışmak boşuna kürek çekmektir. Hayyam'ın rubailerinin rağbet görmesinde, düşüncelerinin yanında derin konuların yalın bir dille ifade edilmesi de etkili olmuştur. Rubailerinde şaraba çokça yer vermesi, bazılarının onun sarhoş ve rindmeşrep birisi olduğuna hükmetmelerine sebep olmaktadır. Bunu iddia edenler İslam edebiyatında sembolik anlatımın (mecaz) ne kadar rağbet gördüğünü unutmaktadırlar. Bu nedenle Hayyam'ın melâmî meşrep bir şair olduğunu söylemek, herhalde daha doğru olur. Onun rubaileri ilk defa XV. yüzyılda Tarabhâne isimli müstakil bir eserde toplanmıştır. Bu eserde 559 rubai bulunuyordu ancak zamanla bu sayı artmıştır. Ebû Hâtim İsfizârî Selçuklu çağında müspet ilimlerden matematik ve astronomide öne çıkan diğer bir ilim adamı ise Ömer Hayyam'ın Celâlî Takvimi heyetinde yer alan Ebû Hâtim İsfizârî'dir (ö. 1121'den önce). O meteorolojik olayların açıklanması ve ağırlık ölçülerinin nasıl kullanılacağıyla ilgili risaleler yazmıştır. Arşimet Kanunundan faydalanarak mîzânü'l gısse adını verdiği hidrostatik teraziyi icat etmiştir. Bu terazi kıymetli bir eşyanın yapımında kullanılan altın ve gümüşün saflık oranını ve katışıksa, ne oranda yabancı metal içerdiğini tespit etmektedir. İsfizârî terazisini Sultan Sancar'a takdim etmek için Merv'e gitmiş ve orada vefat etmiştir. Rivayete göre ölüm sebebi, bu terazi ile sultanın hazinedârının bazı değerli eşyayı sahteleriyle değiştirdiğinin anlaşılacağı ve bu nedenle onun öldürülebileceği endişesiyle duyduğu aşırı üzüntüdür. El-Harakî Filozofluğunun yanında matematik, astronomi ve coğrafya alimide olan el Harakî (ö. 1158), önce fıkıh ve hadis okumuş, sonraları Merv'e yerleşip hisab, hendese ve felsefeye yönelmiştir. Kimlerden ders aldığı bilinmiyor ise de Batlamyus, İbn Sînâ ve Ebû Cafer el-Hâzin'in kitaplarını okuduğu eserlerinden anlaşılmaktadır. En meşhur eseri et Tebsırafîîlmi'l Hey'e'yi Sultan Sancar'ın veziri Nasîrüddin Mahmud elHârizmî'nin oğlu Emîr-i Hâcib Şemseddin Ali'ye ithaf etmiştir. Müntehe'l îdrâk isimli eserini ise, öğrencilerine aklî ve riyazî ilimleri öğretmek için yazdığını belirtmektedir. O çalışmalarında kozmografya ile coğrafyayı ayrı bölümlerde ele alarak, X. yüzyıl ortalarında fizikî coğrafyayı riyazî coğrafyaya bağlamaya yönelik akıma yeni bir yön kazandırmıştır. Mevcut astronomi ve coğrafya bilgilerini özetleyen el Harakî, İbnü'l Heysem ve Hâzin'in gezegen ve yıldızların hayal mahsulü daireler üzerinde değil, iç içe, düzenli ve devamlı dönen küresel yüzeyler üzerinde hareket ettikleri görüşünü açık ve inandırıcı bir hale getirmiştir. Eski Latince eserlerde onun eserinden bahsedilmekte, ayrıca bahsedilen iki eserinin XIII. yüzyılın büyük filozof ve astronomu Kutbüddin Şirâzî'nin kaynakları arasında geçtiği de görülmektedir.  Abdurrahman el-Hâzinî Ebu'l Huseyn Ali el Hâzin'in Bizans asıllı kölesidir. el-Hâzinî mahlası efendisinin Merv'deki Selçuklu sarayında hazinedar olmasından kaynaklanmaktadır. Sahibinin de desteğiyle iyi bir eğitim aldı; felsefe ve matematik okudu. Sultan Sancar döneminde, sarayın da himayesiyle araştırmalarını sürdürdü. İslam dünyasında orijinal gözlemler yapmış yirmi astronomdan biri olan el-Hâzinî, uzun yıllar en güvenilir olarak kabul edilen zîcinin bulunduğu ez Zîcu'l Mu'teberi's Sancarî es Sultânî ile İslam dünyasında teraziler hakkında yazılan en önemli eser olan Kitabu Mîzâni'l Hikme'sini Sultan Sancar'a ithaf etmiştir. Mîzânü'l hikme adını verdiği bu hidrostatik terazi hassaslık bakımından öncekilerden daha üstündü.  Sultan Melikşah'tan sonra siyasi buhran baş göstermesine rağmen, Sultan Tapar zamanında riyaziye ve heyet ilminde meşhur olan Muhammed el Beyhakî, Isfahan Rasathanesinde çalışmalarına devam etti. Tapar'ın oğlu Mahmud ise Bedîu'lUsturlâbî lâkaplı Ebu'l-Kasım Hibetullah'ı (ö. 1139/40) Bağdat'ta sultanın sarayında yapılan rasatların başına getirdi. Bu alim, el Mu'ribü'l Mahmûdî adını verdiği sultan adına bir zîc hazırladı. el Usturlâbî ayrıca usturlab vs. imal etmesiyle meşhurdu ve bu işten büyük bir servet kazanmıştı. Hârizmşah Muhammed ve Atsız'ın himayesinde olan Zeynüddin el Cürcânî (ö. 1137) tıp sahasında değerli eserler vermiştir. Bunlar arasında Zahîre-i Hârizmşâhî adlı kitabı haklı bir şöhret kazanmıştır. Dinler tarihi hakkındaki meşhur elMilel ve'nNihâl'vn yazarı eş Şehristânî (ö. 1153), eserini Sultan Sancar'ın veziri Ebu'l Kasım Muhammed'e ithaf etmiştir. Yine o İbn Sînâ'ya itirazlarının yer aldığı elMusâra a'nın müellifidir. Selçuklu sultanlarının tabibi Ebu'lBerekât Hibetullah b. Melkâ (ö. 1165) da yine İbn Sînâ'nın Kitabü flSifâ 'sındaki pek çok görüşünü Kitabü 'l Mu 'teber adlı felsefe kitabında tenkit etmiştir.XII. asrın ikinci yarısı ile XIII. yüzyılın ilk çeyreğinde Selçuklular ve onların takipçisi olan Hârizmşah, Zengî ve Eyyûbî devletleri sahalarında çok sayıda ünlü alim ve felsefeci yetişti. Bunların arasında felsefe ve kelam sahasında fiihâbüddin Yahyâ b. es-Suhreverdî (ö. 1191) ile Fahreddin er-Râzî (ö. 1209) iki önemli örnektir.  Selçuklu dünyasında imparatorluk yapısının gereği olarak farklı alanlarda, farklı diller kullanılmaktaydı. Selçuklu sarayında ve kısmen orduda, Türkler kendi aralarında Türkçe konuşmaktaydılar. Fars kültürünün baskın etkisiyle bürokrasinin, yani devletin resmî dili Farsça, medrese ve ilmin, hukukî belgelerin dili ise Arapçaydı. Hal böyle olunca Türkçe yazı dili Karahanlılarda olduğu kadar gelişme imkânı bulamadı. Selçukluların tâbii Hârizmşahların merkezi olan Hârizm bölgesi bu konuda bir istisna teşkil etmektedir. Meşhur lügat alimi ve Keşşâf isindi Kur'ân tefsirinin yazarı Zemahşerî (ö. 1144), Hârizmşah Atsız'a ithaf ettiği, Arapça bir lügat olan Mukaddimetü'l Edebi Hârizm Türkçesine de tercüme etmiştir. Bu eser bir bakıma Mahmud Kâşgarî'nin eserini tamamlar mahiyette olduğu için önemlidir. Ayrıca Hârizm sahasında Yesevî halifelerinin, özellikle Hakîm Süleyman Ata'nm (ö, 1186/7) şeyhini taklid ederek yazdığı hikmeâer (Bakırgan Kitabı), manevî tesirlerinin yanında Türkçenin de yaşatılmasına katkı sağlamıştır. Yine muhtemelen Muhammed b. Kaysîn yazıp Celâleddin Hârizmşah'a sunduğu Tibyânü'l Lugâti't Türkî alâ Lisâni'l Kanglı isimli lügat de geç de olsa bu sahada yazılmış önemli bir Türk dili yadigârıdır. Selçuklularda bürokrasi dilinin Farsça olması, tabiatiyle dönemin nazım ve nesir dilinin de Farsça devam etmesine sebep olmuştur. Denebilir ki Fars dili etkili bir edebî dil haline gelmesini, Gazneli ve özellikle Selçuklulara borçludur. Yukarıda da belirttiğimiz gibi üst mevkilerdeki Selçuklu yöneticileri, özellikle Sultan Melikşah ve Sancar, saraylarını birer ilim ve edebiyat merkezi haline getirmişlerdir. İşte bu muhitlerde şairler divanlarını hep Farsça yazmışlardı. Bazı sultanlar ve hanedan üyeleri bizzat Fars şiirinden hoşlanmaktaydılar ve edebî bir zevk sahibiydiler. Hatta bunlardan Farsça rubai yazanları bile vardı. Veys üRamînin müellifi Fahreddin Gurgânî Tuğrul Beyin, Emîrü'ş Şuarâ Burhanî ise Sultan Alp Arslan'ın, sonra da oğlu Melikşah'ın himayesinde bulunmuşlardır. Sultan Melikşah'ın melikü'şşuarâsı meşhur Muizzî (ö. 1124-27) idi. Bu şair daha sonra Sultan Berkyaruk, Tapar ve Sancar'ın da yanındadır. Yine Reşidî-i Semerkandî, Fahrü'ş Şuarâ Muhammed, Melikşah'ın meddahlarındandı (methedici). Ebu'l Mefahir-i Râzî ise Sultan Tapar'ın himayesindeki şairlerdendi.Sultan Sancar da uzun süren saltanatı süresince bir çok alim ve şairi sarayında himaye etmiştir. Kasideci Enverî, Edib Sâbir, Reşid-i Vatvat, Arapça ve Farsça kasideleriyle bilinen Abdülvâsi Cebelî, Hasan-ı Gaznevî gibi bir çok şair ve ilim adamı onun yanındaydı. Sultan Alp Arslan'nın oğlu Toganşah'ın nedimi Ezrakî-i Herevî de dönemin önemli şairlerindendir. MİMARÎ VE SANAT Büyük Selçuklular, daha önce kurulan, çağdaşı ve komşusu olan Karahanlı ve Gazneli devletlerinin birikiminden faydalanarak Türk mimarisinin gelişmesine katkı sağladılar. Kurulan devletin kısa zamanda imparatorluk boyutuna ulaşması, gelirlerin artmasına, dolayısiyle de refah seviyesinin yükselmesine sebep oldu. Diğer taraftan İslam ve Türk kültüründe kamu binalarını vakıfların yapması ve vakıf müessesesinin insan tabiatının aynı zamanda içe ve dışa dönük yönünü gayet güzel ifade etmesi, bu eserlerin yapılmasını özendirmiş ve teşvik etmiştir. İmkân, ortam ve niyet oluşunca ortaya toplumun yararlanacağı sayısız mescid (cami), medrese, hankah/zaviye, han, kervansaray vs. inşa edilmeye başlanmıştır. Yaptıkları bu abidelerin plan, mimari ve süslemeleri, şüphesiz onların inanç, zevk ve estetik anlayışlarının bir yansımasıdır.   diyabakır ulu cami güneş saati Mescid-i Cumalar Selçuklular, Karahanlıların ve Gaznelilerin daha önceki uygulamalarını daha ileriye taşıyarak abidevi bir cami mimarisi ortaya koydular. Özellikle mihrap önündeki kubbeli mekanı geliştirdiler. Böylece bütün Türkistan'a ve İran'a dört eyvanlı, avlulu ve mihrap önü kubbeli bu cami modeli hakim oldu. Büyük Selçuklulardan bize ulaşan ilk mescid (cami), önemli kısımları Melikşah zamanında yapılan Isfahan Mescid-i Cuması (Cuma namazı kılman mescid)'dır. Kitabelerinden anlaşıldığına göre, 1080 tarihli büyük mihrap kubbesi Melikşah, avlu dışında kuzeydeki Kümbed-i Hâkî denen küçük kubbeli mekan ise 1088 yılında Melikşah'ın eşi Terken Hatun adına veziri Tâcülmülk tarafından yaptırılmıştır. Dört eyvanlı avlu ve revaklar ise Melikşah sonrası Selçuklu döneminden kalmadır. Daha sonraları bir çok defa yapılan ilave ve tadilatlarla mescid genişletilmiştir.Bu mescid-i cumanın özelliği, mihrabın önünde, payeli kısmın ortasında yükselen ve avlu tarafında büyük bir eyvana bitişen muazzam kubbeli mekandır. Bu bölümün harimin diğer kısımlarından belirgin bir şekilde ayrılması, buranın sultanın Cuma namazını kılması için ayrıldığını gösterir. XII. yüzyılda ise avlu cephelerinin her birinin ortasına birer eyvan yapılarak dört eyvanlı cami tipinin (klasik Asya cami tipi) en görkemli örneklerinden biri ortaya çıkmıştır.  Daha sonra inşa edilen İran'daki Selçuklu camileri küçük ölçekli, tuğladan yapılmış, hafif sivri, tromplu kubbelerle Isfahan'daki Melikşah kubbesini izlerler. Selçuklu camileriyle başlayan yenilikleri tek bir planda toplayan ilk eser ise 1135 tarihli Zevvare Mescid-i Cumasıdır. Bu abide mihrap önü kubbesi ile dört eyvanlı ve minareli bir cami olarak büyük bir gelişmenin öncüsü olmuştur. Karahanlı ve Gazneli ribat ve saraylarında uygulanan dört eyvanlı plan şeması, ilk defa burada, bir camide uygulanmıştır. 7.45 m. çapındaki kubbe, planda yerini almıştır. Bu plan sonraki camilerde de uygulanmıştır.  Sultan Tapar'ın Gülpayegan'da (Cerbâzekân) yaptırdığı mescid-i cumanın ise, kare bir mekan üzerine mukarnaslı tromplarla hafif sivrilen bir kubbesi vardır. İçi Terken Hatun kubbesi gibi geometrik çizimlerle süslenmiş, dışarıda tromplar gizlenmiştir. Yine Sultan Tapar'ın yaptırdığı Kazvin Mescid-i Cuması ise kalın tuğla duvarlar üzerine güçlü düz tromplarla çok sade fakat görkemli bir kubbe yapısına sahiptir. Duvarlarında Gazne'deki Sultan Mesud'un sarayındaki gibi, üç dilimli kemerlerden bir friz ile üstünde çiçekli kûfî ile yazılmış bir kitabe kuşağı, bu sade mekana bir zenginlik katmaktadır. Yine bu şehirde aynı hükümdarın zamanında yapılan Mescid-i Haydariyye de diğer bir Selçuklu eseridir.  Selçuklu kubbelerinin gelişmiş zengin iç yapılarına rağmen, dışları süslemesiz sade, sık tuğla örgülü, kübik ve masif yüzeylerle kaplıdır. Kübik gövde üzerinde, sekizgen bir geçişten sonra hafifçe sivrilen kubbe, Selçukluların geliştirdiği bir kubbe tipidir; dolayısiyle dıştan hakim bir konumda görünen kubbe ile orijinal bir cami mimarisi ortaya çıkmıştır. Gaznelilerin daha önce uyguladığı kubbeeyvan birleşmesini de Selçuklular geliştirmişlerdir. Minareler Müslüman Türkler tarih boyunca coğrafî ve kültürel özeliklere göre çeşitli minare tiplerini uygulamışlardır. Büyük Selçuklular da İran'da ince ve uzun, silindirik minareleri benimsemişlerdir. En eski Selçuklu eseri olan, 1058 tarihli, Tuğrul Bey zamanından kalan Damgan Mescid-i Cumasının minaresi, yukarıya doğru incelerek yükselen silindirikti. Ortasında mavi ve firuze sırlı kare panolardan kabartma örgülü kûfî kitabe kuşağı bulunan bu minare, aynı zamanda Selçukluların ilk çinili mimarî eseridir. Keza Sâve'deki Mescid-i Meydan'ın minaresi Tuğrul Bey zamanında 1061, Zevvare'deki Mescid-i Pamenar'ın minaresi ise Alp Arslan zamanında 1068 yılında yapılmıştır. Kümbed ve Türbeler Selçuklulur zamanında iki tip mezar yapısına rastlanır: Kümbed ve türbe. Kümbedler genellikle altta mumyalık katı bulunan silindirik veya çokgen gövdeli yapılardır. İçten kubbe, dıştan külahla örtülüdür. Türbeler ise mumyalık bulunmayan, kare planlı ve üzerleri kubbeyle örtülü yapılardır. Mescidlerde olduğu gibi kümbedlerde de Büyük Selçuklular, Karahanlı ve Gazneli geleneğine bağlanır. Dâmgân'da silindirik gövdeli Çihil Duhteran (Kırk Kızlar) Kümbedi ile Isfahan'ın güneyinde Eberkûh'da sekizgen Kümbed-i Ali, Tuğrul Bey zamanından kalan en eski kümbedlerdir. Kümbed-i Ali İran'daki tuğla kümbedlerin aksine taştan yapılmıştır. Kazvin ve Hemedan arasında 1067 ve 1093 tarihli daha gelişmiş iki kümbed örneği günümüze ulaşmıştır. Bunlar sekizgen planlı, köşeler silindirik kuleli ve çift kubbelidir, tuğladan yapılmıştır. Kümbedlerden birinde iki, diğerinde bir kulenin içinde merdivenler vardır. Kitabeleri ve Türk süsleme sanatının bir hazinesi olan çok zengin tuğla süslemeleri vardır. İç duvarlar da Selçukluların en eski, renkli kalem işleriyle donatılmıştır. Bunlara yakın uslûpta yapılmış diğer bir kümbed de Demâvend'de bulunmaktadır.  XI. yüzyıl sonunda Serahs'ta (Türkmenistan) yapılan Ebu'l-Fazl, Meyhene'de Ebu Said ve Vekilbâzâr'da Abdullah b. Büreyde türbeleri, bilinen en eski Selçuklu türbelerindendir. Sultan Sancar'ın Merv'deki 1157 tarihli türbesi ise Büyük Selçukluların türbe mimarisinde gösterdikleri gelişme ve yeniliklerin bir toplamıdır. 17 m. çapındaki kubbesiyle Dünya mimarisinin önemli eserlerinden biridir.   Türkmenistan'ın Mari şehrinde bulunan Hakem El Gıfari (ra) ve Bureyde Bin Elsem (ra) sahabelerinin mezarının bulunduğu türbe Ribatlar (Kervansaraylar) Karahanlı ve Gaznelilerin geliştirdikleri ribat mimarisini devam ettiren Büyük Selçuklular, genellikle kare planlı, dört eyvanlı, revaklı avlulu ribatlar yapmışlardır. Anuşirvan (1029-1049) ve Za'feranî (XI. yy.) ribatları ilk Selçuklu ribatlarıdır. Ancak Büyük Selçuklu döneminden kalan en önemli ribat, Nişabur Serahs arasında, 1114/5'te Sultan Tapar döneminde inşa edilen Ribat-ı Şeriftir. Gazneli dönemi eseri Ribât-ı Mâhî'ye benzeyen bu ribat, kareye yakın asıl yapı ile bunun önünde yatık dikdörtgen bölüm ve dört eyvanlı bir avlu etrafında sıralanmış mekanlardan oluşmaktadır. Dıştan kaleye, içten ise bir saraya benzer zenginliktedir. Kitabelerinden anlaşıldığına göre, eşi Sultan Sancar ile birlikte Oğuzların elinde esir iken Terken Hatun 1154/5'te bu ribatı tamir ettirmiştir. Medreseler: Büyük Selçukluların başta Nizamiye Medreseleri olmak üzere bir çok medrese yaptırdıkları bilinmektedir. Ama ne yazık ki bunların büyük kısmı günümüze ulaşamamıştır. Karahanlılarda başlayan eyvanlı, avlulu şemayı geliştirerek devam ettirmişlerdir. Saraylar: Saraylar da insanların ve tabiatın verdiği tahribat nedeniyle günümüze ulaşamamıştır. Büyük Selçukluların son başkenti Merv'de Sultan Sancar döneminde yoğun bir imar faaliyeti yürütülmüştür. Burada içerisinde mescid-i cumanın, Sultan Sancar'ın türbesinin de bulunduğu, 4 km2'lik bir alanı kaplayan Sultan Kale'de saray da bulunmaktaydı. Bu sarayın 45x39 m. boyutunda, elli odalı olduğu bilinmektedir. SELÇUKLU TARİHİ KRONOLOJİ CETVELİ 744 :Gök Türk İmparatorluğunun yıkılışı. 775 :Bir kısım Oğuz ve Karluk boylarının Uzakşark’tan Türkistan’a (Maveraünnehr’e) doğru göçleri. 999 :Karahanlıların Samani devletini yıkmaları ile Müslüman Türklere İslam ülkeleri yolunun açılması. 1004 :Arslan Yabgu’nun İsmail Muntasır'a karşı İlig Nasr Han'la birleşmesi ve Samanlı Devleti’nin tam anlamıyla Tarihe karışması. 1007 (Tahmini) :Selçuk Bey'in Cend kentinde ölümü. 1018 :Çağrı Bey’in 3000 süvari ile Buhara civarından şarki Anadolu’ya akın yaparak Selçuklulara bir yurt araması. 1021 :Çağrı Bey'in Doğu-Anadolu seferinden dönüp Tuğrul Bey’e ulaşması. 1025 :Gazneli sultan Mahmut ile Karahanlı Yusuf Kadir Han'ın İran-Turan sorunlarını görüşmek üzere Semerkant yakınlarında bir toplantı yapmaları; Bizans imparatoru II. Basileios'un ölümü. 1028 :Gazneli Mahmut’un Türkmenleri ağır bir yenilgiye uğratması ve Selçuklulara karşı harekâta girişmesi. Ocak 1029 :Alp Arslan'ın doğumu. 1030 :Selçuklu kuvvetlerinin Karahanlıları bozguna uğratmaları; Gazneli sultan Mahmut’un Ölümü. 1032 :Harezm valisi Altuntaş'ın Buhara hâkimi Ali Tekin ile Debûsiye'de savaşı; Arslan Yabgu’nun hapiste bulunduğu Kalincar kalesinde ölümü. 1034 :Nisan Harezm valisi Harun’un Gaznelilere karşı ayaklanması. Ocak 1035 :Buhara hâkimi Ali Tekin’in ölümü. Harezm valisi Harun’un öldürülmesi. Haziran 1035 :Selçukluların Gazneli ordusunu Nesa yörelerinde bozguna uğratmaları. Ağustos 1035 :Gaznelilerin Selçuklulara Horasan'da muhtariyet vermesi. 1036 :Türkmenlerin büyük bir bölümünün Azerbaycan'a, gelmeleri. Mayıs 1038 :Selçukluların Gaznelileri Telhâb'ta yenilgiye uğratmaları ve bağımsızlık kazanmaları. 1038 :Türkmenlerin Tiflis’i kuşatan Bizans komutam II. Bagrat'ı bozguna uğratıp geri çekilmek zorunda bırakmaları; Beyhak kentinde Tuğrul Bey adına hutbe okunması. Ekim 1038 :Karahanlı Böri Tekin’in Gazneli topraklarına akınlarda bulunması. 1039 Mayıs :Kızıl Bey’in Rey kentini feth ile burada bir Türkmen Beyliği kurması. 1039 :Selçukluların Telhâb yörelerinde büyük Gazneli ordusuyla başarısız savaşı. 1040 :Ertaş’ın Sistan'ı fethi ve Musa İnanç Bey adına hutbe okutması. 1040 :Gazneli sultanı Mesut’un Selçuklulara karşı harekâta başlaması. 22–24 Mayıs 1040 :Selçukluların Gaznelilerle Dandanakan'da üç gün süreyle savaşmaları. 24 Mayıs 1040 : Dandanakan Zaferi, 1041/42 :Cend şehri emîri Şah Melik'in Harezm valisi İsmail’i Asib'de yenilgiye uğratması. Şubat 1041 :Sultan Tuğrul’un Gürcan ve Taberistan'ı fethi; sultan Tuğrul adına Nişabur'da para basılması. 1042 :Musul emîri Karvaş’in müttefikleriyle birlikte Türkmenler karşısında ağır bir yenilgiye uğramaları; Karahanlı Devletlinin Batı ve Doğu olmak üzere iki kola ayrılması. 1042/43 :Sultan Tuğrul’un Selçuklu başkentini Nişabur’dan Rey'e nakli ve burada, adına para bastırması; bir kısım Türkmenlerin Beçni kalesine saldırmaları. 1043 :Sultan Tuğrul'un Çağrı Bey'le birlikte Harezm'e yürümesi; Türkmenlerin Musul’u ele geçirmeleri. 1044 :Musul emîri Karvaş'ın Türkmenleri yenilgiye uğratıp Musul'u geri alması. 1047 :Fatımî veziri Ebû Sa'd’ın öldürülmesi. 1047/48 :Bizans ordusunun şehzade Hasan komutasındaki Selçuklu kuvvetlerini Büyük Zap Suyu yörelerinde yenilgiye uğratması ve şehzade Hasan’ın şehit edilmesi. 1048 :Kuzey Kirman’ın Selçuklu hâkimiyetine girmesi. 18 Eylül 1048 :Selçuklu ordusunun Ügümi köyü yörelerinde Bizans ordusunu ağır bir yenilgiye uğratması ve başkomutan Liparit’in tutsak alınması. 1049/50 :Selçuklu-Bizans barış Antlaşmasının İstanbul'da, imzalanması. 1050/51 :Melik Kavurt Bey'in Kirman'a hâkim olması. 1054 :Sultan Tuğrul’un ilk Anadolu seferi. 1055 :Monomakhos'ın ölümü üzerine Theodora’nın Bizans tahtına geçmesi; Sultan Tuğrul’un Bağdat seferine çıkması. 1055/56 :Selçuklu kuvvetlerinin Anadolu harekâtı. Ekim 1056 :Sultan Tuğrul'un Besasirî'ye karşı savaşan Kureyş'e hil'at, at ve bayrak vermesi. 1057 :Emir Sabuk’un Doğu-Anadolu'ya akınlara başlaması. 1058 :Selçuklu komutanı Emir Dinar’ın Malatya'yı ele geçirmesi sırasındaki savaşlarda şehit olması; şehzade Yakutî’nin sevk ettiği Selçuklu kuvvetlerinin Kars yörelerine akınlarda bulunmaları. Kasım 1058 :X. Konstantinos Duka’sın Bizans tahtına geçmesi. 28 Aralık 1058 :Aralan Besasirî’nin Bağdat'ı işgali. Temmuz 1059 :Selçuklu kuvvetlerinin Sivas'ı ele geçirmeleri. 1059 :Sultan Tuğrul’un isyan eden İbrahim Yinal'ı Rey yörelerinde, yenilgiye uğratıp tutsak alması ve yayının kirişiyle öldürtmesi. 15 Ocak 1060 :Arslan Besasirî’nin tutsak alınıp öldürülmesi. Nisan/Mayıs 1061 :İsyana başlayan Kutalmış'ın Selçuklu kuvvetleri karşısında Girdkûh kalesine çekilmesi. 1062 :Sultan Tuğrul’un Azerbaycan ve Erran a gelip Anadolu harekâtını denetlemesi; Fars bölgesinde Selçuklu hâkimiyetinin kurulması. 1063 :Kavurt Bey'in hâkim olduğu bölgelerde Abbasî halifesi, sultan Tuğrul ve kendi adına hutbe okutması. 18 Şubat 1063 :Sultan Tuğrul’un halifenin kızıyla evlenme törenlerinin başlaması. 4 Eylül 1063 :Sultan Tuğrul'un Rey'de hayata gözlerini yumması. 16 Ekim 1063 :Kutalmış'ın Rey'i alıp adına, sultan olarak hutbe okutması. 1064 :Sultan Alp Arslan'ın Doğu-Anadolu ve Gürcistan seferine başlamak üzere başkent Rey'den hareketi; şehzade Melikşah'ın Terken Hatun'la evlenmesi; Macarların Belgrat'ı işgal etmesi. Ağustos 1064 :Ani'nin sultan Alp Arslan tarafından fethi. Kasım 1064 :Sultan Alp Arslan’ın Kutalmış'a karşı kazandığı zaferden sonra vezir Amidülmülk'e hilat vermesi. 1064 :Vezir Kündürî’nin öldürülmesi. 1064/65 :Hanoğlu Harun'un Haleb'e gelişi ve Romanos Diogenes'le başarılı savaşı. Aralık/Ocak 1064/65 :Emir Mahmut'un Haleb'e karşı başarısız bir saldırıya geçmesi. Oğuzların Tuna'yı geçip Makedonya ve Teselya'ya kadar uzanan toprakları istilâ etmeleri. Ocak/Şubat 1065 :Haleb emîri Atiyye’nin Haleb'deki Harun’un Oğuzlarına bir baskın yapması. 20 Mayıs 1065 :Emîr Mahmut ve Harun’un Atiyye’yi Mercüdabık yörelerinde yenilgiye uğratmaları. Ağustos 1065 :Emîr Mahmut’un Haleb'e hâkim olması. Eylül 1065 :Emîr Mahmut'un Harun'a Maarretünnuman'ı İkta etmesi. 1065 :Şamani, Uz (Oğuz) ların 600,000 kişi halinde Tuna’yı geçip Balkanlara inmeleri. 1065/66 :Sultan Alp Arslan'ın Mangışlak seferi; Horasan Saları'nın başarısız Urfa kuşatması. 1066 :Sultan Alp Arslan'ın oğulları Melikşah'a İsfahan, Arslan Argun'a Harezm, İlyas’a Toharistan, Ayaz'a Bele, Arslanşah’a Mera ve Toganşah'a Erat yönetimlerini verip melik olarak ataması. Kasım/Aralık 1066 :Fatımî halifesi Mustansır'ın emir Mahmut'a Harun ve Oğuzlarının Haleb'den uzaklaştırılmasını bildirmesi. Mayıs 1067 :X. Konstantinos Dukas'ın ölümü. Haziran/Temmuz 1067 :Sultan Alp Arslan'ın Kirman'a yürümesi. Ağustos 1067 :Afşin’in Güney-Doğu Anadolu'daki akınları. 1067/68 :Hanoğlu Harun'un Romanos Diogenes'e karşı başarılı savaşları; sultan Alp Arslan'ın ikinci Gürcistan seferi. 1068 :Mekke Şerifi Muhammed bin Ebû Haşim'in Abbasî halifesi ve Selçuklu sultanı adına hutbe okutmaya başlaması. Ocak 1068 :Romanos Diogenes’in Bizans imparatoru olması. Mart 1068 :Romanos Diogenes'in Suriye seferi. Nisan 1068 :Afşin'in sultan Alp Arslan'ın kendisini affeden mektubunu alması üzerine, huzuruna gitmek için Antakya yörelerinden ayrılması. 1 Temmuz 1068 :Harun ve Haleb kuvvetlerinin Artah'ı fethetmeleri. 1068/69 :Romanos Diogenes’in Artah ve İmm kalelerini işgali. Nisan 1069 : Emîr Savtekin’in Gürcistan seferi. Mayıs-Haziran 1069 :Fazlûye'nin Nizamülmülk tarafından tutsak alınması. Ekim 1069 :Kavurt isyanı sebebiyle Kirman'a giden sultan Alp Arslan'ın İsfahan'a dönmesi. 1069 (Sonları) :Emîr Sündük'un Kuzey-Suriye'ye akınlarda bulunması. 1070 (Ortaları) :Sultan Alp Arslan’ın Mısır seferi dolayısıyla Kuzey-Suriye'ye gelişi. Temmuz 1070 :Mirdosoğulları Beyliğimin Selçuklulara tâbi olması. 1070/71 :Harun’un ölümünden sonra kendisine bağlı Türkmenlerin Akkâ Fatımî valisi Bedrülcemali'ye katılmaları. 1071 :Batı Karahanlı Devleti'nin Büyük Selçuklu İmparatorluğu'na tâbi olması; Kurlu Bey’in Akkâ kuşatması sırasında Ölümü. Mart 1071 :Sultan Alp Arslan'ın Urfa kuşatması. Nisan 1071 :Sultan Alp Arslan'ın Haleb kuşatması. 26 Ağustos 1071 :Malazgirt Meydan Savaşı. 1071 (Sonları) :Kudüs'ün Atsız Bey tarafından fethi. 1072 :Romanos Diogenes'in Çukurova'da oğulluğu Andronikos Dukas karşısında yenilgiye uğraması ve teslim olması. Ağustos 1072 :Romanos Diogenes'in Kınalıada'da ölümü. 20 Kasım 1072 :Sultan Alp Arslan'ın Harezmli Yusuf tarafından yaralanması. 24 Kasım 1072 :Sultan Alp Arslan'ın ölümü. 29 Kasım 1072 :Melikşah'ın Büyük Selçuklu Devleti sultanı ilân edilmesi. 15 Aralık 1072 :Karahanlı Şemsülmülk I. Nasır’ın Tirmiz'i işgal etmesi. 13 Ocak 1073 :Şehzade Ayaz’ın Belh'i Karahanlı işgalinden kurtarması. 20 Ocak 1073 :Halife Kaaim Biemrillah'ın ölümü; Fatımî veziri Nasırüddevle’nin İldeniz tarafından öldürülmesi. 15 Nisan 1073 :Sultan Melikşah’ın Kavurt Bey'le Hemedan yöresinde savaşı. Nisan/Mayıs 1073 :Kavurt Bey'in yayının kirişiyle boğdurularak öldürülmesi. Ekim 1073 :Gevherayin'in sultan Melikşah’ın saltanatının onaylanması amacıyla Bağdat'a gelmesi. 1073/74 :III. Fazl’ın Şeddadoğulları emirliğini ele geçirmesi; şehzade Ayaz’ın ölümü. 1074 :Sultan Melikşah'ın Şemsülmülk I. Nasr'la barış yaptıktan sonra Horasan’a dönmesi. Eylül/Ekim 1074 :Sultanşah'ın Kirman tahtına geçmesi, Ekim/Kasım 1074 :Şöklü Bey'in Akkâ'yı Fatımilerden alması. Nisan/Mayıs 1075 :Emîr Atsız'ın Şöklü ve müttefiklerini Tafreriye'de kesin bir yenilgiye uğratması; Süleyman şah’ın İzmit’i fethedip Türkiye Selçuklu Devletini kurması; emîr Savtekin’in Kafkas seferi (1075). Mart/Nisan 1076 :Emîr Atsız’ın Dımaşk'ı üçüncü kez kuşatması. Nisan/Mayıs 1076 :Haleb emîrî Nasr'ın Ahmet şah’ı Haleb kalesine hapsetmesi. Mayıs 1076 :Emîr Nasr’ın bir Türkmen tarafından öldürülmesi. Haziran/Temmuz 1076 :Emîr Atsız’ın Dımaşk’ı fethetmesi. Temmuz 1076 :Ahmet şah’ın Demleçoğlu Mehmet'in tutsaklığından kurtarılması; Haleb emîri Sabık'in rakibi Vessab’a karşı harekete geçmesi. 1076 (Sonu) :Emîr Atsız’ın Mısır seferi. 1077 :Gümüştekin Candar'ın Urfa yörelerinde Bizans kuvvetlerini yenilgiye uğratması; Nikephoros Bryennios'un Edirne'de isyanı. Ocak 1077 :Emîr Atsız'ın Kahire yakınlarına dek ilerleyip burada karargâh kurması. 7 Şubat 1077 :Emîr Atsız'ın başarısız Mısır seferinden sonra Dımaşk'a dönmesi. 1077/78 :Fatımîlerin Dımaşk'a başarısız bir kuşatma harekâtına girişmeleri; sultan Melikşah’ın Tutuş'u Suriye ve Filistin Selçuklu Melikliği'ne ataması. 1078 :Nikephoros Botaniates'in Bizans imparatoru olması. 1078/79 :Sultan Melikşah’ın Gürcistan seferi; Tutuş’un Haleb'i kuşatması. 1079 :Tutuş'un Atsız'ı öldürtüp Suriye ve Filistin Selçuklu Melikliğine hâkim olması; Hasan Sabbah'ın Mı-sır'a gitmesi. Ekim 1079 :Fatımilerin Filistin'i istilâ ve Dımaşk'ı ikinci kez kuşatmaları. 1079/80 :Mekke ve Medine'de Abbasî Halifesi ve Selçuklu Sultanı adına hutbe okunması. 1080 :Gürcistan'da Selçuklu egemenliğinin tam anlamıyla sağlanması. Ocak 1080 :Sultan Melikşah’ın avlanmak amacıyla Huzistan'a gitmesi. Ekim 1080 :Müslim’in Haleb'e hâkim olması ve Mirdasoğulları Emirliğindin sona ermesi. 1080 :Anadolu’ya dolmuş Türkmenleri etrafında toplayan Süleyman şah’ın İznik’te devlet kurması üzerine şarktan, büyük bir göçebe kitlesinin dalgalar halinde Anadolu’ya dolması. 1081 :Aleksios Komnenos'un Bizans imparatoru olması, Süleyman şah ile Dragos Suyu Antlaşması imzalaması. Ocak 1081 :Sultan Melikşah'ın 7 bin Ermeniyi ordudan çıkarması. 1081/82 :Tekiş'in ilk isyanı; halife Muktedi'nin sultan Melikşah’in kızıyla evlenme isteğini sultana bildirmesi. 21 Ocak 1082 :Muhammed Tapar’ın doğumu. 21 Mayıs 1082 :Sultan Melikşah'ın oğlu Davut’un ölümü. Haziran 1082 :Müslim’in Efsuna kalesini işgali. Kasım/Aralık 1082 :Nizamülmülk'ün oğlu Cemalülmülk'ün zehirlenmek suretiyle öldürülmesi. 1082/83 :Süleyman şah’ın Güney-Anadolu seferine çıkarak Tarsus, Adana, Misis, Anazarba ve yörelerini fethi. 1083 :Cüheyr ailesinin Bağdat'tan Isfahan'a gitmeleri. Haziran 1083 :Fahrüddevle bin Cüheyr'in Diyarbakır ve çevresi Selçuklu valiliğine atanması; Musul emîri Müslim'-in Dımaşk'ı kuşatması. 1084 :Sultan Melikşah'ın Musul, Cezire ve Haleb bölgesini Amidüddevle'ye ikta etmesi. Şubat/Mart 1084 :Nizamülmülk'ün oğlu Müeyyidülmülk'ün Tuğra Divanı Başkanlığı'na atanması. Kasım 1084 :Sultan Melikşah'ın Musul ve çevresinin yönetimini yeniden Şerefüddevle Müslim'e vermesi. 12 Aralık 1084 :Süleyman şah’ın Antakya’yi fethi. 17 Aralık 1084 :Süleyman şah’ın Antakya'da sultan Melikşah adına hutbe okutması. 1084/85 :Tekiş'in ikinci kez isyan etmesi. 1085 (Başlan) :Artık Bey'in Tutuş'un hizmetine girmesi; emîr Kara tekin’in Sinop'u fethi. 1085 Ocak 1085 :Tutuş’un Artuk Bey ve Musul emîri Müslim'le bir ittifak yapması. Haziran/Temmuz 1085 :Melik Sultanşah'ın ölümü, Turan şah’ın Kirman Selçuklu Meliki olması. 30 Ağustos 1085 :Süleyman şah’ın Antakya kalesini fethi. Eylül 1085 :Süleyman şah’ın Kurzâhil savaşında Müslim'i yenilgiye uğratması ve Müslim’in ölümü. 12 Ocak 1085 :Süleyman şah’ın Haleb'i kuşatması. 20 Haziran 1085 :Meyyafârikin (Silvan)’ın Selçuklu kuvvetlerine teslimi. Nisan/Mayıs 1086 : Diyarbakır ve çevresi yönetiminin Büyük Selçuklu Devleti'ne bağlanması ve Mervanoğulları Emîrliği'nin sona erdirilmesi. 4 Haziran 1086 :Süleyman şah’ın Haleb'i ikinci kez kuşatması. Süleymanşah’ın Tutuş ile yaptığı savaşı kaybedip intihar etmesi. Eylül/Ekim 1086 :Sultan Melikşah'ın Kuzey-Suriye seferine başlaması. 6 Kasım 1086 :Sultan Sencer’in doğumu. 3 Aralık 1086 :Haleb'in sultan Melikşah'a teslim edilmesi. 1086 (Sonları) :Sultan Melikşah'ın Antakya'ya gelip şehir valiliğine Yağısıyan'ı, yönetim işlerinde de emîr Hasan'ı ataması. 1086/87 :Emîr Porsuk’un Bizans’ın müdahalesi üzerine kuşattığı İznik'ten çekilmesi; sultan Melikşah'ın Turan şah’ın Fars hâkimiyetini onaylaması. 1087 (Başları) :Sultan Melikşah’ın Aksungur’u Haleb Şıhneliğine, Nuh et-Türkî'yi de kale kumandanlığına ataması. Ocak 1087 :Emîr Bedrettin Ebulabbas'ın emîr Harb’i öldürmesi. 12 Mart 1087 :Sultan Melikşah'ın Bağdat'a girmesi. Mart/Nisan 1087 :Emîr Bozan’ın Urfa'yı fethi. 8 Mayıs 1087 :Halife Muktedi’nin sultan Melikşah'ın kızıyla evlenmesi dolayısıyla Bağdat'ta görkemli bir düğün yapılması. Temmuz 1087 :Tutuş'un Fatımî yönetimindeki Soyo'a ve Beyrut'u fethetmesi. 3 Mart 1088 :Emîr Tahir’in öldürülmesi. Ekim 1088 :Bedrettin Ebulabbas ile Nih kalesi hâkimi emîr Me’mun arasında bir barış imzalanması. 1088/89 :Sultan Melikşah'ın oğlu Ahmet'in Merv kentinde ölümü: sultan Melikşah'ın ilk Maveraünnehr seferi. 1089 : Doğu-Karahanlı Devletinin Büyük Selçuklu İmparatorluğu'na tâbi olması; Fatımîlerin Filistin ve Suriye'yi geri alma girişimleri. Temmuz/Ağustos1089 :Emîr Bedrettin Ebulabbas'ın Sistan emirliğine atanması hususunda sultan Melikşah tan bir ferman alması. Ekim/Kasım 1089 :Emîr Aksungur'un Berzûye kalesini Ermenilerden alması. 1090 :Fatımî istilâsı nedeniyle sultan Melikşah'ın Kuzey-Suriye Selçuklu valilerine Tutuş’un hizmetine girmelerini emretmesi; Hasan Sabbah'ın Âlamut kalesine girmesi; sultan Melikşah’ın Doğu-Karahanlı Devleti'ne son vermesi; sultan Melikşah'ın Ermeni Katolikosluğu'nun tek bir makamda temsil edilmesi hususunda bir ferman çıkarması. 1090 (Sonları) :Sultan Melikşah'ın ikinci Maveraünnehr seferi. 1091 :Emîr Yoruntaş'ın ölümü. 26 Şubat 1091 :Ebû Mansur ile Bahaüddevle Halef arasında yapılan savaştan sonra bir barış imzalaması. 29 Nisan 1091 :Aleksios Komnenos'un Peçenekleri ağır bir yenilgiye uğratması. Ağustos 1091 :Tutuş’un Humus, Irka ve Efâmiye kalesini Şeyzer emîri Nasr’a vermesi. 5 Kasım 1091 :Sultan Melikşah’ın Bağdat'ı ikinci ziyareti. Aralık 1091 :Ebû Mansur'un Bahaüddevle Halef tarafından öldürülmesi. Ocak 1092 :Amîdüddevle bin Fahrüddevle’nin hilafet vezir ligine atanması. Şubat/Mart 1092 :Sultan Melikşah'ın emriyle Bağdat'ta Sultan Camii'nin yapımına başlanması. 25 Nisan 1092 :Sultan Melikşah'ın Bağdat'tan Isfahan'a dönüşü. Temmuz 1092 :Emîr Arslan taş’ın Alamut'u kuşatması. Ekim 1092 :Rudbâr halkından bir gurubun Selçuklu ordusuna baskın yapmaları. 14 Ekim 1092 :Nizamülmülk'ün bir Batınî tarafından öldürülmesi. 28 Ekim 1092 :Sultan Melikşah’ın üçüncü Bağdat ziyareti. 18 Kasım 1092 :Sultan Melikşah’ın ölümü. 25 Kasım 1092 :Terken Hatun'un oğlu Mahmut adına Bağdat'ta sultan olarak hutbe okutması. 1092 :Melikşah’ın ölümü üzerine, Kılıç Arslan’ın İsfahan dan İznik’e gelip babasının yerine tahta çıkması, 1093 :Tutuş'un Tuğtekin'i Silvan valiliğine ve oğlu Dukak’ın atabeyliğine ataması; sultan Berkyaruk’un İsfahan kuşatması. Şubat 1093 :Tutuş’un Rahbe'yi aldıktan sonra burada adına sultan olarak hutbe okutması; İsmail bin Yakutî’nin Berkyaruk'a yenilerek Isfahan'a çekilmesi. Mart 1093 :Tutuş'un Nusaybin'i ele geçirmesi ve yönetimini Muhammed bin Müslim'e vermesi. Nisan 1093 :Tutuş’un Musul'u ele geçirmesi ve Meyyâfarikin'e hâkim olması. 2 Nisan 1093 :Mudayya Savaşı. Ağustos/Eylül 1093 :İsmail bin Yakutî’nin öldürülmesi. Ekim/Kasım 1093 :Aksungur'un Haleb'e, Bozan'ın da Urfa'ya sultan Berkyaruk'un valisi olarak dönmeleri. Kasım/Aralık 1093 :Tutuş’un saltanat mücadelesinin ilk evresinde başarılı olamayarak Dımaşk’a dönmesi. 30 Ocak 1094 :Sultan Berkyaruk adına Bağdat'da hutbe okunması. Mart/Nisan 1094 :Tekiş ve oğlunun sultan Berkyaruk’un emriyle öldürülmesi; Tutuş’un saltanat mücadelesinin ikinci evresine başlamak üzere Dımaşk'tan hareketi. 27 Mayıs 1094 :Tutuş ve Aksungur arasında yapılan Seb'in savaşı tutsak alınan Aksungur'un öldürülmesi; Tutuş'-un Haleb'e hâkim olması. Haziran/Temmuz 1094 :Kirman Selçuklu meliki Turan şah’ın emîr Üner’i yenilgiye uğratması. Eylül/Ekim 1094 :Terken Hatun'un ölümü. Ekim/Kasım 1094 :Şehzade Mahmut’un ölümü. 1094 (Sonları) :Tutuş’un Abakoğlu Yusuf’u Bağdat Şıhneliğine atayıp göndermesi. Şubat 1095 :Tutuş’un Cerbâzakân ve Rey kentlerini ele geçirmesi. 26 Şubat 1095 :Rey savaşı ve Tutuş’un öldürülmesi. 1095 :Arslan Argun'un Böribas'ı boğdurtmak suretiyle öldürtmesi; Fahrülmülk'ün Selçuklu vezirliğine atanması: Melik Rıdvan’ın Urfa’yı ele geçirmesi. Nisan/Mayıs 1095 :Haleb Selçuklu meliki Rıdvan’ın Cenahüddevle Hüseyin'i vezirliğe ataması. Eylül 1095 :Tuğtekin'in Suriye'ye gelip Dımaşk’a Dukak’ın hizmetine girmesi; sultan Berkyaruk'a suikast girişimi. Ağustos 1096 :İlk Haçlı kafilesinin Bizanslılar tarafından İstanbul'dan Anadolu yakasına geçirilmeleri. Eylül 1096 :İlk başıbozuk Haçlı ordusunun Türkiye Selçuklu kuvvetleri tarafından yok edilmeleri. Ekim/Kasım 1096 :Gürboğa’nın Musul’u teslim alması. 1096 (Sonları) :Cenahüddevle Hüseyin'in Maarretünnûman ve kalesini ele geçirmesi. 1097 :Sultan Berkyaruk'un Sencer'i Horasan meliki ataması; Fatımîlerin Suriye ve Filistin'i istilâ girişimleri; melik Rıdvan’in Fatımîler adına Şii hutbesi okutması; hutbeyi yeniden Abbasî Halifesi ve Selçuklu Sultanı adına deştirmesi (Eylül); Emîri Emîran Muhammed bin Süleyman'ın tutsak alınıp gözlerine mil çekilmesi; emîr Ekinci'nin öldürülmesi; Bağdat-Karahanlı hükümdarı Süleyman bin Davut’un ölümü. Ocak 1097 : Düzenli Haçlı ordusu komutanlarının İstanbul'da Bizans imparatoru Aleksios Komnenos'a Bağlılık And'ı içmeleri. 22 Mart 1097 :Rıdvan’ın Dukak'ı Kınnesrin yörelerinde yenilgiye uğratması. Mayıs 1097 :Haçlıların Türkiye Selçuklu başkenti İznik’i kuşatmaları. 19 Haziran 1097 :İznik'in Haçlılar tarafından işgali ve şehrin Bizans kuvvetlerine teslim edilmesi. Temmuz 1097 :Türkiye Selçuklu kuvvetlerinin Eskişehir ovasında Haçlılar karşısında giriştikleri savaşta başarılı olamayıp geri çekilmeleri. Ağustos/Eylül 1097 :Emîr Porsuk’un Batınîlerce öldürülmesi. Ekim 1097 :Haçlı kuvvetlerinin Antakya Önlerine gelmesi. Ekim/Kasım 1097 :Melik Turan şah'ın ölümü. 5 Kasım 1097 :İranşah'ın Kirman tahtına geçmesi. 1098 (Ortaları): :Melik Rıdvan’ın isyan girişiminde bulunan Haleb Reisi Berekât’ı ve yandaşlarını öldürtmesi. 10 Mart 1098 :Urfa Haçlı Kontluğumun kurulması. 14 Haziran 1098 :Antakya'da Aziz Petrus Katedralinde Hz. İsa’nın böğrünü delen mızrağının güya Haçlılar tarafından bulunması. 27 Haziran 1098 :Haçlıların Pierre l'Hermite başkanlığında Selçuklu ordusu başkomutanı Gürboğa’ya bir elçi heyeti göndermeleri. 30 Haziran 1098 :Haçlıların Antakya'yı işgal ile burada bir Haçlı Prensliği kurmaları. Ağustos 1098 :Fatımîlerin Kudüs'ü ele geçirmeleri. Eylül 1098 :Azaz'da melik Rıdvan'a karşı isyan çıkması. Kasım 1098 :Haçlıların Bâre'yi ele geçirmeleri. 1098/99 :Melik İranşah'ın emîr Üner’i yenilgiye uğratması. 1099 :Emîr Üner’in öldürülmesi. 3 Haziran 1099 :Haçlıların Remle'yi işgali. 15 Temmuz 1099 :Haçlıların Kudüs'ü işgali ve burada Haçlı Krallığı'nı kurmaları. 4 Kasım 1099 :Bağdat'ta Muhammed Tapar adına hutbe okutulması. 1100 : Danişmentli Gümüştekin Ahmet Gazi’nin Antakya prensi Bohemund'u tutsak alması; Şahinşah'ın Türkiye Selçuklu Devleti sultanı olması. 15 Mayıs 1100 :Berkyaruk-Muhammed Tapar arasında ilk savaş (Save savaşı). 25 Mayıs 1100 :Bağdat'la Muhammed Tapar adına yeniden hutbe okunması. Temmuz/Ağustos 1100 :Halifelik veziri Amîdülmülk'ün azli ve ölümü. Kasım 1100 :Urfa kontu Baudouin'in Kudüs krallık tahtına oturması. 1100/01 :Emîr Çavlı Saka ve Huzistan ve Fars sınır bölgelerini Batınîlerden temizlemesi. 1101 : Danişmendli Gümüştekin Ahmet Gazi’nin Haçlıları Malatya yörelerinde yenilgiye uğratması: 1. Kılıç Arslan’ın Haçlıları Ereğli yörelerinde ağır bir yenilgiye uğratması; Raymond'un Tancred'in hapsinden kurtarılması. 5 Nisan 1101 :Sultan Berkyaruk ve Muhammed Tapar arasındaki ikinci savaş. Temmuz 1101 :Rıdvan’ın Haçlılar karşısında Kellâ da yenilgiye uğraması. 13 Eylül 1101 :Sultan Berkyaruk'un Bağdat'a, gitmesi. Ekim 1101 :İranşah’ın öldürülmesi. 23 Ekim 1101 :Berkyaruk'u üçüncü karşılaşmada yenilgiye uğratan Muhammed Tapar'ın Bağdat'a gelmesi. 16 Kasım 1101 :Arslan şah'ın Kirman Meliklik tahtına oturması. 27 Aralık 1101 :Sultan Berkyaruk-Muhammed Tapar barış antlaşması. Şubat/Mart 1102 :Sultan Berkyaruk'un giriştiği dördüncü savaşta Muhammed Tapar'ı yenilgiye uğratması. Nisan 1102 : Dukak'ın Rahbe'yi ele geçirmesi. 22 Mayıs 1102 :Sultan Sencer’in Kadir Han'ı öldürtmesi. Eylül 1102 :Sultan Berkyaruk'un Muhammed Tapar’ın İsfahan'da kuşatması; Musul emîri Gürboğa’nın ölümü. 3 Ekim 1102 :Sultan Berkyaruk'un Isfahan kuşatmasından ayrılması. Aralık 1102 :Rahbe emîri Kaymaz’ın ölümü. 27 Aralık 1102 :Bağdat Şıhneliği’ne atanan Gümüştekin Kayserî’nin Bağdat'a gelmesi. 1103 :Karahanlı şehzadesi Hasan bin Ali’nin Karahanlı hükümdarı II. Muhammed Han'la mücadeleye girişmesi. Ocak 1103 :Emîr Mevdud’un ölümü. 23 Ocak 1103 :Şıhne Gümüştekin Kayseri’nin Bağdat'tan ayrılmak zorunda kalması. 17 Şubat 1103 :Sultan Berkyaruk ve Muhammed Tapar arasında beşinci savaş. Mayıs 1103 :Cenahüddevle Hüseyin’in Batınîler tarafından Humus'ta öldürülmesi. 1103 (Sonları) :Melik Rıdvan-Tancred Barış Antlaşması’nın imzalanması. 1104 Ocak :Melik Rıdvan'ın Bâlis, Faya ve Selemiye kalelerini Haltlardan geri alması. 1104 :Sultan Berkyaruk ile Muhammed Tapar Barış Antlaşmasının imzalanması. Haziran 1104 :Melik Dukak’ın ölümü. Temmuz/Ağustos 1104 :Halifenin sultan Berkyaruk'a hil'at ve saltanat menşuru göndermesi. Eylül 1104 :Ertaş’ın Dımaşk Selçuklu meliki olması. Ekim 1104 :Melik Ertaş’ın Dımaşk'tan ayrılması. 22 Aralık 1104 :Sultan Berkyaruk’un ölümü. 1105 :Toulouse kontu Raymond'un ölümü. 10 Şubat 1105 :Sultan Muhammed Tapar'ın Bağdat'a gelişi. 2 Mart 1105 :Emîr Ayaz’ın öldürülmesi. Eylül 1105 :Sultan I. Kılıç Arslan'ın Malatya'yı ele geçirmesi. 1105/06 :Kadı Ebû Ali Said’in öldürülmesi. 10 Şubat 1106 :Emîr Sadaka’nın Hille'ye dönüşü, Eylül 1106 :Haçlıların Efâmiye kalesini ele geçirmeleri. 11 Eylül 1106 :Fahrülmülk bin Nizamülmülk’ün Batınîlerce öldürülmesi. 1106/07 :Emîr Çökürmüş'ün ölümü. 22 Mart 1107 :Sultan I. Kılıç Arslan’ın Musul’a hâkim olması. 2 Nisan 1107 :Sultan Muhammed Tapar’ın Batınîlerle mücadele için harekete geçmesi. 19 Mayıs 1107 :Emîr Çavlı’nın Rahbe'ye hâkim olması. Mayıs/Haziran 1107 :Sultan Muhammed Tapar'ın vezir Sâdül-mülk ve onun ileri gelen yandaşlarını öldürtmesi. 13 Haziran 1107 :Çavlı ve müttefiklerinin sultan I. Kılıç Arslan'ı yenilgiye uğratmaları; I. Kılıç Arslan'ın Habur suyunda boğularak ölümü. 8Aralık 1107 :Sultan Muhammed Tapar’ın Bağdat'a gelmesi. 1107/08 Ocak 1108 :Melik Rıdvan'ın Batınîlerin büyük bir bölümünü Halefe'den çıkartıp olumsuz faaliyetlerine son vermesi. 20 Mayıs 1108 :Sultan Muhammed Tapar’ın Vâsıt'ı Aksungur Porsuki'ye İkta etmesi. Eylül 1108 :Sultan Muhammed Tapar'ın Bağdat'tan ayrılması. Emîr Çavlı’nın Bâlis kent ve kalesini ele geçirmesi. Eylül/Ekim 1108 :Batınîlerin Isfahan kadısı Ubeydullah bin Ali'-yi öldürmeleri; emîr Medud’un Musul ve çevresi yönetimini eline alması. Ekim/Kasım 1108 :Çavlı - Baudouin ile Rıdvan- Tankred kuvvetlerinin savaşı. Kaşım 1108 :Çavlı’nın Haçlılarla Telbâşir savaşı. 1108/09 :Muhammed Tapar’ın emîr Çavlı’yı Fars valiliğine ataması. 4 Mayıs 1109 :Batınîlerin Nişabur kadısı Saik bin Muhammed'i öldürmeleri. 1109/10 :Sultan Muhammed Tapar’ın Musul emîri Mevdud ve Ahlat şahlar emîri Sökmen el-Kutbî'yi Haçlılara karşı bir seferle görevlendirmesi; Sagun Bey’in isyanı; emîr Hasan’ın Haçlılarla yaptığı savaşta şehit olması. 1110 :Sultan Muhammed Tapar'ın Gürcüleri durdurması. Mayıs 1110 :Selçuklu ordusunun Haçlılara karşı seferi. Ağustos 1110 :Selçuklu ordusunun Urfa kuşatmasını bırakıp Harran'a çekilmesi. 1110/11 :Sultan Muhammed Tapar’ın vezir Ziya'ül-mülk’ü azli ve yerine Hatır Muhammed bin el-Hüseyin'i ataması; Haçlıların Esârib kalesini işgali. 1111 :Selçuklu ordusunun Haçlılara karşı seferi. 24 Şubat 1111 :Suriyelilerin Haçlı baskısı dolayısıyla şikâyet için geldikleri Bağdat'ta Halife Camii'nde olay çıkarmaları. 28 Temmuz 1111 :Selçuklu ordusunun Telbâşir'i kuşatması. 15 Eylül 1111 :Emîr Mevdud ve Tuğtekin'in Şeyzer'in doğusunda karargâh kurmaları. 1112 (Başları) :Melik Rıdvan-Tuğtekin ittifakı. Haziran 1112 :Emîr Mevdud'un Urfa kuşatmasından sonra Musul'a dönmesi. Mayıs 1113 :Emîr Mevdud'un Tuğtekin'in çağrısı üzerine kuvvetleriyle Suriye'ye gelmesi. Haziran 1113 :Emîr Mevdud'un Tuğtekin'le birlikte Taberiye de Haçlıları yenilgiye uğratmaları. 28 Haziran 1113 :Selçuklu ordusunun Kral Baudouin’le savaşı. Ağustos 1113: Melik Rıdvan-Tuğtekin ittifakının bozulması. 5 Eylül 1113 :Emîr Mevdud ve Tuğtekin’in Dımaşk'a gelmeleri. 10 Ekim 1113 :Emîr Mevdud’un Dımaşk'ta camide Batınîler tarafından öldürülmesi. 10 Aralık 1113 :Melik Rıdvan'ın ölümü ve oğlu Tacüddevle Alp Arslan'ın Haleb Selçuklu Devleti meliki olması. 1114 :Sultan Muhammed Tapar'ın Aksungur Porsuk’yi Musul valiliğine ataması. Mart 1114 :Tuğtekin'in melik Tacüddevle Alp Arslan adına Dımaşk'ta hutbe okutması. Şubat 1114 :Tuğtekin'in Haleb'e gelmesi. Eylül 1114 :Haleb Selçuklu Devleti meliki Alp Arslan'ın öldürülmesi; Sultanşah'ın Haleb Selçuklu Devleti meliki olması. 29 Kasım 1114 :Kuzey-Surıre'de büyük bir deprem olması. Ocak 1115 :Kırhan bin Karaca’nın İlgazi’yi tutsak alması. Mayıs/Haziran 1115 :Emîr Porsuk'un Haçlılarla savaş için Suriye'ye hareketi. 14 Eylül 1115 :Rögar’in Selçuklu ordugâhına saldırması. 1116 :Sultan Şahinşah’ın tahttan indirilmesi; Lülü’nün öldürülmesi; emîr Çav1ı’nın ölümü (Tahmini). 9 Nisan 1116 :Tuğtekin'in sultan Muhammed Tapar’dan Haçlılara karşı yardım istemek amacıyla Bağdat'a gitmesi. 1117 :Behramşah'ın Gazneli tahtına oturması. 25 Şubat 1117 :Melik Sencer’in Gazne'ye girmesi. Mayıs 1117 :Aksungur Porsukî'nin Haleb'in kendisine teslimini istemesi. Kasım/Aralık 1117 :Sultan Muhammed Tapar'ın hastalanması, 1117/18 :Haleb Selçuklu Devleti'nin sona ermesi. 4 Nisan 1118 :Sultan Muhammed Tapar’ın büyük bir şölen düzenlemesi ve oğlu Mahmut'u tahta oturtması. 18 Nisan 1118 :Sultan Muhammed Tapar’ın ölümü. 11 Ağustos 1119 :Sultan Sencer’in sultan Mahmut'u yenilgiye uğratması. 4 Eylül 1119 :Bağdat'ta sultan Sencer adına hutbe okunması. 1119/20 :Sultan Mahmut’un Bağdat silmesi Mengübars'ı öldürtmesi, 14 Haziran 1120 :Sultan Mahmut’un isyan eden melik Mesut’la savaşı. Eylül 1120 : Dübeys’in halifelik sarayının karşısında karargâh kurması. Aralık-Ocak 1120–21 :Sultan Mahmut'un Dübeys'e karşı harekete geçmesi. 1121 :Gurlu İzzeddin Hüseyin'in sultan Sencer’e isyanı; Belek Gazi’nin Gerger Ermenilerine karşı seferi. 18 Ağustos 1121 :Selçuklu ordusunun Gürcüler karşısında yenilgiye uğraması. 9 Mayıs 1122 :Batınîlerin Selçuklu veziri Sümeyremî'yi öldürmeleri. 8 Haziran 1122 :Selçuklu ve Halifelik kuvvetlerinin Dübeys karşısında yenilmesi Ekim 1122 :Sultan Mahmut’un isteğiyle Nizamülmülk'ün oğlu Ahmet’in halifelik vezirliğine atanması. Kasım 1122 :Sultan Mahmut’un emîr Çavuş Bey'i Öldürtmesi. 9 Kasım 1122 :Artukoğlu İl gazi’nin ölümü. 1123 :Vezir Şemsülmülk Osman’ın öldürülmesi. Nisan 1123 :Haçlıların Esârib kalesine sahip olmaları. Haziran 1123 :Belek Gazi’nin Haleb'e hâkim olması. Temmuz/Ağstos1123 :Sultan Mahmut'un Gürcülerle savaşı göze alamayıp Hemedan'a dönmesi. 1124 :Sultan Mahmut‘un Porsukî’yi Irak Şıhneliği’nden azli ve ona Basra'yı ıkta etmesi. Mayıs 1124 :Temürtaş’ın Haleb'e hâkim olması. 1125 :Sultan Sencer’in Dübeys’i tutuklatması. 11 Ağustos 1125 :Bağdat şıhnesi Barankuş'un Bağdat'tan ayrılıp sultan Mahmut’un yanına Hemedan'a gitmesi. 25 Kasım 1126 :Batınîlerin Musul emîri Aksungur Porsukî’yi öldürmeleri. 1127 :Aksungur Porsukî’nin oğlu Musul emîri Mesut’un ölümü. Ocak 1127 :Sultan Mahmut’un Bağdat'a gelmesi. Ekim 1127 :İmadeddin Zengi’nin Musul’a vali olarak gönderilmesi. 11 Şubat 1128 : Dukak’ın oğlu melik Tutuş’un ölümü ve Dımaşk Selçuklu Melikliği'nin sona ermesi. 12 Ocak 1129 :Sultan Mahmut’un sultan Sencer’le aldığı kararları uygulamak için Bağdat'a gelmesi. 29 Ocak 1129 :Sultan Mahmut'un Ebulkasım Dergüzinî'yi yeniden vezirliğe ataması. 1130 :Emîr Gazi’nin Ânazarba kalesi yörelerinde II. Bohemund’u yenilgiye uğratması ve bu Haçlı liderlerinin hayatını yitirmesi; Batı-Karahanlı Devletinin Karahıtaylar'a tâbi olması. Nisan 1130 :Sultan Sencer’in Semerkant'ı ele geçirmesi. Kasım/Aralık 1130 :Melik Mesut’un sultan Sencer’den ayrılması. Mayıs 1131 :Şîrgir ve oğlunun öldürülmesi. 10 Eylül 1131 :Sultan Mahmut’un Hemedan'da ölümü ve yerine oğlu Davut’un Irak Selçukluları Devleti tahtına geçmesi 25 Mayıs 1132 :Sultan Sencer’in melik Mesut ve müttefiklerini Dînever yakınlarında yenilgiye uğratması. Temmuz 1132 :Sultan Tuğrul'un yeğeni Davut'u yenilgiye uğratması. Aralık-Ocak 1132–33 :Melik Mesut’un Bağdat'ta önce kendi adına sultan olarak hutbe okunması, daha sonra da Davut adına hutbe okunması. 15 Ocak 1133 :Sultan Mesut ve müttefiklerinin Azerbaycan'a yürümeye karar vermeleri. Haziran 1133 :Sultan Mesut’un Hemedan'ı ele geçirmesi, Temmuz 1133 :Halife Musterşid’in Zengi’yi cezalandırmak için Musul’u kuşatması ve üç aylık bir kuşatmadan sonra başarısız olarak geri çekilmesi. 1134 :Melik Muhammed'in Danişmendli tahtına geçmesi. Temmuz 1134 :Sultan II. Tuğrul’un melik Mesut’u yenilgiye uğratması. 24 Ekim 1134 :Sultan II. Tuğrul’un ölümü ve yerine Mesud’un tahta çıkması. 1135 : Danişmendli melik Muhammed’in Çankırı ve yörelerini Bizanslılardan kurtarması. Nisan/Mayıs 1135 :Sultan Mesut'a karşı olan emirlerin Bağdat'a gitmeleri. 24 Mayıs 1135 :Emîr Porsuk (Porsukoğlu)'un halifeye katılması. 24 Haziran 1135 :Sultan Mesut’un Halifelik kuvvetlerini yenilgiye uğratması. 14 Temmuz 1135 :Emîr Beyaba’nın beraberindeki askerlerle Bağdat'a gelmesi. Temmuz/Ağustos 1135 :Sultan Mesut’un yeğeni Davut’a karşı harekete geçmesi. 29 Ağustos 1135 :Batınîlerin halife Müsterşid'i işkenceyle öldürmeleri. 8 Eylül 1135 :Raşid Billah'ın halife olması. 13 Kasım 1135 :Melik Davut’un Bağdat'a gelmesi. 1136 :Emîr Karasungur'un melik Davut’u Meraga yakınlarında yenilgiye uğratması; melik Muhammed'in Göksun'u Haçlılardan kurtarması. 15 Ağustos 1136 :Sultan Mesut’un Bağdat'ın yağmalanmasını önlemesi. 18 Ağustos 1136 :Raşid’in, gıyabında halifelikten azledilerek yerine Muktefi Liemrillah’ın getirilmesi 1137 :Bizans imparatoru II. loannes Komnenos'un Suriye seferine çıkması; sultan Mesut’un halife Muktedî Liemrillah'a biat etmesi. Mart/Nisan 1137 :Sultan Mesut’un kız kardeşi Fatma Hatun'u halife Muktedî'yle evlendirmesi. Mayıs/Haziran 1137 :Sultan Sencer'in Karahanlı hükümdarı Mahmut bin Muhammed'i yenilgiye uğratması. 1137/38 :Sultan Mesut'un Selçukşah'a Ahlat, Malazgirt, Erzen ve yörelerini ıkta etmesi. 1138 :Kirman meliki Arslanşah’ın sultan Muhammed Tapar'ın kızıyla evlenmesi. Nisan/Mayıs 1138 :Emîr Bozaba nın Mengübars'ın öldürülmesine karşılık sultan Mesut'un emirlerinden Sadaka, Sungur, Anter Cevanî v.s.'i öldürtmesi. 6 Haziran 1138 :Halife Raşit’in İsfahan'da Batınîler tarafından öldürülmesi. Eylül/Ekim 1138 :Sultan Sencer’in Harezm'e yürümesi. Kasım 1138 :Sultan Mesut'un veziri İmameddin Ebul-Berekât’ı azletmesi. 1139 :Bizans imparatoru loannes'in Niksar’ı başarısız kuşatması. Şubat 1139 :Sultan Sencer'in Harezm'e hâkim olup Men;'e dönmesi. Haziran 1139 :Sultan Mesut’un vezir Kemaleddin Muhammed’i öldürtmesi. 1139/40 :Selçukşah'ın Siraz'da Kal'atül-Beyza’da hapsedilmesi; Batınîlerin sultan Sencer’in nedimi Mukarreb Cevher'i öldürmeleri. 1141 Mayıs : Doğu-Karahanlı Devleti'nin Karahıtaylara tâbi olması. 1141 :Harezmşah Atsız’ın sultan Sencer’e tâbi olması. 9 Eylül 1141 :Karahıtayların sultan Sencer'i Katvan'da yenilgiye uğratmaları. 1141/42 :Sultan Mesut’un emîri Ahur Kızı1'ı Bağdat Şıhneliğine ataması. Ekim 1141 :Harezm şah Atsız’ın Selçuklu hakimiyetindeki Serahs şehrini istilası. Aralık/Ocak 1141/42 : Danişmendli hükümdarı melik Muhammed'in ölümü. 1142 :Bizans imparatoru loannes'in Beyşehir gölündeki adaları işgal etmesi. 28 Mayıs 1142 :Harezmşah Atsız'ın Nişabur’da kendi adına hutbe okutması. 1143 :Bizans imparatoru loannes'in Çukurova'da ölümü. Haziran 1143 :Sultan Mesut’un Sivas'ı alıp Malatya'yı kuşatması. 1143/44 :Melik Davut’un Batınîler tarafından Tebriz'de öldürülmesi. 1144 :Sultan Mesut’un Ceyhun, Elbistan ve yörelerini fethile oğlu Kılıç Arslan'ı bölgeye melik ataması. 30 Kasım 1144 :Zengi’nin Urfa'yı kuşatması. 24 Aralık 1144 :Zengi’nin Urfa’yi Haçlılardan alıp Urfa Haçlı Kontluğu'na son vermesi. 1144/45 :Sultan Mesut’un Müeyyidüddin Merzban’ı vezirliğe ataması. 1145 (Tahmini) :Melik Arslanşah'ın ölümü. 1146 :Sultan Mesut’un Brakena kalesini fethetmesi. Ekim/Kasım 1146 :Atabek Çavlı’nin Zencan'da ölümü. 1147 :Gurluların Belh'e kadar uzanan topraklarını istilâ etmeleri. Nisan 1147 :Zengi'nin Atabek Abdurrahman'ı öldürmesi. Ekim 1147 :I. izzettin Mesut'un III. Konrad komutasındaki Haçlı ordusunu Eskişehir yörelerinde bozguna uğratması. Nisan 1148 :Haçlı kuvvetlerinin Akkâ ve diğer limanlardan karaya çıkmaları. 1149 :Sultan Mesut’un Maraş'ı Haçlılardan kurtarması. 1150 :Sultan Mesut’un Göksün. Behisni, Göynük, Gaziantep, Dülük ve Râban kale ve kentlerini fethedip Telbâşir'i kuşatması. 1150 :Sultan Sancar’ın son batı seferi: Rey’e gelişi ve Mesud’un, huzuruna gelerek itaatini arz etmesi. 1151 : Danişmendli Yağıbasan’ın Karadeniz kıyılarına saldırması; Gurluların Gazve’yi işgal ile ateşe vermeleri. 1152 Haziran :Yağıbasan-Zülkarneyn ittifakı. 1152 :Sultan Sencer’in Gurlu Alâeddin'i yenilgiye uğratıp Ali Çetrî ile birlikte tutsak alması. Ekim 1152 :Şehzade Melikşah'ın Irak Selçuklu sultanı olması. 2 Ekim 1152 :Sultan Mesut’un ölümü. 1153 :Irak Selçukluları hükümdarı Mehmed’in tahta çıkması. Mart/Nisan 1153 :Oğuzların sultan Sencer tutsak almaları. 11 Eylül 1153 :Oğuzların melik Süleymanşah'ı Nişabur'a getirip adına sultan olarak hutbe okutmaları. 31 Eylül 1153 :Oğuzların Selçuklu Payitahtı Merv’i yağma ve katliamları. 1153/54 :Irak Selçuklu Devletinin istikrar kazanması; halife Muktedi’nin Tekrit'i başarısız kuşatması. Mayıs 1154 :Süleymanşah’ın Büyük Selçuklu tahtını bırakarak, Horasan’dan ayrılıp, Curcan’a dönmesi ve Selçuklu emirlerinin de desteğiyle Irak Selçukluları tahtım ele geçirmesi 10 Ekim 1154 :Halifelik ordusunun Selçuklu ordusunu Bezimzâ'da yenilgiye uğratması. Kasım 1154 :Oğuzların Tus kentini işgal ile tahrip ve yağma etmeleri. Kasım/Aralık 1154 :Emîr Alpkuş’un ölümü. Aralık-Ocak 1154–55 :Selçuklu emirlerinin Sencer’in yeğeni Mahmut'u sultan yapıp adına hutbe okutmaları. 1155 :Sultan I. izzettin Mesut'un ölümü. Eylül 1155 :Mahmut Han'ın Oğuzlarla geçici barış yapması, Sumla’nin halifelik kuvvetlerini yenilgiye uğratması. 1156 :Harezmşah Atsız’ın ölümü. 25 Şubat 1156 :Süleymanşah’ın başında çetr olduğu halde Bağdat'a gelmesi. Nisan 1156 :Sultan Sencer’in tutsaklıktan kurtulması. 27 Haziran 1156 :Melik Muhammed bin Arslanşah'ın ölümü ve Tuğrul şah’ın Kirman Selçuklu tahtına çıkması. 1157 :Musul Atabeği Nureddin Mahmut'un işgal ettiği Selçuklu topraklarından çekilmesi. Ocak 1157 :Sultan II. Muhammed'in Bağdat'ı kuşatması. 26 Nisan 1157 :Sultan Sencer’in ölümü. 6 Mayıs 1157 :Sultan II. Muhammed'in Bağdat kuşatmasını terk edip Hemedan'a yönelmesi 13Aralık 1158: Sultan II. Muhammed'in ölümü. 22 Mart 1160 :Sultan II. Kılıç Arslan'ın Manuel ve Yağıbasan’a anlaşma önerisinde bulunması; şehzade Melikşah’ın ölümü. Mart/Nisan 1161 :Süleymanşah'ın Irak Selçuklu tahtına oturması. Kasım 1160 :Arslanşah’ın Irak Selçukluları tahtına çıkışı. 1161 :Gürcülerin Anı kentini işgal etmeleri; Sultan Süleyman Şah'ın öldürülmesi. Ağustos 1161 :Selçuklu kuvvetlerinin Anı'yı başarısız kuşatma girişimleri. 3 Ağustos 1161 :Atabek İldeniz’in emîr İnanç’ı yenilgiye uğratması. Temmuz 1163 :Selçuklu kuvvetlerinin Gürcüleri yenilgiye uğratmaları. 1164 :Selçuklu kuvvetleri karşısında yenilgiye uğrayan Gürcülerin Anı'dan çekilmeleri. 1165 :Sultan II. Kılıç Arslan’ın Danişmendli yönetimindeki Elbistan, Darende, Gedük ve Tohma Suyu yörelerini ele geçirmesi. 12 Nisan 1165 :Vezir Şihabeddin Sika’nın ölümü. 13 Aralık 1165 :Sultan Arslanşah’ın Fahreddin Razî’yi vezirliğe ataması. 8 Mart 1166 :Emir Şerafeddin Gürdbazu’nün ölümü. 1166/67 :Harezmşahlarla birleşerek Selçuklu topraklarına saldıran emir İnanç’ın İldeniz’in karşı hareketiyle geri çekilmesi. 1167/68 :Meraga emîri Arslanapa’nın halifeye bir elçi gönderip yanında bulunan sultan II. Muhammed’in oğlu adına hutbe okutmasını istemesi. 1168 :Rey valisinin Sâve'de tutuklanması. Mart 1169 :Şirkuh’un Ölümü. Ağustos 1169 :Salâhaddin Eyyubî'nin Mısır a hâkim olması. Mart 1170 :Kirman meliki Tuğrul’un ölümü. 1170 :II. Arslanşah’ın ilk kez Kirman Selçuklu tahtına oturması. Temmuz/Ağustos1170 :Arslanşah’ın Celâleddin Ebul-Fazl Dergüzinî’yi vezirliğe ataması. Şubat 1171 :II. Arslanşah’ın ikinci kez Kirman Selçuklu tahtına oturması. Eylül 1171 :Salâhaddin Eyyubi’nin Fatımi Halifeliği’ne son vermesi ve Mısır’da Abbasî Halifeliği adına hutbe okutması. 1171 :Oğuzların Gazne’yi işgali. 1172 :Harezmşah İlarslan’ın ölümü. Haziran 1172 :II. Arslanşah'ın Berdesir kenti önünde karargâh kurması. Kasım/Aralık 1172 :II. Arslanşah ve Behramşah'ın Kirman'ı bölüşmeleri. Nisan 1174: II. Arslanşah-Behramşah'ın Râyin kasabası yöresinde savaşı. Mayıs 1174 :Nureddin Mahmut'un ölümü. Ekim 1174 :Gürcülerin Ani’yi işgali. 1174/75 :Emîr Arslanapa’nın ölümü. 1175 :Selçuklu ordusunun başarısız Gürcü seferinden Nahçıvan'a dönmesi; atabey İldeniz’in ölümü; II. Muhammed şah’ın Kirman Selçuklu meliki olması. Mayıs 1175 :Kirman’ın yeniden melik Behramşah’ın eline geçmesi. Temmuz-Ağustos1175 :İldeniz’in Doğu Anadolu Türk beyleriyle birleşerek Gürcistan üzerine sefer yapması. Ağustos 1175 :Melik Behramşah’ın ölümü. Ocak 1176 :Sultan Arslanşah'ın kayınpederi Seyyie Fahreddin Alau’d-Devle tarafından, Atabek Cihan Pehlivan’ın isteği doğrultusunda zehirletilerek öldürtülmesi ve yerine oğlu II. Tuğrul’un geçirilmesi. Mart 1176 :Kutbeddin Muhammed'in oğlu Pehlivan’ın Berdesir’e girip şehir hâkimi Ebulfevâris Kuhî’yi yakalatması. Eylül 1176 :Sultan II. Kılıç Arslan’ın Bizans imparatoru Manuel’i Miryakefalon'da ağır bir yenilgiye uğratması. Mart 1177 :Turanşah'ın melik II. Arslan şah ile Ciruft önlerinde savaşa tutuşması. Haziran 1178 :Müeyyidüddin Reyhan ve beraberindeki emirlerin Berdesir önlerinde karargâh kurmaları. Ekim 1178 :Sultan II. Kılıç Arslan’ın Malatya'yı Emân'la teslim alması. 1178/79 :Kutbeddin Muhammed ve Salgurlu ordusunun Ciruft önlerine gelmesi. 1179/80 :Atabek Cihan Pehlivan’ın Şiras'a saldırması. 1180 :Halife Müstazi Biemrillah’ın ölümü ve oğlu Nâsır Lidinîllah'ın halife olması; Bizans imparatoru Manuel’in ölümü; Kirman.'da büyük bir kıtlık olması; sultan II. Kılıç Arslan’ın, damadı Diyarbakır ve Hasankeyf emîri Artuklu Nureddin Muhammed’e karşı harekâta girişmesi. 1181 :Oğuzların Germsir'e yönelmeleri. Eylül/Ekim 1181 :Oğuzların Berdesir'e yönelmeleri. 1182 :Selahaddin Eyyubî’nin Diyarbakır ve Silvan kalelerini alması. Kasım 1182 :Selahaddin Eyyubî’nin Musul’u birinci defa kuşatması ve başarısızlığa uğraması. 1184/85 Nisan 1185 :Berdesir'de büyük bir kıtlığın olması. Salâhaddin Eyyubî’nin Musul’u yeniden kuşatması. Temmuz 1185 :Ahlat hakimi II. Sökmen’in ölümü 17 Aralık 1185 :Oğuz beyi Dinar’ın kuvvetleriyle Kirman’a girmesi. 1186 :Sultan II. Kılıç Arslan’ın Selçuklu ülkesini 11 oğlu arasında bölüştürmesi. Şubat/Mart 1186 :Atabek Cihan Pehlivan'ın ölümü ve yerine kardeşi Kızıl Arslan’ın geçmesi. 1187 :Sultan III. Tuğrul'un Hâce Azizeddin'i vezirliğe ataması. 3 Temmuz 1187 :Salâhaddin Eyyubî'nin Hıttin'de Haçlıları ağır bir yenilgiye uğratması. 10 Eylül 1187 :Emîr Dinar’ın Berdesir'e hâkim olması. Ekim 1187 :Salâhaddin Eyyubi’nin Kudüs’ü aman ile Haçlılardan teslim alması ve buradaki Haçlı Krallığı'na son vermesi. Kasım 1187 :Sultan Tuğrul ile Kızıl Arslan arasında mücadelelerin başlaması ve Tuğrul’un kaybettiği payitahtı Hemedan’ı tekrar ele geçirmesi. 6 Mayıs 1188 :Selçuklu kuvvetlerinin Daymerg'de halifelik ordusunu yenilgiye uğratması. Ocak 1189 :Kirman Selçuklu Devleti’nin yıkılması ve bu ülkede emîr Dinar tarafından bir Oğuz Devletinin kurulması. Nisan/Mayıs 1189 :Kutluğ İnanç’ın Isfahan hâkimi olup şıhne Özdemir’i öldürtmesi. Ekim 1189 :Sultan II. Kılıç Arslan'ın oğlu Sivas meliki Kutbeddin Melikşah'ın veliaht ilân edilmesi. 1189 :Kızıl Arslan’ın Irak’ı ele geçirmesi ve Tuğrul’u tasfiye etmesi 1190 :Selçuklu ordusunun Akşehir yörelerinde Haçlılara ağır kayıplar verdirmesi. Ekim 1190 :Tuğrul’un Kızıl Arslan tarafından yakalanarak hapsedilmesi. Ağustos/Eylül 1191 :Kızıl Arslan'ın öldürülmesi. 28 Haziran 1192 :Sultan III. Tuğrul’un atabek Kutluğ İnanç'ı yenilgiye uğratması. Ağustos 1192 :Arslan Yürekli Rişar’ın Salâhaddin Eyyubî ile üç yıl süreli bir barış antlaşması imzalaması; sultan II. Kılıç Arslan’ın ölümü ve Gıyaseddin Keyhüsrev'in Türkiye Selçuklu tahtına çıkması. Eylül/Ekim 1192 :Sultan III. Tuğrul'un İnanç Hatunla evlenmesi. Aralık 1193 :Sultan III. Tuğrul’un Rey kentini Harezmlilerden alması. 30 Aralık 1193 :Sultan III. Tuğrul’un Rey yakınlarında Kutluğ İnanç'ı yenilgiye uğratması. 24 Mart 1194 :Rey savaşında III. Tuğrul’un Harezmşah Tekiş tarafından bozguna uğratılarak öldürtülmesi ve böylece Irak Selçukluları Devleti’nin bu hükümdarla birlikte sona ermesi. 1196 :Sultan I.Gıyaseddin Keyhüsrev'in ilk saltanatının sona ermesi. 1196/97 :II. Rükneddin Süleymanşah’ın Türkiye Selçuklu tahtına oturması. 1199: Sultan II. Rükneddin Süleymanşah’ın vasal Ermeni prensi Leon’a karşı Çukurova seferi. Haziran 1200 :Sultan II. Süleymanşah’in Malatya'yı ele geçirmesi. 1202 :Selçuklu ordusunun Micingerd kalesi yörelerinde Gürcülere yenilmesi. Nisan 1204 :İstanbul'u işgal eden Haçlıların burada bir Latin imparatorluğu kurmaları. 6 Temmuz 1204 :Sultan II. Rükneddin Süleymanşah'ın Gürcü seferine giderken Konya-Malatya yolunda ölümü. 1205 :Mugiseddin Tuğrulşah'ın Gürcistan’a saldırıya geçmesi. 25 Şubat 1205 :I. Gıyaseddin Keyhüsrev'in ikinci saltanatının başlaması. 5 Mart 1207 :Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev'in Antalya’yı fethi. 1208/09 :Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in Çukurova Ermenilerine seferi. 1211 : Doğu Karahanlı Devleti'nin yıkılışı. 5 Haziran 1211 :Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev'in Bizans imparatoru Aleksios'la Denizli-Ladik arasında giriştiği savaşta şehit olması. 20 Temmuz 1211 :I. İzzeddin Keykavus’un Selçuklu sultanı olması. 1212 :Batı-Karahanlı Devleti'nin Harezmşahlar tarafından ortadan kaldırılması. 1212/13 :Sultan I. İzzeddin Keykâvus'un Ankara’yı alması ve kardeşi Alâeddin Keykubat'ı Minşâr (Masara) kalesine hapsi. Ocak 1214 :Sultan I. İzzeddin Keykâvus'un Kıbrıs kralı Hugue ile ticaret antlaşması imzalaması. 3 Kasım 1214 :Sultan I. İzzeddin Keykâvus'un Sinop'u teslim alması. 1215/1216 :Sultan I. İzzeddin Keykâvus'un Çukurova Ermenilerine seferi. 22 Ocak 1216 :Sultan I. İzzeddin Keykâvus'un Antalya’yı şehirdeki Hıristiyan halkın işgalinden kurtarışı. Ekim 1216 :Haleb Eyyubî hükümdarı Meliküzzâhir'in ölümü. 1218 :Sultan I. İzzeddin Keykâvus’un Çukurova Ermenilerine karşı ikinci seferi ve onları yeniden itaat altına alması. Aralık-Ocak 1219-20 :Sultan I. İzzeddin Keykâvus’un ölümü ve Sivas'ta yaptırdığı Darüşşifa'daki türbesine gömülmesi. 1223 (Başları) :Moğolların Türkistan'dan Güney-Rusya'ya dek uzanan ülkeleri istilâ etmeleri. 1223 :Sultan I Alâeddin Keykubad'ın Alanya'yı fethi, kale ve şehrin imarı ile bir tersane yapılması hususunda ferman çıkarması. Haziran 1223 :Sultan I. Alâeddin Keykubad’ın yönetimde huzursuzluk çıkaran bazı emirleri öldürtmek, ya da hapse attırmak suretiyle bertaraf etmesi. 1225 :Çukurova Ermenilerinin Haleb Eyyubî hükümdarı Şihabüddin Tuğrul ve Kıbrıs Haçlılarıyla, Selçuklu IV. Bohemund ittifakına karşı bir ittifak yapmaları; sultan I. Alâeddin Keykubad'ın Çukurova Ermenilerine karşı seferi ve onları yeniden itaat altına alması; Erzincan Mengücüklü emîri Fahreddin Behramşah'ın ölümü: Celâleddin Harezmşah Mengübirti’nin Azerbaycan'a gelip Meraga’yı başkent yapması. 1226 :Sultan I.Alâeddin Keykubad'ın Diyarbakır Artuklu emîri Mesut’a karşı seferi; Kâhta’nın fethinden sonra kaleye Selçuklu bayrağının çekilmesi. Ağustos 1226 :Sultan I. Alâeddin Keykubad'ın Eyyubî-Artuklu ordusunu yenilgiye uğratıp Adıyaman, Kâhta ve Çemişgezek kalelerini fethi. 1227 :Sultan I. Alâeddin Keykubad'ın Eyyubî hükümdarı Melikülâdil'in kızı Gaziye Hatun'la evlenmesi ve Suğdak seferi. 1228 :Selçuklu ordusunun Karadeniz seferi ve başarısız Trabzon kuşatması. 1229 :Celâleddin Harzemşah'ın Ahlat'ı kuşatması. 1230 :Celâleddin Harzemşah'ın Ahlat'ı işgal ve tahrip etmesi ve Selçuklu-Eyyubî ordusuna karşı harekete geçmesi, fakat yenilgiye uğrayıp Azerbaycan'a kaçması, Ahlat'ın işgalden kurtarılması. 1231 :Moğolların Doğu-Anadolu’ya girerek Sivas yakınlarına dek ilerlemeleri. 1232 :Sultan I.Alâeddin Keykubad'ın Moğollara karşı Kemaleddin Kâmyar komutasında Doğu-Anadolu'ya bir ordu göndermesi. 1234 :Mısır Eyyubî hükümdarı Melikülkâmil'in 100 bin kişilik bir orduyla Haleb-Kayseri kervan yolundan Selçuklu sınırlarını aşıp ilerlemesi. Ağustos 1234 :Selçuklu ordusunun Eyyubî ordusunu Harput önlerinde yenilgiye uğratması ve Harput kalesini ele geçirmesi. 1235 :Sultan I. Alâeddin Keykubad'ın Kemaleddin Kâmyar komutasında gönderdiği ordunun Urfa, Siverek. Harran, Rakka kent ve kalelerini fethetmesi. 1237 :Harezmli Kayır Han'ın Pınarbaşı kalesindeki hapishanede ölümü. 30 Mayıs 1237 :Sultan I. Alâeddin Keykubad'ın ölümü. Ağustos 1237 :Sultan II.Gıyaseddin Keyhüsrev'in Eyyubî hükümdarları Melikülkâmil ve Melik ünnâsır ile babası dönemindeki antlaşmaları yenilemesi. 1238 :Mısır Eyyubî hükümdarı Melikülkâmil'in ölümü; sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev'in Sadeddin Köpek’i öldürtmesi. Temmuz 1238 :Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in Eyyubîlere karşı kazandığı Samsat zaferi. 1239 :Moğolların Suğdak'ı işgali. 1240 :Selçuklu ordusunun Babaî asilerini Malya ovasında yenilgiye uğratıp yok etmesi; Selçuklu ordusu tarafından kuşatılan Amîd'in bazı şartlarla teslim olması. 1242 :Baycu Noyan’ın Erzurum'u işgal ve tahrip etmesi. 4 Temmuz 1243 :Moğolların Selçuklu ordusunu Kösedağ'da ağır bir yenilgiye ve bozguna uğratmaları. 1245/46 :Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in Alâiyye'de ölümü. Haziran 1249 :II. İzzeddin Keykavus’un Ruzbe ovasında Kılıç Arslan'in kuvvetlerini yenilgiye uğratması. 1254 :II. Alâeddin Keykubad’ın öldürülmesi; IV. Kılıç Arslan'ın Ahmethisar yöresinde yenilgiye uğratılması ve II. İzzeddin Keykâvus'un tek başına Türkiye Selçuklu Devleti sultanı olması. Kasım 1254 :Selçuklu devlet adamı Celâleddin Karatay’ın ölümü. Ekim 1256 :Baycu Noyan'ın Aksaray yakınlarındaki Sultan Hanı yörelerinde Selçuklu ordusunu yenilgiye uğratması. Büyük Selçuklu sultanları listesi  Soyağacı  BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1040-1157) Kurulduğu Yer: Horasan. Kurucusu: Tuğrul Bey. * Selçuklular, Oğuzların Üçok kolunun Kınık boyundandır. * Büyük Selçuklu Devleti’ne, bu boydan olan Selçuk Bey adını verdi. * Selçuk Bey, Oğuzlar Devleti’nde subaşı iken, Oğuz Devleti’nin hükümdarı ile arasında çıkan anlaşmazlık yüzünden kendisine bağlı ordularla güneye inerek Seyhun ırmağı yakınlarındaki Cent şehrine yerleşti (930-935). Hükümdarları: * Selçuk Bey * Arslan Yabgu * Tuğrul ve Çağrı Beyler * Alp Arslan * Melikşah * Sultan Sencer Selçuk Bey: * Cent şehrinde İslamiyet’i kabul etti. * Bir çok Türk boyunu yönetimi altına aldı. * Samanoğulları ile Karahanlılar arasındaki savaşta, daha güçsüz olan Samanoğullarına yardım etti. Karşılığında toprak aldı. Arslan Yabgu: * Selçuk Bey’in ölümünden sonra yerine oğlu Arslan Yabgu geçti. * Selçukluların güçlenmesini istemeyen Gazneli Mahmut, Arslan Yabgu’yu tutuklattı. Tuğrul ve Çağrı Beyler: * Tuğrul ve Çağrı beyler, iki kardeş olarak toprakları parçalamadan aralarında iş bölümü yaparak ülkeyi idare ettiler. * Gaznelilerle başarılı savaşlar yaptılar. * Horasan’ın önemli şehirlerinden biri olan Nişabur’u aldılar (1038). Dandanakan Savaşı (1040): * Selçuklular ile Gazneliler arasında yapıldı. Sebepleri: * Gazneliler’in Selçukluları Horasan’dan çıkarmak istemeleri. * Selçukluların kendilerine yurt arayışı içinde olmaları. Sonuçları: * Gazneliler yenilgiye uğratıldı ve yıkılma sürecine girdi. * Selçuklular büyük bir zafer kazandı. Horasan ve İran toprakları Selçukluların eline geçti. * Büyük Selçuklu Devleti kuruldu (1040). * Tuğrul Bey sultan ilan edildi. Devleti Çağrı Bey ile birlikte yönetti. * Rey şehri alınarak başkent yapıldı. * Selçukluların İslam dünyasındaki otoritesi arttı. * Abbasi halifesinin, Şii Büveyhoğullarının baskılarına karşı Selçuklulardan yardım istemesi üzerine Tuğrul Bey, Bağdat Seferine çıkarak 1055 Abbasileri Şii Büveyhoğullarının baskısından kurtardı. Böylece Türk-İslam dünyasının koruyuculuğu Selçukluların eline geçti. Bu olaydan sonra İslam Dünyasının dini lideri Abbasiler, siyasi lideri de Selçuklular oldu. * Bizans üzerine sefere çıkılarak Doğu Anadolu’da başarılı savaşlar yapıldı. Bir çok şehir alındı (Erzurum, Kemah, Malatya, Sivas). Pasinler Savaşı (1048): * Selçuklular ile Bizanslılar arasında yapılı. * Gürcüler Bizanslılara yardım etti. Sebepleri: * Dandanakan Savaşı’ndan sonra Selçuklular’ın batı yönünde ilerlemeleri. * Bizanslıların, Türklerin Anadolu’ya girmelerini engellemek istemeleri. Not: Pasinler (Hasankale) Savaşı, Selçuklular ile Bizanslılar arasında yapılan ilk savaştır. Sonuçları: * Bizanslılar yenildi ve Selçukluları Resmen tanıdı. * Doğu Anadolu, Selçukluların denetimine girmeye başladı. Van’dan Trabzon’a kadar olan topraklar Selçuklular’ın eline geçti. * Gürcü Kralı Liparit, Selçuklulara esir düştü. Alp Arslan (1063-1072): * Önce iç işlerini düzeltti. Çıkan ayaklanmaları bastırdı. * Bizans İmparatorluğuna savaş açıldı. Gürcistan, Ani Kalesi ve Kars alındı. * Alp Arslan, komutanlarını Anadolu’nun fethi ile görevlendirdi. Türk akıncıları Akdeniz kıyılarına kadar ilerlediler. Malazgirt Savaşı (26 Ağustos 1071): * Selçuklular ile Bizanslılar arasında yapıldı. Sebebi: * Bizans’ın, Anadolu’ya yapılan Türk akınlarını önlemek, Doğu Anadolu’da gittikçe güçlenen Selçuklu egemenliğine karşı koymak istemesidir. Gelişmesi: * Savaş, Malazgirt ile Ahlat arasındaki Malazgirt ovasında başladı. * Selçuklu kuvvetleri üçe bölündü. * Alp Arslan sahte geri çekilme planı uygulayarak Bizans ordusunu merkezden ayırdı. * Bu sırada Bizans ordusunda bulunan Peçenek ve Uzlar, Selçuklu tarafına geçtiler. Pusuya yatan Türk askerlerinin seri hücumu ile Bizans ordusu büyük bir yenilgiye uğradı. * Ancak savaşın kazanılmasında ordunun manevi gücünün yüksek olması, iyi teşkilatlanması ve Alp Arslan gibi yetenekli, güçlü bir hükümdar tarafından yönetilmesinin de büyük katkısı vardır. Sonuçlar: * Türkler büyük bir zafer kazandı. * Bizans İmparatoru Romen Diyojen esir düştü. * Yapılan Antlaşma Sonunda; * Doğu Anadolu’da ki bazı şehirler Türklere bırakıldı. * Bizanslılar her yıl vergi verecekti. * Alp Arslan, esir alınan askerleri serbest bıraktı. Not: Malazgirt zaferi ile Anadolu’nun kapısı Türklere açıldı. Türkler Anadolu’ya yerleşmeye başladı. * Alp Arslan, Batı Karahanlılar üzerine çıkacağı bir sefer sırasında öldürüldü. Melikşah (1072-1092): * Ege Denizine ve boğazlara kadar bütün Anadolu alındı. * Suriye, Filistin ve Arabistan alındı. * Devletin sınırları; doğuda Tanrı dağları ve Seyhun ırmağından batıda Akdeniz kıyılarına, kuzeyde Kafkas dağlarından güneyde Basra körfezine kadar genişletildi. * Vezir Nizamülmülk’ün koduğu kanun ve metotlarla devlet işleri çok düzenli olarak yürütüldü. * Güçlü bir ordu ile, çıkan ayaklanmalar hemen bastırıldı. * Başkent, Rey’den İsfahan’a taşındı. * Selçukluların en parlak dönemidir. * Melikşah’ın ölümünden sonra oğulları arsında taht kavgaları başladı ve ülkede ayaklanmalar çıktı. Sultan Sencer (1118-1157): * Merv şehri başkent yapıldı. * Gaznelilerden Gazne şehri, Karahanlılardan Maveraünnehir alındı. * Karahitaylılarla yapılan Katvan Savaşı’nda Selçuklular yenilgiye uğradı (1141). Maveraünnehir elden çıktı. * Bundan sonra ayaklanan Oğuzlar üzerine gidildi. Fakat Sultan Sencer esir düştü. Bir süre sonra 1157’de öldü. * Sultan Sencer’in ölümüyle Büyük Selçuklu Devleti yıkıldı (1157). Büyük Selçuklu Devleti’nin Yıkılma Sebepleri: * Ülkenin hanedan üyeleri arasında paylaştırılması ve taht kavgaları, * Atabeylerin, merkezi otoritenin zayıflamasıyla bağımsızlıklarını ilan etmeleri, * Haçlı Seferlerinin meydana getirdiği sarsıntılar, * Türkmenlerin küstürülmesi, * Abbasilerin, eski güçlerine kovuşmak için Selçuklular aleyhine çalışmalarıdır. * Katvan Savaşı’nın yıkıcı etkisi, * Batınilerin çalışmalarıdır. Büyük Selçuklu Devleti’nin Yıkılmasından Sonra Kurulan Devletler * Suriye Selçukluları * Horasan Selçukluları * Kirman Selçukluları * Irak Selçukluları * Anadolu Selçukluları |
< Bu mesaj bu kişi tarafından değiştirildi Melhame-i Kubra -- 12 Mayıs 2015; 3:35:09 > Sonraki Mesaj
